De Nederlandse dienstenhandel met India
India heeft een sterk ontwikkelde dienstensector. India wordt dan ook een steeds belangrijkere speler in de levering van diensten voor het Nederlandse bedrijfsleven. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de dienstenhandel tussen Nederland en India.
Welke dienstensoorten spelen een belangrijke rol in de Nederlandse handel met India? Wat is het belang van de dienstenhandel met India in vergelijking met andere landen? En hoe heeft de Indiase handelspositie zich ontwikkeld in de afgelopen jaren?
3.1Inleiding
India kent een snelle economische groei. Het Indiase reële bbp groeide met 6,3 procent op jaarbasis in het tweede kwartaal van 2022 en de verwachting van het IMF is dat de groei de komende jaren boven de 6 procent zal blijven. De Indiase economie kenmerkt zich door een sterk ontwikkelde IT-sector die in 2021 voor ongeveer 7,4 procent bijdroeg aan het totale bbp (Sun, 2022). Zoals ook genoemd in hoofdstuk 1 van deze Internationaliseringsmonitor heeft India vanaf 1991 na de deviezencrisis grote hervormingen doorgevoerd. De economische liberalisering heeft niet alle problemen met betrekking tot handelsbelemmeringen opgelost (zie paragraaf 3.4 met betrekking handelsbarrières), maar de hervormingen leidden wel tot verminderde beperking van buitenlandse investeringen (Topalova, 2004). De Indiase dienstenexport groeit snel en is al jaren belangrijker voor economische groei van het land dan de goederenhandel (Thakur, 2022, Wereldbank, 2022). Op die manier heeft India zich ook internationaal kunnen vestigen als belangrijke speler op IT-gebied. In 2021 behoorde de helft van alle Indiase dienstenexport tot de IT-diensten (Wereldbank, 2022).
Nederlandse dienstenhandel herstelt van corona
Deze diensten kwamen ook in Nederland terecht en over het algemeen zijn internationale diensten van groot belang voor de Nederlandse economie. Internationale diensten zijn verweven in het dagelijks leven. Denk aan de app waarmee je online eten afrekent, de licentie voor je computersoftware of de faciliteiten voor het online gamen. Niet alleen consumenten gebruiken diensten, ook Nederlandse bedrijven zijn afhankelijk van (internationale) diensten in hun bedrijfsvoering en voor hun productieprocessen van goederen of andere diensten. Door de niet-fysieke aard van dienstverlening is het relatief eenvoudig om diensten internationaal te verhandelen. Het belang van de dienstenhandel voor de Nederlandse economie is dan ook toegenomen over de jaren (Jaarsma & Rooyakkers, 2022).
De laatste jaren heeft de Nederlandse dienstenhandel met de coronacrisis een flinke uitdaging gekend, maar in 2021 was er al een herstel zichtbaar in het niveau van de totale Nederlandse dienstenimport en -export (Jaarsma & Rooyakkers, 2022). Dat herstel zet zich door in 2022. Nederland exporteerde in de eerste drie kwartalen van 2022 voor ruim 185 miljard aan diensten, dat is 35 miljard meer dan in dezelfde periode in voorgaande jaar. Ook het niveau van de Nederlandse dienstenimport is met een stijging van bijna 22 procent verder hersteld in de eerste drie kwartalen van 2022. Daarmee is de groei van de dienstenhandel opnieuw ingezet en komt die in 2022 waarschijnlijk voor zowel de import als export uit boven het niveau van 2019.
Herontwerp statistiek dienstenhandel
Vanwege een herontwerp van de statistiek Internationale Handel in Diensten in 2020 is er sprake van een breuk in de bestaande tijdreeksen voor de internationale dienstenhandel. Feitelijk zijn er hierdoor twee afzonderlijke verzamelingen tijdreeksen ontstaan: één oorspronkelijke verzameling reeksen die lopen van 2014 tot en met 2020 (CBS, 2022a), en één nieuwe verzameling reeksen die starten in 2020, het jaar waarin het herontwerp plaatsvond (CBS, 2022b). Om toch ontwikkelingen over een langere tijdspanne in kaart te kunnen brengen zijn er voor deze editie van de Internationaliseringsmonitor nieuwe, lange tijdreeksen ontwikkeld waarin trendmatige ontwikkelingen uit de oorspronkelijke reeksen worden gekoppeld aan de waardes en ontwikkelingen uit de ‘nieuwe’ reeksen. Hierdoor is het mogelijk om ontwikkelingen vanaf 2014 in plaats van vanaf 2020 in kaart te brengen. Vooruitlopend op een toekomstige revisie van de tijdreeksen voor de internationale dienstenhandel zijn er daarnaast enkele specifieke en qua omvang beperkte wijzigingen in sommige tijdreeksen doorgevoerd op basis van nieuwe informatie over de Nederlandse dienstenhandel.
Nederland en India: dienstenimport groter dan dienstenexport
Nederland heeft een negatieve handelsbalans met India voor wat betreft diensten. Nederland importeert dus voor een hoger bedrag aan diensten uit India dan andersom. Zoals te zien in figuur 3.1.1 neemt dat handelstekort van Nederland in de dienstenhandel met India de laatste jaren toe. Uit hoofdstuk 1 werd duidelijk dat de Indiase dienstensector sterk ontwikkeld is en er tegelijkertijd voor ondernemers serieuze belemmeringen blijven bestaan om diensten aan India te verkopen, twee mogelijke verklaringen voor het tekort. De import van diensten uit India groeide snel tot en met 2019 en bleef ook op niveau in de jaren van de coronacrisis, terwijl de dienstenexport wel terugliep. In de eerste drie kwartalen van 2022 lijkt de groei weer ingezet en neemt het handelstekort met India ook iets af.
