Handel in goederen met grote milieu-impact

Auteurs: Nieke Aerts, Timon Bohn, Pascal Ramaekers, Khee Fung Wong

De productie en consumptie van goederen als vlees, palmolie, kleding en laptops heeft een grote impact op het milieu. De productie van deze goederen houdt verband met uitputting van natuur en biodiversiteit, uitstoot van broeikasgassen door toenemend internationaal transport en door ontbossing als gevolg van een toenemende vraag naar bepaalde producten. Nederland is in verschillende rollen in de handelsketen van deze producten actief: als importeur, producent, doorvoerland en consument. In dit hoofdstuk wordt de Nederlandse rol in de wereldwijde handel van deze vier goederen in kaart gebracht.

3.1Inleiding

De meeste activiteiten in ons dagelijks leven hebben impact op het milieu. De grootste impact is echter verborgen (naar schatting circa 82 procent). Daarbij gaat het met name over de negatieve milieueffecten van de productie van goederen in het buitenland voordat we deze importeren (Porcelijn, 2021). Het Global Footprint Network heeft berekend dat de huidige wereldwijde productie- en consumptiepatronen het regeneratieve vermogen van de aarde 75 procent te boven gaan (GFN, 2019). Op de volgende manieren heeft Nederland impact op het wereldwijde ecosysteem (vanaf hier ‘milieu-impact’ of ‘impact’):

• Watergebruik- en vervuiling;
• Landdegradatie en ontbossing;
• Delven, verwerken en verbruiken van grondstoffen;
• Uitputting van natuurlijke bronnen, ecosystemen en biodiversiteit;
• Uitstoot van schadelijke stoffen en afval;
• Gebruik van fossiele brandstoffen en uitstoot van broeikasgassen.

Als we kijken naar de top-10 van activiteiten van de gemiddelde Nederlander in het dagelijkse leven met de grootste milieu-impact dan kan er voor veel activiteiten een verband gelegd worden met de internationale goederenhandel.noot1 Zo hebben gebruiksvoorwerpen (of ‘spullen’), vlees, overige voeding en kleding een grote milieu-impact en dat zijn allemaal goederen die Nederland veel importeert of waarvoor veel import nodig is (zoals de import van soja voor veevoer). Volgens Milieu Centraal (2020) zijn gebruiksvoorwerpen, kleding en voeding samen goed voor 54 procent van de CO₂-uitstoot van een Nederlands huishouden. Vlees en overige voeding wordt door Nederland ook veel uitgevoerd.

Gebruiksvoorwerpennoot2 hebben gezamenlijk de grootste milieu-impact van alle onderdelen van het dagelijks leven van Nederlanders. Een kwart van de impact van deze spullen heeft te maken met elektronica en dataverkeer. Daarbij spelen met name laptops, tablets en smartphones een grote rol. Vlees (en vis) zijn na de gebruiksvoorwerpen, auto en huis de grootste belaster van het milieu, vanuit het gemiddelde consumptiegedrag in Nederland bezien (CE Delft, 2020a; Porcelijn, 2021).

De milieu-impact van plantaardig eten en drinken komt op de vijfde plek. In dit hoofdstuk zal als voorbeeld worden stilgestaan bij palmolie, omdat Nederland een grote rol speelt bij de import, verwerking en wederuitvoer van palmolie. Daarnaast is het een product met een grote milieu-impact, zit het in heel veel voedingsmiddelen en is het vaak vervangbaar of kan het worden weggelaten. Nederland produceert veel geraffineerde palmolie (ook voor de export) in verhouding tot de omvang van de Nederlandse economie en de productie in andere landen (CE Delft, 2020b). Palmolie en vlees (en soja als belangrijke grondstof in veevoer) hebben de overeenkomst dat ze gelinkt worden aan ontbossing van tropisch regenwoud zoals in Brazilië (soja), Indonesië en Maleisië (palmolie) (Wedeux & Schulmeister-Oldenhove, 2021). Kleding en textiel staan op de achtste plek als het gaat om milieu-impact.

Leeswijzer

In paragraaf 3.2 zal vlees nader worden geanalyseerd en daarbij zal een onderscheid worden gemaakt tussen de verschillende soorten vlees. Er wordt onder andere gekeken naar de invoer die nodig is om de uitvoer van vlees mogelijk te maken. In paragraaf 3.3 wordt vervolgens stilgestaan bij de rol van Nederland in de keten van palmolie. Daarbij is onder meer aandacht voor de export die gebruik maakt van de import van palmolie. In paragraaf 3.4 zal gekeken worden naar de Nederlandse rol bij de in- en uitvoer van kleding. Laptops en daarbij ook tablets zullen in paragraaf 3.5 in detail geanalyseerd worden. De conclusie en samenvatting van het hoofdstuk staan in paragraaf 3.6.

3.2Vlees

Milieu-impact van vlees

Een groot deel van de impact van menselijke consumptie op ecosystemen heeft te maken met de consumptie van vlees. Wereldwijd kon in 2013 naar schatting 14,5 procent van alle door mensen veroorzaakte broeikasgasuitstoot gerelateerd worden aan de veehouderij (FAO, 2013). Dat aandeel zal inmiddels vermoedelijk hoger liggen gezien de sterke wereldwijde groei van de vleesconsumptie in de afgelopen acht jaar. In Nederland is de vleesconsumptie in 2018 en 2019 licht gegroeid en kwam in 2019 uit op 78 kilogram per persoon, inclusief vleeswaren. Zonder vleeswaren gaat het om 39 kilogram waarvan 18,5 kilogram varkensvlees, 11,5 kilogram kippenvlees, 8 kilogram rundvlees en 1 kilogram overig vlees (WUR, 2020b).

