Innovatie in internationaal perspectief

Auteur: Rik van Roekel

Nederland wordt door de Europese Unie (EU) gekarakteriseerd als ‘innovation leader’: een land behorend tot de top van Europa als het gaat om innovatie. Dit hoofdstuk focust op innovatie bij Nederlandse bedrijven en vergelijkt deze met andere landen in Europa. Daarmee geeft dit hoofdstuk antwoord op vragen als: in welk soort innovatie is Nederland sterk ten opzichte van de rest van Europa? En, welk deel van de omzet realiseren Nederlandse bedrijven met innovatieve producten in vergelijking met andere Europese landen?

7.1Innovatie bij bedrijven

Innovatie functioneert als een stimulans voor de arbeidsproductiviteit of voor de product­kwaliteit en kan daarmee bijdragen aan de internationale concurrentiepositie van Nederland (OESO, 2014). Er zijn verschillende internationale ranglijsten waar Nederland een prominente positie inneemt (zie ook paragraaf 1.1). Zo is de status van Nederland in het European Innovation Scoreboard ook in 2018 ‘innovation leader’ (Europese Commissie, 2019). Nederland scoort in het bijzonder goed op: aandeel buitenlandse promovendi, wetenschappelijke publicaties met internationaal co-auteurschap en samenwerking tussen de publieke en private sector. Nederland ligt achter ten opzichte van de rest van de EU met: innovatie-uitgaven die niet bedoeld zijn voor R&D, omzet uit nieuwe producten voor bedrijf en markt, en export van medium- en hightech goederen. Verder behoort Nederland wereldwijd tot de tien sterkste kenniseconomieën; in 2018 bezette Nederland de zesde plaats (World Economic Forum, 2018).

Mondiaal gezien is de EU als geheel de Verenigde Staten gepasseerd in innovatieprestaties in 2018, maar loopt de EU achter op Zuid-Korea, Canada, Australië en Japan (Europese Commissie, 2019). In dit hoofdstuk wordt een deelgebied van innovatie beschreven, namelijk de daadwerkelijke activiteiten van bedrijven op het gebied van technologische en niet-technologische innovatie. We beschouwen landen binnen de EU, en Nederland in het bijzonder.

Bedrijven combineren vaak technologische en niet-technologische innovatie

Bijna 60 procent van de Nederlandse bedrijven was innovatief in de periode 2014–2016 (figuur 7.1.2). Nederland staat hiermee op de zevende plek op de lijst van 28 EU-landen en scoort hoger dan gemiddeld. In de periode 2014–2016 was in België het grootste aandeel bedrijven innovatief. In de periode 2012–2014 was dat nog Duitsland, dat in de periode 2014–2016 de vijfde plek bezit. In Bulgarije, Polen en Roemenië waren relatief weinig bedrijven die vernieuwingen doorvoerden in de periode 2014–2016.

Een combinatie van technologische en niet-technologische innovatie kwam in praktisch alle EU-landen het meest voor. Bedrijven die een vernieuwd product op de markt brengen, hebben vaak ook behoefte aan innovatie op marketinggebied en voor een procesinnovatie zijn vaak ook veranderingen nodig in de organisatie die verder gaan dan enkel het productieproces (Schmidt en Rammer, 2007).

Nederland heeft een opvallend groot aandeel bedrijven (27 procent) dat zich alleen maar op technologische innovatie richt. Het EU-gemiddelde bedroeg 14 procent. Nederland staat hiermee ook op de eerste plek van de Europese landen. Bedrijven die enkel technologische innovaties doorvoeren, staan bekend als bedrijven met de hoogste winstmarges (Schmidt en Rammer, 2007). Het doorvoeren van enkel niet-technologische innovaties is in Nederland een stuk minder populair. Slechts 7 procent van de bedrijven voerde een vernieuwing door op het gebied van marketing en organisatie zonder deze te combineren met een technologische innovatie. Hiermee bevindt Nederland zich in de staartgroep van de 28 EU-landen (twintigste). Innovatie in Nederland leunt dus meer op technologische innovatie dan op niet-technologische innovatie. Dat wil ook zeggen dat voor Nederland het verschil tussen de klassieke en de ruime definitie van innovatie cijfermatig kleiner is dan in veel andere landen van de EU.

De statistische bijlage bij deze publicatie bevat cijfers voor alle EU-landen, alsmede voor IJsland, Noorwegen en Zwitserland (tabel 7.1.2a).

7.2Technologische innovatie

In de vorige paragraaf werd vastgesteld dat er in Nederland relatief veel bedrijven zijn die innoveren volgens de klassieke definitie. Dit wil zeggen dat deze bedrijven innoveren op technologisch gebied en dus vernieuwingen doorvoeren in hun producten of productie­processen. In deze paragraaf besteden we meer aandacht aan deze technologische innovatie.