| jaar | kwartaal | Handelsbalans |
|---|---|---|
| 2014 | 1e kwartaal, 2014 | -161,1 |
| 2014 | 2e kwartaal, 2014 | -206,7 |
| 2014 | 3e kwartaal, 2014 | -219,3 |
| 2014 | 4e kwartaal, 2014 | -260,9 |
| 2015 | 1e kwartaal, 2015 | -253,4 |
| 2015 | 2e kwartaal, 2015 | -175,1 |
| 2015 | 3e kwartaal, 2015 | -199,3 |
| 2015 | 4e kwartaal, 2015 | -251,7 |
| 2016 | 1e kwartaal, 2016 | -232,7 |
| 2016 | 2e kwartaal, 2016 | -250,6 |
| 2016 | 3e kwartaal, 2016 | -195,1 |
| 2016 | 4e kwartaal, 2016 | -318,8 |
| 2017 | 1e kwartaal, 2017 | -324,2 |
| 2017 | 2e kwartaal, 2017 | -262,1 |
| 2017 | 3e kwartaal, 2017 | -298,6 |
| 2017 | 4e kwartaal, 2017 | -380 |
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | -646,5 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | -346,2 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | -521,5 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | -522,3 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | -495,6 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | -459,1 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | -363,2 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | -523 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | -712,6 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | -575,7 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | -504,7 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | -677,5 |
| 2021* | 1e kwartaal, 2021* | -656,1 |
| 2021* | 2e kwartaal, 2021* | -623,4 |
| 2021* | 3e kwartaal, 2021* | -734,2 |
| 2021* | 4e kwartaal, 2021* | -780,3 |
| 2022* | 1e kwartaal, 2022* | -804,9 |
| 2022* | 2e kwartaal, 2022* | -759,4 |
| 2022* | 3e kwartaal, 2022* | -608,7 |
Leeswijzer
Dit hoofdstuk bespreekt verschillende aspecten van de Nederlands-Indiase dienstenhandel. Eerst beschrijven we in paragraaf 3.2 de import van diensten uit India en kijken we hoe deze zich heeft ontwikkeld over tijd. We vergelijken India eveneens met overige BRICS-landen. De Nederlandse dienstenexport naar India wordt in paragraaf 3.3 toegelicht. We kijken vervolgens in paragraaf 3.4 naar de belemmeringen die bedrijven ervaren om (meer) diensten te gaan exporteren naar en importeren uit India. Hierna concluderen en vatten we het hoofdstuk samen in paragraaf 3.5.
3.2De Nederlandse import van Indiase diensten
De Indiase economie kenmerkt zich door een relatief grote dienstensector en een sterk ontwikkelde dienstenexport (zie ook paragraaf 1.2). Ondanks de economische liberalisering en investeringen in de maakindustrie via onder andere het ‘Make in India’-programma blijft de Indiase dienstenhandel harder groeien dan de goederenhandel (Thakur, 2022). Tussen 1990 en 2006 groeide het belang van de dienstenhandel in India van 3,3 naar 13,6 procent van het totale bbp (Wereldbank, 2022). Sinds het midden van de jaren 2000 bleef het aandeel stabiel en in 2021 droeg de dienstenhandel voor 12 procent bij aan het bbp. Dat is veel in vergelijking met de andere BRICS-landen. In China heeft de dienstenhandel in 2021 bijvoorbeeld een aandeel in de economie van 4,4 procent. Het belang van de diensten voor de Indiase economie vertaalt zich ook naar de Indiase export van diensten naar Nederland.
Waarde van dienstenimport uit India groeit
In 2021 was 1,9 procent van de totale Nederlandse dienstenimport afkomstig uit India, dat is een groei van 0,7 procentpunt ten opzichte van 2014. In de eerste drie kwartalen van 2022 komt het aandeel van India in de totale dienstenimport eveneens uit op 1,9 procent (zie figuur 3.2.1). De 4,0 miljard euro die Nederland in 2021, het laatst beschikbare complete verslagjaar, aan diensten importeerde uit India is ruim 2 keer zoveel als in 2014 (1,7 miljard euro). De kwartaalontwikkeling van de dienstenimport laat een sterke groei zien tot en met 2019. Met het uitbreken van de coronacrisis, begin 2020, stagneerde het niveau van de import. Vanaf het derde kwartaal van 2021 is de groei van dienstenimport uit India opnieuw ingezet en kwam die in het derde kwartaal van 2022 al voor het vijfde kwartaal op rij uit boven 1 miljard euro.
| jaar | kwartaal | Import |
|---|---|---|
| 2014 | 1e kwartaal, 2014 | 382,6 |
| 2014 | 2e kwartaal, 2014 | 412,6 |
| 2014 | 3e kwartaal, 2014 | 441,6 |
| 2014 | 4e kwartaal, 2014 | 498,5 |
| 2015 | 1e kwartaal, 2015 | 463,4 |
| 2015 | 2e kwartaal, 2015 | 419,0 |
| 2015 | 3e kwartaal, 2015 | 411,7 |
| 2015 | 4e kwartaal, 2015 | 488,4 |
| 2016 | 1e kwartaal, 2016 | 488,6 |
| 2016 | 2e kwartaal, 2016 | 525,9 |
| 2016 | 3e kwartaal, 2016 | 457,8 |
| 2016 | 4e kwartaal, 2016 | 571,6 |
| 2017 | 1e kwartaal, 2017 | 613,5 |
| 2017 | 2e kwartaal, 2017 | 587,0 |
| 2017 | 3e kwartaal, 2017 | 578,9 |
| 2017 | 4e kwartaal, 2017 | 659,0 |
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 927,5 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 683,6 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 876,7 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 901,6 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 879,6 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 884,5 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 830,3 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 1013,1 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 1080,2 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 952,6 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 918,6 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 1031,4 |
| 2021* | 1e kwartaal, 2021* | 957,4 |
| 2021* | 2e kwartaal, 2021* | 908,2 |
| 2021* | 3e kwartaal, 2021* | 1054,7 |
| 2021* | 4e kwartaal, 2021* | 1106,4 |
| 2022* | 1e kwartaal, 2022* | 1177,5 |
| 2022* | 2e kwartaal, 2022* | 1185,6 |
| 2022* | 3e kwartaal, 2022* | 1082,4 |
India op 11e plaats van belangrijkste partners voor dienstenimport
Met een totaal van 4 miljard euro werd dus iets minder dan 2 procent van de totale Nederlandse dienstenimport in 2021 geleverd door India. Daarmee stond India op de 11e plaats van belangrijkste dienstenleveranciers in 2021. De vijf belangrijkste landen in de Nederlandse import van diensten waren de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Ierland en België. Na de VS is India in 2021 de grootste niet-Europese leverancier van diensten aan Nederland, vlak voor China. India stond in 2014 nog op de 14e plaats in de ranglijst van grootste dienstenleveranciers. Alleen de dienstenimport uit Polen, de 9e dienstenleverancier voor Nederland, groeide sneller tussen 2014 en 2021.