De grootste milieu-impact wordt aan het begin van de keten veroorzaakt bij de productie van veevoer, met soja als belangrijk ingrediënt. Doordat er wereldwijd steeds meer vlees gegeten wordt, is het landareaal voor sojaproductie in 50 jaar vertienvoudigd tot een gebied ter grootte van Duitsland, Frankrijk, België en Nederland samen (WNF, 2014). De soja die we in Nederland gebruiken, komt vooral uit de Verenigde Staten en Brazilië.noot3 Daar zorgt de teelt voor allerlei problemen: er wordt bos voor gekapt, de bodem raakt uitgeput en het water wordt vervuild door bestrijdingsmiddelen en kunstmest (Milieu Centraal, 2021a). Bij de sojateelt worden steeds meer bestrijdingsmiddelen gebruikt omdat onkruid resistent wordt en vanwege het ontstaan van nieuwe schimmelziektes. Ook wordt er steeds meer (schadelijk) kunstmest gebruikt vanwege de gronduitputting door grootschalige sojateelt (Milieu Centraal, 2021a).

Veehouderij is een volgende schakel in de vleesketen. De milieu-impact komt in deze fase vooral van de methaanuitstoot door koeien (methaan is een sterker broeikasgas dan CO₂) en het grote landgebruik. Bijna 40 procent van het land op aarde is al in gebruik voor landbouw. Twee derde hiervan betreft grasland voor vee. Het overige deel betreft akkerbouw waarvan ook weer een derde bestemd is voor het verbouwen van veevoer (Volkskrant, 2018). Bij de vleesproductie zijn verspilling en CO₂-uitstoot de grootste problemen.

Er zitten wel grote verschillen tussen de verschillende vleessoorten. Zo is er 2,5 keer meer water nodig voor de productie van rundvlees dan voor de productie van varkensvlees en zelfs 3,5 keer meer dan bij de productie van kippenvlees (UNESCO, 2010). Het consumeren van een portie Zuid-Amerikaans rundvlees is daarbij schadelijker (minder efficiënt, meer ontbossing, grotere afstand qua transport) voor het ecosysteem dan een portie Europees rundvlees (Porcelijn, 2021). Rundvlees heeft bovendien een laag rendement wat betreft veevoergebruik: voor elke kilogram eetbaar rundvlees is circa 25 kilogram veevoer nodig. Bij varkensvlees en kippenvlees is dat respectievelijk ongeveer 9 en 4,5 kilogram. Daarbij is meegenomen dat niet alle delen van een dier daadwerkelijk worden geconsumeerd (Van Huis, 2013).

De milieu-impact van vlees kan afnemen door vermindering van de vraag of een verandering in consumptiepatronen, zoals een vegetarisch alternatief of de voorkeur voor lokaal geproduceerd vlees of kippenvlees in plaats van rundvlees. Dat is een wereldwijde uitdaging. Met name in opkomende landen zoals China wordt steeds meer vlees gegeten. De wereldwijde vraag naar vlees zal naar verwachting nog flink groeien, met naar schatting 88 procent meer vraag in 2050 dan in 2010 (WRI, 2019). Daarom zal in deze paragraaf uitvoerig worden gekeken naar de Nederlandse vleesexport.

EU-vergelijking

Nederland is, met een importbedrag van bijna 4 miljard euro in 2020, de vierde importeur van vleesnoot4 in de EU (figuur 3.2.1). Enkel Duitsland, Italië en Frankrijk importeerden meer vlees in 2020. In 2000 en 2010 was Nederland nog de vijfde importeur. In termen van importgewicht is Nederland zelfs de tweede importeur en heeft alleen Duitsland een hoger importgewicht.noot5

Uit meer gedetailleerde cijfers blijkt dat Nederland veel rundvlees importeert (daarmee derde in de EU), maar dit betreft wel deels invoer voor wederuitvoer of doorvoer voor het buitenland. Met pluimveevlees en overig vleesnoot6 is Nederland ook de derde importeur van de EU. Alleen met varkensvlees is Nederland een minder belangrijke importeur: zesde in 2020. Dat is wel hoger dan in 2000. Toen was Nederland nog de tiende importeur van varkensvlees.

Toon tabel3.2.1 Grootste importeurs van vlees in de EU, 2020 (mld euro)Verberg tabel3.2.1 Grootste importeurs van vlees in de EU, 2020 (mld euro)

3.2.1 Grootste importeurs van vlees in de EU, 2020 (mld euro)

land	Rund	Varken	Pluimvee	Overig
Duitsland	1,8	1,5	1,4	1,6
Italië	1,7	1,8	0,1	0,4
Frankrijk	1,0	0,7	1,0	1,3
Nederland	1,6	0,6	0,8	0,8
Polen	0,1	1,3	0,1	0,1
Bron: CBS, Eurostat

In figuur 3.2.2 zien we dat bijna een kwart van al het ingevoerd vlees uit Duitsland komt. Op grote afstand volgen België, Polen, Brazilië en het Verenigd Koninkrijk als belangrijkste leveranciers van vlees. Deze vijf landen zijn samen goed voor 57 procent van de totale Nederlandse vleesimport.

Zowel voor rundvlees, varkensvlees als pluimveevlees is Duitsland de grootste leverancier, alleen bij de invoer van overig vlees scoort Brazilië hoger. De sterkste groei betreft de invoer uit Polen. In 2010 was Polen nog onze vijfde vleesleverancier, terwijl het in 2020 is opgeklommen naar de derde plaats. Er komt vooral veel pluimveevlees uit Polen. Vanwege plaatsgebrek in West-Europa heeft een flinke uitbreiding van pluimveehouderijen in Polen plaatsgevonden, met hulp van Nederlandse technologie (LNV, 2019).

Toon tabel3.2.2 Belangrijkste landen van herkomst Nederlandse vleesimport, 2020 (mln euro)Verberg tabel3.2.2 Belangrijkste landen van herkomst Nederlandse vleesimport, 2020 (mln euro)

3.2.2 Belangrijkste landen van herkomst Nederlandse vleesimport, 2020 (mln euro)

land	Rund	Varken	Pluimvee	Overig
Duitsland	263	354	208	114
België	164	108	106	65
Polen	130	54	158	16
Brazilië	93	0	52	135
VK	107	6	50	58
Bron: CBS, Eurostat

Nederland was in 2020 van alle EU-landen de grootste vleesexporteur, net voor Spanje (figuur 3.2.3). Het ging om een bedrag van 8,8 miljard euro in 2020. In 2000 ging het nog om een bedrag van 5 miljard euro. Ook toen was Nederland de grootste vleesexporteur van de EU. Naast de exportwaarde is ook het exportgewicht sterk toegenomen: van 2,4 miljard kilogram vlees in 2000 tot 3,6 miljard kilogram in 2020. Ook in termen van exportgewicht is Nederland de grootste exporteur.