Meer dan de helft van de Nederlandse bedrijven doet aan technologische innovatie

In Nederland heeft 52 procent van de bedrijven in de periode 2014–2016 technologische innovaties doorgevoerd of was hiermee bezig (figuur 7.2.1). Binnen de EU staat Nederland hiermee op de vierde plaats. Bij ruim 3 procent van de bedrijven was de technologische innovatie (nog) niet gerealiseerd of afgebroken. België is koploper met het aandeel technologisch innovatieve bedrijven. Meer dan 60 procent van de Belgische bedrijven heeft een product- of procesinnovatie doorgevoerd of was daar mee bezig. Met name in België en Duitsland zijn hierbij relatief veel bedrijven met (nog) niet gerealiseerde of afgebroken technologische innovaties. België heeft in de periode 2014–2016 dus een groter aandeel technologisch innovatieve bedrijven dan Nederland; bedrijven met (nog) niet gerealiseerde technologische innovaties worden hier ook toe gerekend. Echter, als alleen gekeken wordt naar het aandeel bedrijven dat technologische innovaties heeft gerealiseerd, is er praktisch geen verschil tussen Nederland en België.

Nederland sterk in productinnovatie

In Nederland realiseerde ruim één op de drie bedrijven een productinnovatie in de periode 2014–2016 (figuur 7.2.2). In de EU als geheel was dit ruim één op de vier. Portugal, Finland en Nederland zijn de landen met het grootste aandeel productinnovatoren. Net als in Nederland, komt in veel Europese landen een combinatie van product- en procesinnovatie het meest voor. Portugal spant hierbij de kroon; dat land kende het grootste aandeel bedrijven dat zowel een product- als een procesinnovatie doorvoerde.

In de periode 2014–2016 had een kwart van de bedrijven in de EU een procesinnovatie gerealiseerd. Nederland lag hier met bijna 32 procent ruim boven. Het aandeel bedrijven dat alleen productinnovaties doorvoert, is over het algemeen vergelijkbaar met het aandeel bedrijven dat alleen procesinnovaties doorvoert. Voor Estland was dit verschil het grootst (–‍13,8 procentpunt). In Estland zijn de meeste bedrijven die een technologische innovatie hebben doorgevoerd enkel procesinnovatoren. Op de tweede plek komt het Verenigd Koninkrijk, met bijna 10 procentpunt meer product- dan procesinnovatoren. Voor Nederland was dit verschil +4 procentpunt. Al met al behoort Nederland zowel wat betreft het aandeel productinnovatoren (derde) als het aandeel procesinnovatoren (achtste) tot de beste tien landen van de EU.

Bijna 11 procent van de bedrijfsomzet afkomstig uit productinnovaties

In 2016 bestond de omzet van de bedrijven in Nederland voor bijna 11 procent uit nieuwe of sterk verbeterde producten (figuur 7.2.3). Daarbij leverden producten die nieuw waren voor de markt het meeste geld op (6 procent). De resterende ruim 4 procent van de omzet van productinnovaties werd behaald met producten die alleen nieuw voor het bedrijf waren. Nederland staat binnen de EU op de vijftiende plek, als gerangschikt wordt op het percentage omzet uit nieuwe producten, ongeacht of deze nieuwe zijn voor de markt of alleen voor het bedrijf.

Nederland behoort ook tot de landen waar de omzet van producten die nieuw zijn voor de markt groter is dan de omzet van producten die alleen nieuw zijn voor het bedrijf. Ierland scoort op dit punt het hoogst; in 2016 bestond ruim 80 procent van de omzet behaald via nieuwe of sterk verbeterde producten uit producten die nieuw waren voor de markt. Voor Duitsland – een van de meest innovatieve landen in Europa – was dit aandeel maar 21 procent. Voor de meeste landen geldt dat het aandeel van de omzet dat behaald is met geïnnoveerde producten die nieuw zijn voor de markt, kleiner is dan het aandeel dat nieuw is voor het bedrijf. Dat lijkt logisch. Het is immers moeilijker om een volledig nieuw product te ontwikkelen dan een al bestaand product na te bootsen.

Bijna 29 procent Nederlandse innovatoren werkt samen

In Nederland werkte 29 procent van de technologische innovatoren samen met een of meerdere partners (figuur 7.2.4). Binnen de EU werkte gemiddeld een op de drie technologische innovatoren samen. Er zijn tal van redenen om bij innovatie samen te werken met een partner. Het kan gaan om toegang tot kennis, middelen of een gezamenlijk belang. Innovatiepartners kunnen overal ter wereld gevestigd zijn. Als innovatiepartners kan gedacht worden aan:

• bedrijven binnen het eigen concern;
• private researchinstellingen;
• consultants en commerciële laboratoria;
• leveranciers van apparatuur, materialen, componenten of software;
• afnemers/cliënten;
• concurrenten of andere bedrijven in de eigen bedrijfstak;
• universiteiten of andere instellingen voor hoger onderwijs;
• overheids- of publieke researchinstellingen.