India en China belangrijkste dienstenleveranciers onder de BRICS-landen
Van de vijf BRICS-landen is India voor Nederland vanaf 2019 de belangrijkste dienstenleverancier (zie figuur 3.2.2). Waar China van 2014 tot en met 2018 één of twee plaatsen hoger op de ranglijst van belangrijkste partners in dienstenimport stond, is de totale waarde van dienstenimport afkomstig uit India sinds 2019 groter. Van de andere drie BRICS-landen hoorde Brazilië tot en met 2019 nog bij de grootste 20 dienstenleveranciers (plek zestien in de ranking van 2019). Sinds het eerste jaar van de coronacrisis is vooral de import van zakelijke diensten uit Brazilië volledig ingestort: een afname van 1,8 miljard euro in 2019 tot 361 duizend euro in 2021. Rusland en Zuid-Afrika spelen een kleine rol en stonden over de gehele periode tussen plek 30 en 50 in de ranglijst van grootste dienstenleveranciers aan Nederland.
| China | India | Brazilië | Rusland | Zuid-Afrika | |
|---|---|---|---|---|---|
| 2014 | 12 | 14 | 23 | 37 | 42 |
| 2015 | 12 | 17 | 16 | 37 | 47 |
| 2016 | 10 | 13 | 21 | 38 | 46 |
| 2017 | 10 | 13 | 21 | 33 | 44 |
| 2018 | 11 | 13 | 19 | 31 | 46 |
| 2019 | 12 | 11 | 16 | 34 | 45 |
| 2020 | 14 | 11 | 25 | 42 | 46 |
| 2021 | 12 | 11 | 34 | 39 | 49 |
Telecommunicatie- en computerdiensten het grootst in dienstenimport uit India
Telecommunicatie-, computer- en informatiediensten – hierna afgekort als telecommunicatie- en computerdiensten – vormden in 2022 de belangrijkste dienstensoort in de Nederlandse import afkomstig uit India, zoals te zien is in figuur 3.2.3. In de eerste drie kwartalen van 2022 bestond de helft van de dienstenimport uit India uit dit type. Binnen de telecommunicatie- en computerdiensten had de subcategorie computerdiensten een aandeel van 90 procent in de eerste negen maanden van 2022. Het gaat dan bijvoorbeeld om gebruikerslicenties voor software, verkoop van softwaredocumentatie, -implementatie en -onderhoud, computertrainingen en online gaming. Telecommunicatie- en computerdiensten waren in de eerste negen maanden van 2022 iets belangrijker dan zakelijke diensten. Het gaat bij zakelijke diensten bijvoorbeeld om juridische diensten, managementadvies, onderzoek en innovatie en technische diensten. Met name de zakelijke adviesdiensten en R&D diensten waren groot binnen de totale import van zakelijke diensten uit India.
De import van diensten uit de andere categorieën zoals vervoersdiensten, reisverkeer en financiële diensten is in de periode van analyse (2014–2022Q3) kleiner dan 2 procent van de totale jaarlijkse importwaarde uit India (zie figuur 3.2.4). Enkel de vervoersdiensten lijken vanaf 2021 iets aan importantie te winnen, het aandeel in de totale dienstenimport uit India ligt in de eerste drie kwartalen van 2022 op een kleine 5 procent. De stijgende prijzen van transport, en met name scheepstransport (Business Insider, 2021) dragen mogelijk bij aan deze groei.
| jaar | Zakelijke diensten | Telecommunicatie- en computerdiensten | Vervoersdiensten | Overige diensten |
|---|---|---|---|---|
| 2015 | 1141 | 493 | 46 | 102 |
| 2017 | 1518 | 678 | 50 | 192 |
| 2019 | 2042 | 1185 | 82 | 299 |
| 2021* | 1893 | 1880 | 129 | 126 |
| 2022*¹⁾ | 1442 | 1734 | 160 | 109 |
| 1)Cijfers van 2022 tot en met 3e kwartaal. | ||||
Zakelijke diensten niet langer belangrijkste voor dienstenimport uit India
Voor het 7e jaar op rij groeide de totale import van telecommunicatie- en computerdiensten uit India. Met een waarde van 1,7 miljard euro lag de import van telecommunicatie- en computerdiensten in de eerste drie kwartalen van 2022 al bijna op het niveau van heel 2021 (1,9 miljard euro). Daarmee passeert dit type diensten de zakelijke diensten die tot en met 2021 de grootste dienstensoort uit India waren. Zelfs in coronajaren 2020 en 2021 was groei waar te nemen in de import van telecommunicatie- en computerdiensten uit India, terwijl de totale Nederlandse dienstenimport stagneerde.
De stijging van de totale Nederlandse dienstenimport uit India tussen 2014 en 2021 komt dan ook met name op conto van de telecommunicatie- en computerdiensten. Figuur 3.2.5 toont de ontwikkeling van de totale importwaarde van telecommunicatie- en computerdiensten en zakelijke diensten uit India. Tussen 2014 en 2017 bleef de importwaarde van Indiase telecommunicatie- en computerdiensten redelijk stabiel tot maximaal 700 miljoen euro per jaar. In diezelfde periode werd juist voor een hogere waarde aan zakelijke diensten uit India geïmporteerd. In 2018 was de waarde van deze stroom gegroeid tot 2,2 miljard euro, 65 procent van de totale dienstenimport uit India in dat jaar. Na 2018 bleef de totale waarde van jaarlijks geïmporteerde zakelijke diensten uit India op een hoog niveau, maar is er een sterke groei waar te nemen in de importwaarde van telecommunicatie- en computerdiensten. In 2021, het laatste jaar van volledige waarneming was de importwaarde 1,9 miljard euro voor zowel diensten van het type zakelijke diensten als diensten behorend tot telecommunicatie- en computerdiensten.
| jaar | Zakelijke diensten | Telecommunicatie- en computerdiensten |
|---|---|---|
| 2014 | 960 | 586 |
| 2015 | 1141 | 493 |
| 2016 | 1329 | 564 |
| 2017 | 1518 | 678 |
| 2018 | 2204 | 839 |
| 2019 | 2042 | 1185 |
| 2020 | 1989 | 1735 |
| 2021* | 1893 | 1880 |
| 2022*¹⁾ | 1442 | 1734 |
| 1)Cijfers van 2022 tot en met 3e kwartaal. | ||
India wordt belangrijker voor Nederlandse import van telecommunicatie- en computerdiensten
India heeft met 13,4 procent een groot aandeel in de totale wereldexport van IT-diensten (Wereldbank, 2022) en de IT-sector droeg in 2022 voor 7,4 procent bij aan het bbp (Sun, 2022). De digitale economie van India groeide daarnaast tussen 2014 en 2019 bijna 2,5 keer zo hard als de economie in zijn geheel en is een belangrijke katalysator voor andere industrieën in de Indiase economie (The Economic Times, 2022). Er waren in 2022 naar schatting 4,8 miljoen werknemers werkzaam in de IT-industrie. Door de groei van de export van IT-diensten kunnen steeds meer landen wereldwijd gebruik maken van de ontwikkelde Indiase IT-sector. Voor Nederland was India de 5e partner in de import van telecommunicatie- en computerdiensten. 9 procent van alle telecommunicatie- en computerdiensten die Nederland importeerde in 2021 kwamen uit India. Alleen uit de VS (20 procent), het Verenigd Koninkrijk (14 procent), Ierland (12 procent) en Duitsland (10 procent) importeerde Nederland voor een hoger bedrag van dit type diensten. Vooruitkijkend naar het totaalcijfer van 2022, lijkt het erop dat India een cruciale rol blijft spelen. In de eerste drie kwartalen van dat jaar werd 9,6 procent van alle geïmporteerde telecommunicatie- en computerdiensten geleverd door India (1,7 miljard euro). Daarmee kruipt India dichterbij Duitsland (9,7 procent) en Ierland (10,3 procent) in de ranglijst van grootste leveranciers van telecommunicatie- en computerdiensten.