Nederland is in alle categorieën sterk vertegenwoordigd en heeft geen duidelijk specialisme zoals Spanje, Duitsland, Denemarken (allen met name varkensvlees) en Polen (met name pluimvee). Nederland is de grootste exporteur van rundvlees, de tweede exporteur van pluimveevlees (na Polen) en overig vlees (na Spanje) en de vierde exporteur van varkensvlees (na Spanje, Duitsland en Denemarken).

Nederland exporteert wel meer varkensvlees dan rundvlees en dat verschil wordt groter als enkel wordt gekeken naar de export van in Nederland geproduceerd vlees. Maar liefst 95 procent van de varkensvleesexport is van Nederlandse makelij. Bij rundvlees is dat 80 procent. Bovendien is het zo dat de export van varkensvlees in stijgende lijn is (+6 procent in 2020, vooral door de groeiende export naar China) terwijl de export van rundvlees afneemt (–11 procent in 2020).

Als het gaat om rundvlees dan heeft Nederland zich gespecialiseerd in het fokken en opgroeien van kalveren voor de export. Een belangrijk deel van de Nederlandse export van rundvlees betreft kalfsvlees waarbij meer dan de helft van de Nederlandse vleeskalveren uit het buitenland komt (Animals Today, 2019). Kalfsvlees heeft per kilo karkasgewicht de grootste milieu-impact van alle vleessoorten indien de kalveren soja als krachtvoer te eten krijgen. Dit komt met name doordat bij kalveren relatief veel energie wordt omgezet in botmassa en minder in vleesgewicht (CE Delft, 2018). De rundvleesproductie in Nederland heeft grote effecten op lucht- en bodemkwaliteit, maar ook op biodiversiteit en de volksgezondheid (CE Delft, 2020b).

Toon tabel3.2.3 Grootste exporteurs van vlees in de EU, 2020 (mld euro)Verberg tabel3.2.3 Grootste exporteurs van vlees in de EU, 2020 (mld euro)

3.2.3 Grootste exporteurs van vlees in de EU, 2020 (mld euro)

land	Rund	Varken	Pluimvee	Overig
Nederland	2,5	2,6	2,3	1,5
Spanje	0,8	5,7	0,3	1,9
Duitsland	1,0	4,2	0,8	1,3
Polen	1,4	0,8	2,3	0,4
Denemarken	0,3	2,7	0,1	0,5
Bron: CBS, Eurostat

De belangrijkste bestemming van de Nederlandse vleesexport in 2020 betrof Duitsland (21 procent aandeel), gevolgd door het Verenigd Koninkrijk (12 procent aandeel) en China (11 procent aandeel). Samen met Frankrijk en Italië zijn deze landen goed voor 59 procent van de totale Nederlandse vleesexport. Al deze landen waren ook in 2000 en 2010 belangrijke exportbestemmingen, met uitzondering van China. De opkomst van China heeft te maken met een aanhoudende uitbraak van Afrikaanse varkenspest in China, waardoor de Chinese binnenlandse productie inzakte en de vraag naar buitenlands varkensvlees steeg (Ramaekers, 2020; CBS, 2021c). De vleesexport naar China betreft voor het overgrote deel varkensvlees. Bij de export naar Duitsland, Frankrijk en Italië is rundvlees toonaangevend en bij de export naar het Verenigd Koninkrijk is dat pluimveevlees.

Toon tabel3.2.4 Grootste landen van bestemming Nederlandse vleesexport, 2020 (mln euro)Verberg tabel3.2.4 Grootste landen van bestemming Nederlandse vleesexport, 2020 (mln euro)

3.2.4 Grootste landen van bestemming Nederlandse vleesexport, 2020 (mln euro)

land	Rund	Varken	Pluimvee	Overig
Duitsland	762	299	503	254
VK	91	102	582	320
China	2	738	0	226
Frankrijk	337	20	234	101
Italië	336	272	24	25
Bron: CBS, Eurostat

Belang vleesafzet voor de Nederlandse economie

In figuur 3.2.5 laten we het belang van de vleesafzet zien voor de Nederlandse economie (in termen van toegevoegde waarde, alle bedrijfstakken) in de periode 2015–2019. Hierbij maken we naast een totaalbeeld ook een onderscheid tussen de vier eerdergenoemde vleescategorieën. Wat onmiddellijk in het oog springt, is dat de Nederlandse economie meer baat heeft bij de export dan de binnenlandse afzet van vlees. Dit is vooral zichtbaar voor rund-, varkens- en pluimveevlees. Het overig vlees vormt een uitzondering op dit patroon; de toegevoegde waarde van het overig vlees wordt vooral gecreëerd dankzij de binnenlandse afzet.

Nederland verdiende in 2019 ruim 8,7 miljard euro aan de binnenlandse afzet en export van vlees, goed voor 1,1 procent van het bbp. In 2015 was dit aandeel 1 procent, de bijdrage van de vleesafzet aan de Nederlandse welvaart bleef dus redelijk stabiel. In figuur 3.2.5 zien we dat de groei van de toegevoegde waarde van vlees tussen 2015 en 2019 gedreven werd door een forse stijging van de export van varkensvlees en de gestage toename van de afzet van overig vlees. Circa 60 procent van de 8,7 miljard euro aan toegevoegde waarde is toe te schrijven aan de vleesexport. In 2019 leverde de export van vlees de Nederlandse economie 5,2 miljard euro op, goed voor 4,2 procent van de totale exportverdiensten aan goederen van Nederlandse makelij. Vlees vormt doorgaans een belangrijk onderdeel van het Nederlands exportpakket en behoort tot de producten waaruit Nederland de hoogste exportverdiensten haalt (CBS, 2017a; CBS, 2019; CBS, 2021c).