Innovatoren uit het Verenigd Koninkrijk werken het meest samen in het innovatieproces. In dit land werkte in de periode 2014–2016 bijna 70 procent van de technologische innovatoren met innovatiepartners. In bijvoorbeeld Duitsland, Portugal en Italië werd minder samengewerkt dan in Nederland (zie ook tabel 7.1.2a).

7.3Niet-technologische innovatie

Bij niet-technologische innovatie gaat het om innovaties op het gebied van marketing- of organisatieprocessen. Vaak zijn deze innovaties complementair aan technologische innovaties van producten en processen in een bedrijf. Zo wordt er in de literatuur gevonden dat een technologische innovatie gecombineerd met zowel een marketing- als een organisatie-innovatie gerelateerd is aan hogere verkoopcijfers (Schmidt en Rammer, 2007). In deze paragraaf wordt de niet-technologische innovatie in Nederland in vergelijking met Europa onder de loep genomen.

Niet-technologische innovatie in Nederland iets onder Europees gemiddelde

Nederland scoort onder het EU-gemiddelde op het gebied van niet-technologische innovatie. Ruim 32 procent van de bedrijven in Nederland voerde niet-technologische innovaties door in de periode 2014–2016 (figuur 7.3.1). Gemiddeld in Europa was dit ruim 4 procentpunten hoger. Nederland bezette binnen de EU de zeventiende plaats. In Luxemburg en Oostenrijk realiseerde meer dan de helft van de bedrijven één of meerdere niet-technologische innovaties. Oost-Europese landen zoals Bulgarije, Polen en Roemenië scoren het laagst. In Roemenië innoveerde slechts een krappe 8 procent van de bedrijven op niet-technologisch gebied (zie ook tabel 7.1.2a).

Vaker organisatorische innovatie dan marketinginnovatie

De meeste landen kennen een groter aandeel bedrijven met organisatorische innovaties dan met marketinginnovaties. In Nederland innoveerde bijna 25 procent van de bedrijven op organisatorisch gebied en voerde ruim 19 procent een marketinginnovatie door (figuur 7.3.2). Dit is voor beide categorieën onder het EU-gemiddelde. In Luxemburg en Oostenrijk waren er in de periode 2014–2016 bovengemiddeld veel bedrijven die aan marketing- en organisatie-innovatie deden. In het Verenigd Koninkrijk waren er bovengemiddeld veel bedrijven met organisatorische innovaties, maar veel minder met marketinginnovaties. Roemeense bedrijven deden het minst aan beide soorten van niet-technologische innovatie.

Niet-technologische innovaties bij technologische innovatoren

Het vervolg van deze paragraaf gaat over organisatorische- en marketinginnovatie bij bedrijven die óók product- en/of procesinnovatie hadden. In de literatuur wordt gevonden dat organisatorische innovatie, gecombineerd met productinnovatie, is gerelateerd aan een hogere winstmarge voor bedrijven (Schmidt en Rammer, 2007). In Nederland was de meest voorkomende vorm van organisatorische innovatie onder technologisch innovatieve bedrijven de invoering van nieuwe bedrijfsprocedures (figuur 7.3.3). Hierbij kan gedacht worden aan onder andere ketenintegratie of kennismanagement. In Zweden en Roemenië kwam het doorvoeren van nieuwe methodes om professionele verantwoordelijkheden te organiseren relatief vaak voor. Nieuwe methodes voor het vormgeven van externe relaties waren in alle landen uit figuur 7.3.3 de minst voorkomende vorm van organisatorische innovatie.

Technologische innovatoren in Nederland passen binnen de marketinginnovatie relatief het meest nieuwe media- en reclametechnieken toe (figuur 7.3.4). Dit was met uitzondering van Duitsland ook voor de andere in de figuur geselecteerde landen het geval. In Duitsland combineerden bedrijven technologische innovaties relatief vaak met nieuwe methodes van marktpositionering. In België, Finland en Roemenië was dit de minst voorkomende vorm van marketinginnovatie onder technologische innovatoren. Voor Nederlandse bedrijven met technologische innovaties gold dat de implementatie van nieuwe methodes voor prijsstellingen van goederen of diensten de minst voorkomende vorm van marketinginnovatie was. Dit gold ook voor Zweden en Duitsland.

Cijfers over niet-technologische innovaties bij technologische innovatoren voor meer Europese landen zijn te vinden in deze Eurostat-tabel.

7.4Literatuur

Open literatuurlijst