3.3De Nederlandse export van diensten naar India
De internationale handel in diensten is een belangrijk onderdeel van de Nederlandse economie. De verdiensten aan de dienstenexport waren in 2020 goed voor circa 12,5 procent van het Nederlandse bbp (Ramaekers et al., 2022). Dat wordt verdiend met de export van verschillende typen diensten zoals transportdiensten, vergoedingen voor het gebruik van licenties en intellectueel eigendom, uitgaven van toeristen in Nederland, telecommunicatie- en computerdiensten, zakelijke diensten en nog vele andere soorten dienstverlening die over de grens gaan. Wat Nederland verdiende aan de export van diensten naar India komt aan bod in hoofdstuk 4 van deze publicatie.
Dienstenexport naar India groeit weer
Tussen 2014 en 2021 is de dienstenexport naar India op gelijke voet gegroeid met de totale dienstenexport van Nederland. Nederland exporteerde in 2021 voor 1,2 miljard euro aan diensten naar India. Dat is 39 procent meer dan in 2014. De ontwikkeling van de dienstenhandel is daarmee over de gehele periode bezien vergelijkbaar met de groei van de export naar China (+34 procent). De export van diensten naar de andere BRICS-landen ontwikkelde zich verschillend. De export naar Rusland lag in 2021 op hetzelfde niveau als in 2014, Brazilië ontving juist veel minder diensten van Nederland (42 procent krimp) en de dienstenexport naar Zuid Afrika groeide met 57 procent juist nog harder dan de groei van dienstenexport naar India en China.
Vanaf het eerste kwartaal van 2018 tot en met het vierde kwartaal van 2019 groeide de dienstenexport naar India het hardst (zie figuur 3.3.1). Met de intrede van de coronacrisis begin 2020, kwam er een einde aan de exportgroei en deze herstelde zich pas enigszins in het derde kwartaal van 2021. De daling van geëxporteerde telecommunicatie- en computerdiensten was verantwoordelijk voor bijna de helft van de terugval tussen 2019 en 2021. Waar de totale Nederlandse dienstenexport in 2021 bijna op hetzelfde niveau lag als in het laatste pre-coronajaar (2019), was de export naar India nog altijd 32,5 procent lager. In het derde kwartaal van 2022 lag het kwartaalcijfer weer bijna op het niveau van pre-corona.
| jaar | kwartaal | Export |
|---|---|---|
| 2014 | 1e kwartaal, 2014 | 221,5 |
| 2014 | 2e kwartaal, 2014 | 205,9 |
| 2014 | 3e kwartaal, 2014 | 222,3 |
| 2014 | 4e kwartaal, 2014 | 237,6 |
| 2015 | 1e kwartaal, 2015 | 210,1 |
| 2015 | 2e kwartaal, 2015 | 243,9 |
| 2015 | 3e kwartaal, 2015 | 212,4 |
| 2015 | 4e kwartaal, 2015 | 236,7 |
| 2016 | 1e kwartaal, 2016 | 255,8 |
| 2016 | 2e kwartaal, 2016 | 275,4 |
| 2016 | 3e kwartaal, 2016 | 262,7 |
| 2016 | 4e kwartaal, 2016 | 252,8 |
| 2017 | 1e kwartaal, 2017 | 289,3 |
| 2017 | 2e kwartaal, 2017 | 324,9 |
| 2017 | 3e kwartaal, 2017 | 280,3 |
| 2017 | 4e kwartaal, 2017 | 278,9 |
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 281 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 337,4 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 355,2 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 379,3 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 384 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 425,4 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 467,1 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 490,2 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 367,6 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 376,9 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 413,9 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 353,8 |
| 2021* | 1e kwartaal, 2021* | 301,3 |
| 2021* | 2e kwartaal, 2021* | 284,9 |
| 2021* | 3e kwartaal, 2021* | 320,6 |
| 2021* | 4e kwartaal, 2021* | 326,1 |
| 2022* | 1e kwartaal, 2022* | 372,7 |
| 2022* | 2e kwartaal, 2022* | 426,2 |
| 2022* | 3e kwartaal, 2022* | 473,7 |
Herstel van de groei in eerste kwartalen 2022
Als we kijken naar de eerste drie kwartalen van 2022 lijkt het aandeel van de totale export bestemd voor India met 0,7 procent redelijk stabiel te blijven. Wel is de groei ten opzichte van de eerste drie kwartalen van 2021 met 40 procent groter dan de groei van totale Nederlandse dienstenexport (24 procent). De waarde van de dienstenexport naar India was in de eerste negen maanden van 2022 bijna 1,3 miljard euro. Dat is meer dan in heel 2021, en vergelijkbaar met het niveau voor corona (eerste drie maanden van 2019).
Export van diensten naar India relatief klein
De Nederlandse import van Indiase diensten was in 2021 ruim 3 keer zo groot als de export van diensten naar India. Met 0,6 procent was het aandeel van India in de totale Nederlandse export van diensten in 2021 een stuk lager dan het Indiaas aandeel in de import. Net zoals bij de goederenhandel (zie hoofdstuk 2 van deze Internationaliseringsmonitor) is India voor Nederland vooral een leverancier in plaats van een afzetmarkt. India stond in 2021 op de 28e plek in de ranglijst van belangrijkste exportbestemmingen. De top-3 bestond in 2021 uit Duitsland, de VS en het VK. Zij ontvingen in 2021 elk iets meer dan 12 procent van de totale waarde van de dienstenexport. De dienstenhandel is redelijk verspreid over verschillende landen: in 2021 ontvingen 34 landen minstens 0,5 procent van de totale export van Nederlandse diensten.