Toon tabel3.2.5 Toegevoegde waarde dankzij binnenlandse afzet en export van vlees, naar type, 2015-2019 (mln euro)Verberg tabel3.2.5 Toegevoegde waarde dankzij binnenlandse afzet en export van vlees, naar type, 2015-2019 (mln euro)

3.2.5 Toegevoegde waarde dankzij binnenlandse afzet en export van vlees, naar type, 2015-2019 (mln euro)

jaar	Export	Binnenlandse afzet
Vlees	.	.
2015	4031,9	3030,1
2016	4410	3143,1
2017	4682,8	3306,9
2018	4688	3408,6
2019	5223,9	3502,9
Rund	.	.
2015	1034,4	410,7
2016	1164,3	426,6
2017	1244,1	452,2
2018	1258,9	468,4
2019	1264	422,9
Varken	.	.
2015	874,4	723,7
2016	1029,4	712,7
2017	1133,2	754,3
2018	1065	753,4
2019	1414,3	779,8
Pluimvee	.	.
2015	1042,6	409,5
2016	1124,6	446
2017	1100,8	455
2018	1129	457,9
2019	1160,9	462,4
Overig	.	.
2015	1080,6	1486,3
2016	1091,7	1557,8
2017	1204,7	1645,3
2018	1235,1	1728,9
2019	1384,8	1837,9

Naast toegevoegde waarde die neerslaat in de Nederlandse economie, genereert de Nederlandse vleesafzet ook banen. In 2019 was de binnenlandse afzet en de export van vlees verantwoordelijk voor ruim 98 duizend voltijdbanen (1,3 procent van de Nederlandse werkgelegenheid). Dit is zo’n 12 duizend banen meer dan in 2015, oftewel een stijging van 14 procent. De export van vlees creëerde 53 duizend voltijdbanen in 2019. Dit is een stijging van circa 20 procent ten opzichte van 2015, oftewel 9 duizend banen meer. De binnenlandse afzet van vlees was in 2019 goed voor 45 duizend voltijdbanen.

Figuur 3.2.6 laat zien dat de voedingsmiddelenindustrie (met 25 procent) de grootste bijdrage levert aan de totale toegevoegde waarde dankzij de binnenlandse afzet en export van vlees. Daarbij gaat het met name om slachterijen, de vleesverwerkende industrie en de vee- en diervoederindustrie. Ook de landbouw is niet geheel verrassend een belangrijke toeleverancier in de vleesketen; zij is verantwoordelijk voor 14 procent van de totale toegevoegde waarde. Binnen deze sector is de veehouderij het belangrijkst. De detailhandel is goed voor 13 procent van de totale toegevoegde waarde. De detailhandel (zoals een supermarkt en een slager) is hoofdzakelijk betrokken in de waardeketen waar het Nederlandse vlees uiteindelijk bestemd is voor de Nederlandse markt. Bij de groothandel, die net als de landbouw 14 procent van de toegevoegde waarde genereert, is het beeld in zekere zin omgekeerd; zij blijken vooral een bijdrage te leveren aan vlees dat bestemd is voor de export. De sector uitzendbureaus en arbeidsbemiddeling volgt op een afstand met 7 procent van de totale toegevoegde waarde die gerelateerd is aan de vleesafzet. Naar schatting is ongeveer 80 procent van de medewerkers bij slachterijen in Nederland arbeidsmigrant en werkzaam via een uitzendbureau (NOS, 2020). 

Toon tabel3.2.6 Top-5 bedrijfstakken die het meest bijdragen aan de binnenlandse afzet en export van vlees, naar type, 2019 (mln euro)Verberg tabel3.2.6 Top-5 bedrijfstakken die het meest bijdragen aan de binnenlandse afzet en export van vlees, naar type, 2019 (mln euro)

3.2.6 Top-5 bedrijfstakken die het meest bijdragen aan de binnenlandse afzet en export van vlees, naar type, 2019 (mln euro)

Vleescategorie	Export	Binnenlandse afzet
Voedingsmiddelen- industrie	.	.
Rund	336,8	18,8
Varken	432,0	125,6
Pluimvee	321,1	51,8
Overig	518,6	380,5
Landbouw	.	.
Rund	257,2	12,7
Varken	341,8	99,3
Pluimvee	245,3	37,7
Overig	127,6	81,6
Groothandel en handelsbemiddeling	.	.
Rund	224,5	59,7
Varken	156,5	85,3
Pluimvee	184,2	73,7
Overig	197,7	215,6
Detailhandel	.	.
Rund	9,1	192,5
Varken	6,7	216,5
Pluimvee	7,6	145
Overig	6,9	533,2
Uitzendbureaus en arbeidsbemiddeling	.	.
Rund	94,3	15,7
Varken	113,4	43,5
Pluimvee	88,7	22,5
Overig	130,8	120,2

Benodigde invoer voor de export van vlees

Zoals hierboven beschreven, behoort vlees tot de producten waaruit Nederland de meeste exportverdiensten haalt (CBS, 2017a; 2019; 2021c). Om vlees te kunnen exporteren zijn niet alleen Nederlandse sectoren – zoals de eerdergenoemde voedingsmiddelenindustrie of de landbouw – van belang, maar zijn ook buitenlandse inputs essentieel. Er is bijvoorbeeld in Nederland niet de ruimte om veevoer te verbouwen voor al het vee dat gehouden wordt. De invoer van producten gebruikt voor veevoer heeft soms een grote impact op tropische natuurgebieden. In deze paragraaf wordt dieper ingegaan op welke invoer er nodig is voor de export van vlees.

Voor de uitvoer van vlees was in 2019 meer dan 2,7 miljard euro aan invoer nodig (zie figuur 3.2.7). Aan de export van vlees verdiende Nederland bijna 63 cent per euro in 2019. Dat is net iets meer dan in 2015 toen het nog 62 cent was. Terwijl gemiddeld de toegevoegde waarde van de export de laatste jaren dalende is (Aerts et al., 2020b), lijkt deze neerwaartse trend niet van toepassing op de export van vlees. Eén van de mogelijke oorzaken hiervan is dat de prijs van sommige invoerproducten is gedaald. Zo is voor sojabonen en palmolie de prijs per kilo dalende vanaf 2012 tot 2019. Dit is echter niet voor alle benodigde invoerproducten het geval; de prijs per kilo maïs fluctueert en is in 2019 licht hoger dan in de jaren ervoor (CBS, 2021a).