Telecommunicatie- en computerdiensten meest geëxporteerde Nederlandse diensten naar India
De Nederlandse dienstenexport naar India bestond in de eerste drie kwartalen van 2022 voor 42 procent uit telecommunicatie- en computerdiensten, zie figuur 3.2.3. Daarmee zijn telecommunicatie- en computerdiensten de grootste categorie in de totale dienstenexport naar India. Nog eens 23 procent van de totale exportwaarde is afkomstig uit vervoersdiensten. De zakelijke diensten completeren de top-3 met een aandeel van 20 procent. Zo’n driekwart van de geëxporteerde waarde aan telecommunicatie- en computerdiensten in de eerste negen maanden van 2022 betrof computerdiensten (391 miljoen euro). In 2019 waren de vergoedingen voor intellectueel eigendom nog de derde grootste dienstensoort in de export naar India, maar zoals te zien is in figuur 3.3.2 hebben vervoersdiensten vanaf 2021 een sterk groeiend aandeel in de totale dienstenexport naar India onder invloed van de groei in de waarde van zowel geëxporteerde zeevaart- als luchtvaartdiensten.
| jaar | Telecommunicatie- en computerdiensten | Zakelijke diensten | Vervoersdiensten | Vergoedingen voor intellectueel eigendom | Overige diensten |
|---|---|---|---|---|---|
| 2015 | 398 | 166 | 165 | 21 | 152 |
| 2017 | 590 | 211 | 153 | 44 | 176 |
| 2019 | 762 | 376 | 179 | 182 | 268 |
| 2021* | 544 | 285 | 234 | 59 | 111 |
| 2022*¹⁾ | 538 | 257 | 289 | 36 | 154 |
| 1)Cijfers van 2022 tot en met 3e kwartaal. | |||||
India 10e Nederlandse bestemming van telecommunicatie- en computerdiensten
Dankzij de groeiende export van Nederlandse telecommunicatie- en computerdiensten naar India tussen 2014 en 2019 was India in 2019, het laatste jaar voor de coronacrisis, de 10e belangrijkste bestemming voor dat type diensten. In 2014 nam India hier nog de 16e plek in. Het Indiase aandeel in de export van telecommunicatie- en computerdiensten steeg van 1,2 procent in 2014 naar 2,4 procent in 2019, zie figuur 3.3.3. Hiermee was het aandeel van India in export van telecommunicatie- en computerdiensten in 2019 ook aanzienlijk groter dan het Indiase aandeel in de totale dienstexport van dat jaar: 0,8 procent. Net als de totale dienstenexport naar India is het niveau van de telecommunicatie- en computerdiensten export in de eerste drie kwartalen van 2022 zo goed als hersteld. Deze kwam uit op 538 miljoen euro waar dat in de eerste drie kwartalen van 2019 ruim 594 miljoen euro was.
| jaar | Alle diensten | Telecommunicatie- en computerdiensten |
|---|---|---|
| 2014 | 0,6 | 1,2 |
| 2015 | 0,5 | 1,1 |
| 2016 | 0,6 | 2,1 |
| 2017 | 0,7 | 2,1 |
| 2018 | 0,7 | 2,0 |
| 2019 | 0,8 | 2,4 |
| 2020 | 0,8 | 2,2 |
| 2021* | 0,6 | 1,7 |
| 2022*¹⁾ | 0,7 | 2,1 |
| 1)cijfers van 2022 tot en met 3e kwartaal | ||
Belang van China voor Nederlandse export van telecommunicatie- en computerdiensten neemt af
Met ruim 18 procent van de totale Nederlandse export van telecommunicatie- en computerdiensten is Ierland in 2021 de belangrijkste bestemming, vlak voor het Verenigd Koninkrijk dat met 15 procent op de tweede plek staat. De export van telecommunicatie- en computerdiensten naar China heeft na 2019, net als India, een flinke klap gehad. In 2019 was China met 2,3 procent nog de elfde bestemming, maar in 2021 is de positie van China verder gedaald naar plek 21 met een aandeel van minder dan 1 procent in de totale Nederlandse exportwaarde van telecommunicatie- en computerdiensten. Vanaf 2019 is India, als tiende bestemming van Nederlandse telecommunicatie- en computerdiensten, dus een belangrijkere afnemer van deze diensten dan China.
3.4Handelsrestricties en tarieven
India is een voorbeeld van een land met een sterke regulering van buitenlandse investeringen (zie hoofdstuk 1 voor het economisch profiel van India) en kenmerkt zich als redelijk moeilijk toegankelijk. Buitenlandse ondernemers geven aan grote moeite te moeten doen om een bedrijf in India op te richten, vergunningen te krijgen of goederen te verhandelen met het land. Regels kunnen daarbij per deelstaat verschillen (Dohmen, 2023; NOS, 2015). Landen hebben verschillende voorwaarden op het gebied van handel. Sommige regels zijn er om consumenten te beschermen, andere voor het milieu en weer andere moeten de thuismarkt beschermen voor (oneerlijke) concurrentie. India is geen eenvoudig te bewerken markt. Het land is in oppervlakte bijna 80 keer zo groot als Nederland met een enorme diversiteit op sociaal en cultureel vlak. Daarbij komt ook een gebrekkige infrastructuur, administratieve belemmeringen en het probleem van corruptie. Minister-president Modi heeft de afgelopen jaren allerlei veranderingen doorgevoerd om de situatie in het land te verbeteren, maar India stond in 2022 nog altijd op de 85e plek in de corruptie index van Transparency International (Transparency International, 2023). Ter vergelijking: Nederland stond op de 8e plek. Het betalen van steekpenningen kan voor buitenlandse bedrijven zowel in India als in eigen land zware gevolgen hebben (IndiaConnected, 2020)
Een geschiedenis van protectionisme
Na de onafhankelijkheid in 1947 probeerde India tientallen jaren te overleven zonder internationale handel (Adewale, 2017). De deviezencrisis in 1991 dwong India om hulp te vragen aan het Internationaal Monetair Fonds (IMF). Het geld van het IMF kwam met voorwaarden: India moest zich openstellen voor buitenlandse investeringen, de administratieve rompslomp verminderen en handelsbelemmeringen wegnemen (Chan, 2019). Verlaging van importtarieven en belastingen leidde in combinatie met deregulering tot een beter investeringsklimaat en hogere economische groei (Dohmen, 2023). Uit paragraaf 3.2 is bijvoorbeeld gebleken dat het belang van India in de Nederlandse dienstenimport toeneemt. Met name op het gebied van IT-diensten wordt India een steeds belangrijkere speler op het wereldtoneel (zie ook paragraaf 1.2).
Hervormingen lossen niet alle problemen op
Desalniettemin blijven exporteurs te maken hebben met aanzienlijke tarifaire en niet-tarifaire belemmeringen die de invoer van goederen en diensten in India belemmeren. De Indiase regering blijft programma’s promoten zoals ‘Make in India’ en ‘SelfReliant India’ die de zelfvoorziening van India proberen te vergroten door het bevorderen van de binnenlandse industrie en het verminderen van de afhankelijkheid van buitenlandse leveranciers en geïmporteerde goederen en diensten (US Trade Representative, 2022). “Come and manufacture in India. Go and sell in any country of the world, but manufacture here” zei premier Modi tijdens zijn Onafhankelijkheidstoespraak in augustus 2014.
Met het ‘Make in India’-programma legt de Indiase overheid lokale vereisten op aan buitenlandse bedrijven die de Indiase markt willen betreden. Zo moet voor de meeste bedrijven die de Indiase consument direct willen bedienen, tenminste 30 procent van hun intermediaire producten van Indiase makelij zijn, behalve wanneer dit lokaal niet mogelijk is vanwege bijzondere of vernieuwende technieken. Dit aandeel wordt vaak bereikt via een gezamenlijke onderneming met een Indiaas bedrijf (Mudambi et al., 2017; zie ook Franssen et al., 2019 en Franssen & Notten, 2020). Verschillende bedrijven die willen exporteren naar India passen hun goederen of diensten speciaal aan op de behoeften van Indiase consumenten. Denk aan TomTom dat voor de Indiase markt een navigatiesysteem ontwikkelde gebaseerd op herkenningspunten in plaats van straatnamen, en Philips dat speciaal voor India vereenvoudigde medische apparatuur ontwikkelt (IndiaConnected, 2021).
Handelstarieven en andere handelsbarrières
Van de grote wereldeconomieën staan India, Brazilië, maar ook China bekend om het heffen van relatief hoge invoertarieven (McCarthy, 2018; US Trade Representative, 2022; Chan, 2019). India wil graag zelfvoorzienendnoot1 zijn, wat leidt tot relatief hoge importtarieven (Geijer, 2022; Tan, 2022). Ook de Nederlandse handel met India kent over het algemeen een relatief hoge heffingsdruk (Franssen & Notten, 2020). Daarnaast zijn er ook verschillende specifieke niet-tarifaire maatregelen van toepassing op bedrijven die willen exporteren naar India. Via technische barrières, zoals het extra controleren van producten die polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s) bevaten (zoals speelgoed), worden Nederlandse producenten voor export naar India dubbel belast (Notten et al., 2021).
India als bestemming voor bedrijfsactiviteiten
India is een belangrijke bestemming voor bedrijven die werk willen uitbesteden naar het buitenland. Offshoring is het verplaatsen van activiteiten naar een bedrijf in het buitenland en heeft vaak kostenbesparing als reden. In een geglobaliseerde wereld is het steeds minder vanzelfsprekend dat alle onderdelen van het productieproces op dezelfde plek plaatsvinden. Productieketens zijn in de afgelopen decennia opgedeeld in kleine onderdelen en verdeeld over verschillende bedrijven en landen. Ook India speelt een rol in mondiale waardeketens, met name voor wat betreft dienstenactiviteiten. Zie ook hoofdstuk 4 van deze publicatie voor meer details omtrent de rol van Nederland en India in internationale waardeketens.
In de periode 2018 tot 2020 verplaatsten ruim 100 bedrijven een deel van hun activiteiten uit Nederland naar India (Franssen & Rooyakkers, 2022). Daarmee was India in die periode de belangrijkste offshore-bestemming voor Nederlandse bedrijven na de andere EU-landen, groter dan bijvoorbeeld het VK, Canada, de VS en China. Bijna 6 op de 10 van deze bedrijven verplaatsten activiteiten in de categorie administratieve- en managementfuncties en 40 bedrijven verplaatsten (ook) ICT-diensten naar India. Bedrijven die deze typen bedrijfsactiviteiten verplaatsten naar het buitenland noemen kostenbesparing het vaakst als motief voor offshoring. India is daarvoor een goede bestemming, met een sterk ontwikkelde IT-sector en een hoogopgeleide, Engelssprekende en technisch-geschoolde beroepsbevolking tegen relatief lage arbeidskosten (The Economist, 2017; Cornish, 2022).
India is een gevestigde partner om ICT-diensten en administratieve diensten naartoe te verplaatsen (The Economist, 2022), wat ook blijkt uit de Nederlandse data (Franssen & Rooyakkers, 2022). Er is ook steeds vaker sprake van India als locatie voor productiefaciliteiten. India heeft in 2020 het ‘Production Linked Incentive’-programma gelanceerd als onderdeel van de ‘Make in India’-campagne. Investeringen in bepaalde sectoren waaronder de farmaceutische industrie, auto-industrie, staalindustrie en elektronica-industrie worden in het programma aangemoedigd. Door middel van financiële prikkels (subsidies) worden producenten in de maakindustrie aangespoord om productie naar India te verplaatsen (Invest India, z.d.; André, 2022). Bedrijven ondervinden echter veel problemen bij het produceren in India, met name wat betreft ondoorzichtige bureaucratie, protectionistisch handelsbeleid met hoge importtarieven op intermediaire goederen, en moeilijkheden om vergunningen om een bedrijf op te richten te verkrijgen (McGee & Reed, 2023; Inamdar, 2022; Dohmen, 2023). Hoewel er een tendens lijkt te zijn dat bedrijven niet meer alle productie in China plaats laten vinden en willen diversifiëren, is India nog niet de onbetwiste bestemming. In hoofdstuk 5 van deze editie staat de investeringsrelatie tussen Nederland en India centraal.
Belemmeringen dienstenhandel
Regelgeving in het buitenland kan het exportpotentieel van Nederlandse dienstverleners beperken. Bedrijven moeten zich bijvoorbeeld registreren en voldoen aan bepaalde normen en standaarden om diensten te mogen leveren in dat land. Diverse vormen van regulering bemoeilijken de toegang van Nederlandse dienstenleveranciers tot buitenlandse markten of groei op die markten. De STRI indexnoot2 weerspiegelt de handelsopenheid van dienstensectoren van landen (zie ook Creemers & Rud, 2022). De STRI-index houdt rekening met het overheidsbeleid in verschillende sectoren die bepalend zijn voor het handelsgemak in die dienstensectoren.