Toon tabel3.2.7 Opbouw van de export van vlees, 2015-2019 (mld euro)Verberg tabel3.2.7 Opbouw van de export van vlees, 2015-2019 (mld euro)

3.2.7 Opbouw van de export van vlees, 2015-2019 (mld euro)

jaar	Invoer uit de EU	Invoer van buiten de EU	Binnenlandse Toegevoegde Waarde
2015	1,52	0,66	3,44
2016	1,69	0,72	3,87
2017	1,78	0,73	4,09
2018	1,84	0,72	4,09
2019	1,98	0,75	4,59

De meeste invoer die benodigd is voor de uitvoer van vlees, bestaat uit levende dieren en vleesproducten (die in Nederland worden verwerkt), of uit goederen die worden gebruikt voor veevoer. In figuur 3.2.8 zijn de 10 meest gebruikte importgoederen voor de export van vlees weergegeven. De invoer van levend pluimvee staat bovenaan, daarvan werd in 2019 voor bijna 240 miljoen euro aan producten ingevoerd ten behoeve van de export. Bijna 200 miljoen euro daarvan kwam uit Duitsland. België is met 39 miljoen euro op ruime afstand de tweede grootste leverancier van pluimvee die Nederlandse bedrijven gebruiken voor de vleesexport. Deze invoer komt hoofdzakelijk via de bedrijfstak slachterijen.

Maïs is het op een na grootste invoerproduct en wordt met name gebruikt voor veevoer. Bijna 67 procent van deze invoer kwam uit Oekraïne (bijna 50 miljoen euro). De tweede leverancier is Frankrijk (10 miljoen euro). Dan volgt tarwe en mengkoren, daarvan werd iets meer dan 63 miljoen euro ingevoerd en gebruikt voor de uitvoer van vlees. Ook deze invoer komt met name uit Europa; Frankrijk (34 miljoen euro) en Duitsland (14 miljoen euro) zijn de grootste leveranciers. Veel van deze invoer wordt direct verwerkt tot veevoeder.

Van de 61 miljoen invoer aan rundvlees zonder been komt meer dan de helft niet uit Europa. Ook is de herkomst van deze invoer veel meer verdeeld over verschillende landen dan het geval is voor de top-3 waar minstens de helft werd geleverd door één land. Ierland levert het meeste (12 miljoen euro invoer) gevolgd door Uruguay (8 miljoen euro invoer). De Verenigde Staten, Australië en Argentinië leveren ieder ongeveer 7 miljoen euro.

Levende kalveren en karkassen van runderen (op plek vijf en zes) worden met name uit Europese landen ingevoerd. Duitsland is voor beide categorieën de grootste leverancier. Op plaats 7 en 8 staan twee producten waarvoor het gros van de invoer niet uit Europa komt. Op plek 7 staat ruwe palmolie waarvan bijna 50 miljoen euro wordt ingevoerd ten behoeve van de export van vlees. Palmolie wordt volgens Hoste (2014) met name gebruikt in veevoeder (na verwerking). In paragraaf 3.3 wordt de invoer van palmolie nader bekeken. Maleisië en Indonesië zijn de grootste leveranciers, goed voor 15 en 13 miljoen euro invoer respectievelijk, gevolgd door Papoea-Nieuw-Guinea met 12 miljoen euro invoer.

Ook sojabonen (plek 8) worden met name gebruikt voor veevoeder. In totaal werd bijna 45 miljoen euro aan invoer gebruikt. Zo’n 31 miljoen euro daarvan kwam uit Brazilië en bijna 10 miljoen uit de Verenigde Staten. Varkensvlees wordt met name uit Duitsland ingevoerd (zowel wild als tam).

Toon tabel3.2.8 Top-10 invoergoederen voor de uitvoer van vlees, 2019 (mln euro)Verberg tabel3.2.8 Top-10 invoergoederen voor de uitvoer van vlees, 2019 (mln euro)

3.2.8 Top-10 invoergoederen voor de uitvoer van vlees, 2019 (mln euro)

GN8_Omschrijving	EU	Niet-EU
Levend pluimvee	239,59	0,00
Maïs	21,28	53,66
Tarwe en mengkoren	60,86	2,23
Rundvlees zonder been	26,62	34,69
Levende kalveren tot 80 kg	59,61	0,00
Karkassen van runderen	53,91	0,00
Ruwe palmolie	2,95	46,72
Sojabonen	1,72	43,12
Vlees van wild varken	39,53	0,02
Overig varkensvlees	31,98	0,00

Per benodigde goederensoort is Nederland sterk afhankelijk van één land, zoals bijvoorbeeld de invoer van maïs uit Oekraïne (CBS, 2021f). Op totaalniveau valt de afhankelijkheid per land minder hoog uit. Van de totale benodigde invoer, echter, kwam in 2019 iets minder dan 29 procent uit Duitsland en 13 procent uit België. Voor alle volgende landen was de inbreng minder dan 7 procent. De meeste invoer gebruikt voor de uitvoer van vlees, bestaat dan wel uit levende dieren en vleesproducten (die in Nederland worden verwerkt) of uit goederen die worden gebruikt voor veevoer. In Nederland is er niet voldoende oppervlakte om aan de vraag in deze laatste categorie te voorzien.