India op 47e plaats volgens de Services Trade Restrictiveness Index van de OESO
Figuur 3.4.1 toont hoe de STRI-index varieert over landen in 2022. Voor Indonesië, Thailand, Rusland, India en IJsland zien we de hoogste waarden van de STRI-index. Dit zijn dus landen met de meeste belemmeringen voor dienstenhandel volgens de STRI. Nederland daarentegen is, net zoals Japan, het VK, Tsjechië en Chili, met een zeer lage STRI een relatief open markt voor het verhandelen van diensten. De STRI van India voor 2022 ligt boven het OESO-gemiddelde en is hoog in vergelijking met andere landen. Markttoegang tot bepaalde belangrijke dienstensectoren blijft verboden voor buitenlanders of is onderworpen aan strikte voorwaarden (OESO, 2023; Mishra, 2023; Bhadoria, 2023). In India moet bijvoorbeeld ten minste één van de bestuursleden en de manager een inwoner van India zijn. Bij openbare aanbestedingen gelden voorkeuren voor lokale leveranciers (Mishra, 2023).
| STRI-score | |
|---|---|
| Laagste STRI-score | |
| Japan | 0,1288 |
| VK | 0,1430 |
| Nederland | 0,1466 |
| Tsjechië | 0,1467 |
| Chili | 0,1519 |
| Hoogste STRI-score | |
| IJsland | 0,3584 |
| India | 0,3685 |
| Rusland | 0,3743 |
| Thailand | 0,3776 |
| Indonesië | 0,3972 |
| Bron: CBS, OESO | |
Volgens de STRI is het in India gemakkelijker om handel te drijven en te werken in sectoren als ingenieursdiensten, computerdiensten, vrachtvervoer over de weg en geluidsopnames. Deze sectoren zijn het minst beperkend voor handel in India, wat onder meer resulteert in een sterk ontwikkelde Indiase export van IT-diensten (paragraaf 3.2 voor het belang voor Nederland). Goederenvervoer per spoor, architectendiensten, juridische diensten en accounting zijn de moeilijkste sectoren om handel te drijven in India vanwege hun restrictieve karakter. Dominantie van de Indiase regering in de spoorwegsector maakt het zeer restrictief. Indian Railways en haar dochterondernemingen die onder het Ministerie van Spoorwegen vallen, zijn de enige treinexploitanten in India (OESO, 2023; Bhadoria, 2023). Lidmaatschap van de Bar Council of India (BCI), het bestuursorgaan voor de advocatuur, is verplicht om als advocaat in India te mogen werken en is beperkt tot Indiase staatsburgers. Buitenlandse advocatenkantoren mogen geen kantoren openen in India (US Trade Restrictiveness, 2022).
India stijgt een plek op de OESO STRI-index ten koste van Rusland
Door de oorlog tussen Rusland en Oekraïne zakte Rusland van de 44e naar de 48e plaats in de index, zie figuur 3.4.2. Daardoor kon India een plaatsje opklimmen; al staat het land op de op vier na laatste plaats qua handelsopenheid voor dienstenhandel. India heeft de afgelopen jaren geleidelijk hervormingen doorgevoerd, wat heeft bijgedragen tot een lichte liberalisering van de handel in diensten in sommige sectoren, met name tussen 2019 en 2021. Open en goed gereguleerde dienstenmarkten zijn essentieel om economisch herstel te vergemakkelijken, de veerkracht tegen toekomstige schokken te versterken en een duurzamer handelssysteem in India te bevorderen (Mishra, 2023).
| jaartal | India | Rusland |
|---|---|---|
| 2014 | 0,3659 | 0,3036 |
| 2015 | 0,3549 | 0,3170 |
| 2016 | 0,3530 | 0,3184 |
| 2017 | 0,3808 | 0,3195 |
| 2018 | 0,3808 | 0,3199 |
| 2019 | 0,3837 | 0,3199 |
| 2020 | 0,3700 | 0,3230 |
| 2021 | 0,3688 | 0,3271 |
| 2022 | 0,3685 | 0,3743 |
| Bron: CBS, OESO | ||
Recente hervormingen omvatten de privatisering van Air India in januari 2022 en de afschaffing van prijsrichtlijnen voor de overdracht van aandelen tussen ingezetenen en niet-ingezetenen (OESO, 2023; Mishra, 2023; Bhadoria, 2023). Sinds oktober 2021 is de limiet van directe buitenlandse investeringen in de Indiase telecommunicatiesector verhoogd van 49 naar 100 procent (zie ook hoofdstuk 5 van deze Internationaliseringsmonitor voor een gedetailleerder beeld van de Nederlands-Indiase investeringsrelatie). Tevens was vanaf dat moment geen extra toestemming van de overheid nodig voor deze investeringen. In de Indiase telecommunicatiesector zijn de eenmalige licentiekosten erg hoog, wat kleinere bedrijven kan afschrikken om toe te treden tot deze markt (US Trade Restrictiveness, 2022).
3.5Samenvatting en conclusie
India heeft een sterk ontwikkelde dienstensector en het zijn met name de IT-diensten die belangrijk zijn voor de Indiase economie. Voor de Nederlandse import van diensten wordt India een steeds belangrijkere partner en is het China gepasseerd als belangrijkste Aziatische dienstenleverancier. Uit 9 landen importeerde Nederland meer diensten in 2021. Nederlandse bedrijven importeerden in 2021 voor 4 miljard euro aan diensten uit India, 1,9 procent van de totale Nederlandse dienstenimport. In de eerste drie kwartalen van 2022 was dat met 3,4 miljard al meer dan in de eerste drie kwartalen van alle voorgaande jaren.
De kracht van zijn digitale economie weet India steeds beter te benutten en beschikbaar te stellen aan het buitenland. India heeft zich gespecialiseerd in IT-diensten en Nederland importeert dan ook met name Indiase computerdiensten zoals gebruikerslicenties, software en online-gaming en zakelijke diensten als managementadvies en R&D diensten. De helft van de totale dienstenwaarde die Nederland uit India importeerde bestond dan ook uit telecommunicatie- en computerdiensten, die in 2022 voor het eerst de belangrijkste dienstensoort zijn ten koste van zakelijke diensten. Het belang van telecommunicatie- en computerdiensten binnen de Nederlandse dienstenimport uit India nam daarmee verder toe in de eerste drie kwartalen van 2022.
De dienstenexport naar India bleef in 2021 met 1,2 miljard euro beperkt tot 0,6 procent van de totale export. India staat daarmee op plek 28 op de lijst van belangrijkste partners in de dienstenexport. In de eerste drie kwartalen van 2022 was de totale dienstenexport met 1,3 miljard euro weer op het niveau van diezelfde periode in het laatste pre-coronajaar 2019.
Ondanks de groei van de handel met India blijven ondernemers belemmeringen ervaren om activiteiten in India te ontplooien. Hoge tarieven, technische barrières, extra controles en bureaucratie zorgen nog altijd voor terughoudendheid bij Nederlandse bedrijven om te investeren of te handelen met India. India stond in 2022 op de op vier na laatste plaats qua handelsopenheid voor dienstenhandel (gemeten volgens de STRI-index van de OESO). Recente en minder recente hervormingen zouden moeten leiden tot een eenvoudigere toegang tot India en meer investeringen. Of dat resulteert in versnelde groei van de dienstenhandel tussen Nederland en India moet de komende jaren blijken.
3.6Literatuur
Literatuur
Adewale, A. R. (2017). Import substitution industrialisation and economic growth – Evidence from the group of BRICS countries. Future Business Journal, 3(2), 138–158.
André, A. (2022, 15 april). EU wil handelsakkoord met India, maar eist wel betere arbeidsrechten. Het Financieele Dagblad.
Benz, S. & Jaax, A. (2020). Service trade costs in the United States: A simulation based on the OECD Services Trade Restrictiveness Index. OECD Economics Working Paper, No. 1617.
Bhadoria, S. (2023). India ranks 47th in OECD’s services trade restrictiveness index. Mint.
Business Insider (2021). De prijs voor scheepstransport is binnen een jaar met 500% gestegen – container China-Europa kost €12.000.
CBS (2022a). Internationale handel; invoer en uitvoer van diensten 2014–2020. [Dataset]. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
CBS (2022b). Internationale handel; invoer en uitvoer van diensten naar land, kwartaal. [Dataset]. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Chan, S. P. (2019, 11 april). Why India is one of world’s most protectionist countries. BBC News.
Cornish, C. (2022, 2 augustus). Investors worry that India has passed ‘peak outsourcing’. Financial Times.
Creemers, S. & Rud, I. (2022). Potentiële belemmeringen voor dienstenhandel. In D. Herbers & J. Rooyakkers (Red.), Internationaliseringsmonitor 2022, tweede kwartaal: Dienstenhandel: Ontwikkelingen en belemmeringen. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Dohmen, J. (2023, 27 januari). India is nog lang niet het nieuwe China. Het Financieele Dagblad.
Franssen, L. & Notten, T. (2020). Handelstarieven en productieketens. In M. Jaarsma & A. Lammertsma (Red.), Internationaliseringsmonitor 2020, vierde kwartaal: Handelbeleid: Tarieven en verdragen. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Franssen, L., Notten, T. & Rooyakkers, J. (2019). Handelspolitiek: barrières en verdragen. In S. Creemers & M. Jaarsma (Red.), Internationaliseringsmonitor 2019, vierde kwartaal: Kwaliteitseisen in handelsbeleid. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Franssen, L. & Rooyakkers, J. (2022). Offshoring van diensten. In D. Herbers & J. Rooyakkers (Red.), Internationaliseringsmonitor 2022, tweede kwartaal: Dienstenhandel: Ontwikkelingen en belemmeringen. Den Haag/ Heerlen/ Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Geijer, J. (2022). De buitenlandse post: India. VNO-NCW.
Inamdar, N. (2022, 6 oktober). iPhone 14: Can India replace China as the world’s factory? BBC.
IndiaConnected (2020). Hoe ga je als buitenlands bedrijf om met corruptie in India?
IndiaConnected (2021). Vijf tips voor export naar India.
Invest India (z.d.). Production Linked Incentive (PLI) Schemes in India. New Delhi: Invest India.
Jaarsma, M. & Rooyakkers, J. (2022). De internationale dienstenhandel van Nederland. In D. Herbers & J. Rooyakkers (Red.), Internationaliseringsmonitor 2022, tweede kwartaal: Dienstenhandel: Ontwikkelingen en belemmeringen. Den Haag/ Heerlen/ Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
McCarthy, N. (2018). Where Tariffs Are Highest And Lowest Around The World. Forbes.
McGee, P. & Reed, J. (2023, 14 februari). Apple’s manufacturing shift to India hits stumbling blocks. Financial Times.
Mishra, A. R. (2023). STRI: India rises on OECD index, still ranks fourth from the bottom. Business Standard.
Mudambi, R., Saranga, H. & Schotter, A. (2017). Mastering the Make-in-India Challenge. MITSloan Management Review, 58(4), 58–67.
NOS (2015, 5 april). Wie wil slagen in India, begint met een kamer vol paperassen.
Notten, T., Wong, K. F., Creemers, S. & Franssen, L. (2021). Technische handelsbarrières en productieketens. In S. Creemers, M. Jaarsma & J. Rooyakkers (Red.), Internationaliseringsmonitor 2021, derde kwartaal: Niet-tarifaire maatregelen; Een investering in kwaliteit? Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
OESO (2023). OECD Services Trade Restrictiveness Index (STRI): India 2022.
Ramaekers, P., Prenen, L., Loog, B. & Notten, T. (2022). Nederlandse verdiensten aan internationale handel. In D. Herbers & M. Jaarsma (Red.), Nederland Handelsland: Export, import & investeringen. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Sun, S. (2022). Employment of the IT-BPM industry in India. Statista.com.
Tan, H. (2022). India wil fabriek van de wereld worden, maar er is meer dan een pandemie voor nodig om China na 40 jaar te onttronen. Business Insider Nederland.
Thakur, M. (2022) Despite Centre’s Focus On Manufacturing, It’s Services Exports That Defy Global Slowdown.
The Economic Times (2022, 22 december). India’s digital economy grew 2.4 times faster than the economy in 2014–2019.
The Economist (2017, 19 januari). Indian outsourcing specialists must reboot their strategies.
The Economist (2022, 2 april). A half-a-trillion-dollar bet on revolutionising white-collar work.
Topalova, P. (2004). Trade Liberalization and Firm Productivity: The Case of India. IMF Working Paper WP/04/28. Washington, D.C.: International Monetary Fund.
Transparency International (2023). Corruption Perceptions Index. [Dataset].
US Trade Representative (2022). National Trade Estimate Report on Foreign Trade Barriers.
Wereldbank (2022). World Development Indicators: Economy, education, trade and population tables. [Dataset]. Geraadpleegd op 7 februari 2023.
Noten
In de literatuur wordt in deze context vaak verwezen naar de term Import Substitution Industrialisation, een beleid waarbij gesteld wordt dat industrialisatie enkel bereikt kan worden door lokale productiecapaciteit te ontwikkelen die import kan vervangen (Adewale, 2017).
De Services Trade Restrictiveness Index (STRI) van de OESO is een meetinstrument dat bestaat uit een database met informatie over nationale regelgeving en belemmeringen voor internationale dienstenhandel, en deze kwantificeert in een index die varieert tussen 0 en 1. Een land met een STRI richting 0 is liberaal en dus relatief open voor dienstenhandel. Een land met een STRI richting 1 werpt relatief veel belemmeringen op voor dienstenhandel. Het is een samengestelde index die een momentopname geeft van de handelsbeperkingen in een land en sector in een bepaald jaar (Benz & Jaax, 2020).