3.3Palmolie

Milieu-impact palmolie

Palmolie wordt gebruikt in vele voedingsmiddelen zoals margarine, frituurolie, chips, soepen, sauzen en koekjes, maar ook in diervoeders (zowel huisdierenvoeding als veevoer), als grondstof voor de productie van zeep en andere reinigingsmiddelen, biodiesel en als brandstof voor de opwekking van zogeheten groene stroom (CBS, 2013). Palmolie komt van de oliepalm. Door haar grote biomassa kan een oliepalm meer CO₂ opslaan dan andere olieproducerende gewassen. Bovendien kan een oliepalm tot wel 25 jaar lang vruchten leveren en gedurende deze tijd als CO₂ opslag gebruikt worden. Er is veel minder land nodig voor de productie van een ton palmolie in vergelijking met de productie van een ton soja-olie of koolzaadolie (WUR, 2020a). De oliepalm is erg efficiënt: palmolie is goed voor ongeveer 40 procent van de huidige wereldwijde jaarlijkse vraag naar plantaardige olie als voedsel, diervoeder en brandstof (210 miljoen ton), maar aangeplante oliepalm beslaat minder dan 5,5 procent van het totale mondiale oliegebied (Meijaard et al., 2020).

Echter, de optimale condities voor de productie van palmolie zijn in gebieden rond de evenaar met de grootste koolstof- en biodiversiteitsrijke regio’s van de wereld in de buurt van tropisch regenwoud (Pacheco et al., 2017). Voor het aanplanten van de oliepalm wordt in meerdere landen regenwoud gekapt, maar er wordt ook gebruik gemaakt van reeds bestaande oliepalmplantages (ook grotendeels ontwikkeld op voormalig tropisch regenwoudareaal). Omdat de wereldwijde vraag naar palmolie enorm stijgt, stijgt ook het aantal oliepalmplantages hard. Met name de omzetting van tropisch regenwoud naar palmolieplantages zorgt voor een groot verlies aan biodiversiteit, bodemerosie en landdegradatie (Milieudefensie, 2017). In 2015 was de ontbossing ten gunste van de palmolieproductie 200 duizend hectares. Tussen 2001 en 2015 is er voor maar liefst twee keer de oppervlakte van Duitsland ontbost, in de eerste plaats om weidegebied voor vee te creëren en in de tweede plaats voor de productie van palmolie (WRI, 2021).noot7 Daarnaast verzorgt ook het aanplanten van oliepalm op veengronden een grote broeikasgasuitstoot: in Indonesië wordt volgens een grove schatting 27 procent van alle palmolieplantages op veengrond aangelegd. Het veen oxideert daardoor, wat daarbij in aanraking komt met zuurstof zorgt voor hoge broeikasgasemissies. Het zou beter zijn als palmolieplantages op graslanden of voormalige landbouwgrond worden aangelegd zoals in Colombia (EOS, 2021).

Naast de ontbossing en de aanplant speelt er ook nog een afvalprobleem. Met name in landen waar er weinig regulering is, worden vloeibaar afval en uitgeperste palmvruchtresten vaak in rivieren geloosd. Dit afval onttrekt zuurstof aan het water, en dat leidt weer tot vissterfte. Dat heeft dan weer gevolgen voor de lokale voedselvoorziening (Milieu Centraal, 2021b).

Palmolieconsumptie is niet altijd noodzakelijk is, omdat er vaak palmolievrije alternatieven beschikbaar zijn. Zo heeft de consument bijvoorbeeld zelf een keuze tussen pindakaas met palmolie en vrijwel even dure pindakaas zonder palmolie. Echter, palmolie zit nu in zo veel producten dat palmolievrije consumptie erg lastig is (Milieudefensie, 2017).

EU-vergelijking

Uit figuur 3.3.1 blijkt dat Nederland met afstand de grootste importeur van palmolie binnen de EU is. Het ging in 2020 om een bedrag van 1,6 miljard euro waarvan 85 procent ruwe palmolie en 15 procent geraffineerde palmolie of fracties daarvan. Alleen Spanje en Italië importeerden ook voor meer dan een miljard euro aan palmolie in 2020. Nederland is al decennia een grote importeur van palmolie. Ook in 2010 en 2020 was Nederland de grootste. We komen tot dezelfde conclusie als we naar importgewicht kijken in plaats van importwaarde. In 2020 importeerde Nederland 2,6 miljard kilogram palmolie. De Nederlandse import was in 2020 zo’n 7 keer hoger dan in 2000 in termen van importwaarde en zo’n 4 keer hoger dan in 2000 in termen van importgewicht. Daarbij zat de grootste groei wel in de periode vóór 2008.

Indien we enkel kijken naar ruwe palmolie dan worden de verschillen tussen Nederland en andere EU-landen nog groter. Zo importeren Spanje en Italië relatief meer geraffineerde palmolie, én Duitsland en België importeren juist veel geraffineerde palmolie uit Nederland.

Toon tabel3.3.1 Grootste importeurs van palmolie in de EU, 2020 (mld euro)Verberg tabel3.3.1 Grootste importeurs van palmolie in de EU, 2020 (mld euro)

3.3.1 Grootste importeurs van palmolie in de EU, 2020 (mld euro)

land	Ruw	Geraffineerd
Nederland	1,3	0,2
Spanje	0,9	0,3
Italië	0,5	0,6
Duitsland	0,2	0,3
België	0,0	0,4
Bron: CBS, Eurostat

Maleisië en Indonesië zijn al decennia toonaangevend als leverancier van palmolie (figuur 3.3.2). In 2020 haalde ons land ruim 28 procent van alle ingevoerde palmolie uit Maleisië en bijna 25 procent uit Indonesië. Het nabijgelegen Papoea-Nieuw-Guinea is ook al vele jaren een belangrijke leverancier van palmolie voor ons land. In 2010 en 2020 was het de derde leverancier en in 2000 de vierde (na doorvoerland Duitsland). Sinds enkele jaren komt er steeds meer palmolie uit Midden-Amerika (zie ook CBS, 2018a). Honduras, Colombia en Guatemala zijn nu de vierde, vijfde en zesde leverancier voor Nederland.

Geraffineerde palmolie komt vrijwel uitsluitend uit Indonesië en Maleisië, maar het gaat nog steeds om een relatief bescheiden aandeel in het totaal. Uit Midden-Amerika komt vrijwel uitsluitend ruwe palmolie.

Toon tabel3.3.2 Belangrijkste landen van herkomst Nederlandse import van palmolie, 2020 (mln euro)Verberg tabel3.3.2 Belangrijkste landen van herkomst Nederlandse import van palmolie, 2020 (mln euro)

3.3.2 Belangrijkste landen van herkomst Nederlandse import van palmolie, 2020 (mln euro)

	Ruw	Geraffineerd
Maleisië	354,9	93,9
Indonesië	286,3	102,9
Papoea Nieuw Guinea	243,2	2,4
Honduras	151,8	.
Colombia	113,6	.
Bron: CBS, Eurostat

De door Nederland ingevoerde ruwe palmolie wordt voor het grootste deel in Nederland geraffineerd en eventueel gefractioneerd. De gele tot donkerrode ruwe palmolie wordt gezuiverd, ontkleurd en ontgeurd tot RBD-olie (raffinage). Deze geraffineerde palmolie kan op zijn beurt worden gefractioneerd, waarbij de vloeibare en vaste fracties van elkaar worden gescheiden. De vloeibare en vaste fracties kunnen worden vermengd met andere oliën, maar kunnen ook een nog verdere bewerking ondergaan, zoals dubbele fractionering, hydrogeneren of een oleochemische bewerking (CBS, 2013). De palmoliefracties worden veelal gebruikt in de Nederlandse voedingsmiddelindustrie, maar worden ook direct geëxporteerd voor het gebruik in met name de buurlanden.

Door de grote export van geraffineerde palmolie is Nederland met ruime voorsprong de grootste exporteur van palmolie in de EU. Mondiaal is Nederland nummer drie (CE Delft, 2020b). In 2020 ging het om een bedrag van bijna 1 miljard euro. Duitsland, op plek twee, exporteert vier keer minder palmolie. Zelfs als we enkel kijken naar ruwe palmolie dan is Nederland opnieuw de grootste exporteur. Het is namelijk het enige land dat significante hoeveelheden ruwe palmolie wederuitvoert. Ook in 2000 en 2010 was Nederland de grootste exporteur van palmolie in de EU, ook in termen van exportgewicht.

Toon tabel3.3.3 Grootste exporteurs van palmolie in de EU, 2020 (mln euro)Verberg tabel3.3.3 Grootste exporteurs van palmolie in de EU, 2020 (mln euro)

3.3.3 Grootste exporteurs van palmolie in de EU, 2020 (mln euro)

land	Ruw	Geraffineerd
Nederland	142	797
Duitsland	1	243
Italië	4	120
Denemarken	0	91
België	7	48
Bron: CBS, Eurostat

Zoals gezegd zijn het met name de buurlanden België en Duitsland die grote hoeveelheden geraffineerde palmolie van Nederland afnemen (figuur 3.3.4). Duitsland importeert daarnaast ook ruwe palmolie uit Nederland die ons land eerder heeft ingevoerd. Op grote afstand volgen Frankrijk, Polen en het Verenigd Koninkrijk als afnemers van palmolie uit Nederland.

Toon tabel3.3.4 Grootste landen van bestemming Nederlandse export van palmolie, 2020 (mln euro)Verberg tabel3.3.4 Grootste landen van bestemming Nederlandse export van palmolie, 2020 (mln euro)

3.3.4 Grootste landen van bestemming Nederlandse export van palmolie, 2020 (mln euro)

land	Ruw	Geraffineerd
Duitsland	97,3	172,4
België	6,5	229,4
Frankrijk	4,0	82,6
Polen	0,5	70,1
VK	1,8	41,4
Bron: CBS, Eurostat

Bestemming van de invoer

Met waardeketenanalyse is het mogelijk om een diepere analyse te maken van wat er gebeurt met de ingevoerde palmolie. Daarbij is het met name interessant om te kijken naar de oorspronkelijke grondstof, de ruwe palmolie. In figuur 3.3.5 zien we vijf stromen die de bestemming van de Nederlandse invoer van ruwe palmolie uitbeelden. In 2019 ging 17 procent direct door naar het buitenland in de vorm van wederuitvoer. Er was in 2019 geen quasi-doorvoer, waarbij de palmolie in buitenlandse handen blijft. Een heel klein deel (1 procent) werd direct in Nederland geconsumeerd, 15 procent werd na bewerking tot nieuwe producten in Nederland geconsumeerd in Nederland en 67 procent werd na bewerking in Nederland buiten Nederland geconsumeerd. Uiteindelijk komt de meeste palmolie dus in het buitenland terecht, maar Nederland speelt wel een prominente rol in de verwerking van palmolie. In 2015 werd minder palmolie wederuitgevoerd en was de (indirecte) consumptie in Nederland iets hoger (respectievelijk 20 en 16 procent).

Bedrijfstakken die palmolie importeren

Hoewel ruwe palmolie in een breed scala aan producten verwerkt zitten, is slechts een beperkt aantal bedrijfstakken betrokken bij de import van ruwe palmolie (Pacheco et al., 2017). Tabel 3.3.6 laat zien dat in 2019 slechts zes bedrijfstakken ruwe palmolie importeerden. Verreweg het meeste wordt geïmporteerd door de voedingsmiddelenindustrie. Ongeveer 56 procent wordt door de voedingsmiddelenindustrie gebruikt in voedsel voor mensen, vooral voor het vervaardigen van oliën en vetten. De resterende 44 procent (381 miljoen euro) wordt gebruikt in de productie van veevoeder.

Uiteindelijk kan een product als kaas afhankelijk zijn van de invoer van ruwe palmolie, zonder dat deze kaas zelf palmolie bevat. De keten die eindigt met het product kaas loopt dan van ruwe palmolie, naar veevoeder voor de koeien die de melk voor de kaas produceren. Zodoende kan er onderscheid gemaakt worden tussen import die gebruikt wordt voor de export en import die gebruikt wordt voor producten voor binnenlands gebruik: kaas die geëxporteerd wordt en kaas die in Nederland geconsumeerd wordt. Palmolie gebruikt in veevoeder behoort grotendeels tot de categorie invoer voor de export: 301 miljoen euro aan ruwe palmolie gebruikt in veevoeder belandt uiteindelijk in een exportproduct. Verderop in deze paragraaf worden zulke producten nader bekeken.

Van alle bedrijfstakken die ruwe palmolie importeren, is het alleen voor de energiebedrijven zo dat het merendeel voor binnenlands gebruik bedoeld is. Daarbij gaat het om palmolie die energiebedrijven als brandstof inzetten om elektriciteit op te wekken. De elektriciteit wordt vervolgens gebruikt door andere bedrijven die goederen of diensten produceren voor het binnen- of buitenland.

In de aardolie-industrie wordt palmolie gebruikt als hoofdcomponent om biodiesel te maken. Biodiesel kan het finale product zijn dat de aardolie-industrie in het binnen- of buitenland afzet. Een andere mogelijkheid is dat bedrijven in de aardolie-industrie deze biobrandstof in een beperkte hoeveelheid verder mengen met andere brandstoffen (benzine of diesel) om te voldoen aan eerdere afspraken tussen EU-landen (zie Europees Parlement, 2020b). EU-lidstaten hebben namelijk met elkaar afgesproken dat de brandstof in het vervoer steeds meer uit biobrandstoffen moet bestaan. Echter, vanwege de negatieve effecten op het milieu wil de EU palmolie als biobrandstof richting 2030 geheel uitfaseren (Europees Parlement, 2020b en 2020c).

In de chemische industrie wordt palmolie gebruikt in kunststofproducten en organische chemische producten zoals koolwaterstoffen. Bedrijven die onder de bedrijfstak riolering, afvalbeheer en sanering vallen, gebruiken palmolie bijvoorbeeld om van voedselresten veevoer te maken.

3.3.6Bedrijfstakken die palmolie importeren, 2019

	Importwaarde van ruwe palmolie	Waarvan voor export	Waarvan voor binnenland
	mln euro
Bedrijfstak
Voedingsmiddelenindustrie	880	739	142
Riolering, afvalbeheer en sanering	57	38	19
Energiebedrijven	43	17	25
Aardolie-industrie	33	28	5
Chemische industrie	21	30	2
Groothandel en handelsbemiddeling	10	6	3

Palmolie door de Nederlandse waardeketen

Figuur 3.3.5 liet zien dat Nederland in 2019 voor 1,3 miljard euro aan ruwe palmolie importeerde, waarvan het grootste gedeelte (ongeveer 67 procent) wordt gebruikt in de productie om vervolgens uit te voeren. Hier wordt dit stuk van de keten – die dus met de import van ruwe palmolie start en eindigt met de Nederlandse export – nader onderzocht. In welke exportproducten (of diensten) blijkt ruwe palmolie verwerkt te zitten en naar welke landen worden de uiteindelijke producten uitgevoerd?

Figuur 3.3.7 toont per categorie hoeveel aan ingevoerde ruwe palmolie er verbruikt werd ten behoeve van de export in 2019. Vooral voor uitvoergoederen uit de categorie voeding en dranken wordt de ingevoerde ruwe palmolie gebruikt. Voor deze categorie werd in 2019 bijna 634 miljoen euro aan ingevoerde palmolie verbruikt, oftewel meer dan 46 procent van de invoer kwam uiteindelijk terecht in de uitvoer van voeding en dranken. De voeding en dranken worden geproduceerd door de voedingsmiddelenindustrie en zowel voedsel voor mensen als voedsel voor dieren vallen in deze categorie.

Toon tabel3.3.7 Invoer van palmolie naar verbruik per uitvoercategorie, 2019 (mln euro)Verberg tabel3.3.7 Invoer van palmolie naar verbruik per uitvoercategorie, 2019 (mln euro)

3.3.7 Invoer van palmolie naar verbruik per uitvoercategorie, 2019 (mln euro)

cat5	Verbruikte invoer (miljoen euro)
Voeding en dranken	634
Diensten	68
Minerale brandstoffen	59
Chemische Producten	47
Overig	48

Top-10 exportgoederen die gebruik maken van ruwe palmolie

Ongeveer 858 miljoen euro aan ruwe palmolie wordt geïmporteerd als inputs voor de export van verschillende goederen en diensten. In tabel 3.3.8 staan de tien exportgoederen die het meest gebruik maken van ruwe palmolie. Ruim 21 procent gaat naar bereid voedsel voor dieren, anders gezegd, 183 miljoen euro aan ingevoerde ruwe palmolie wordt gebruikt om voer voor dieren te maken, met name veevoer, maar ook voer voor huisdieren. Dit is een aanzienlijk lager bedrag dan wat er in totaal naar de productie van veevoeder gaat (381 miljoen euro). Dit komt omdat hier naar eindproduct gekeken wordt, dus als het veevoeder naar een koe gaat, die melk geeft om het exportproduct kaas te maken, dan wordt in deze tabel de ruwe palmolie aan de categorie ‘melk en zuivelproducten’ toegekend. In onderstaande tabel zien we veel categorieën (zoals melk en zuivel, vlees, levende dieren) waarvan het duidelijk is dat de ingevoerde palmolie ‘slechts’ gebruikt wordt om de dieren in Nederland te voeden. Hieruit blijkt dat een groot deel van de ingevoerde ruwe palmolie gebruikt voor de export toch binnen Nederland blijft of in Nederland wordt verbruikt.

Natuurlijk wordt palmolie ook direct gebruikt in exportproducten. Binnen de categorie vetten en oliën is dat met name palmolie (47 miljoen euro aan invoer van ruwe palmolie), als ingrediënt van kokosolie (16 miljoen euro aan invoer) en zonnebloemolie (15 miljoen euro aan invoer).

3.3.8Top-10 exportgoederen die gebruik maken van ruwe palmolie, 2019

	Verbruikte ruwe palmolie
	mln euro
Uitvoerproduct
Bereid voedsel voor dieren	183
Vetten en oliën (dierlijk en plantaardig)	179
Melk en zuivelproducten	68
Vlees	61
Minerale brandstoffen	47
Soepen, sauzen, etc.	33
Bereidingen van graan, meel, melk	32
Levende dieren	28
Bereidingen van groenten en vruchten	23

De 68 miljoen euro aan ruwe palmolie gebruikt voor exportproducten uit de categorie melk en zuivel betreft voor een groot deel palmolie als veevoer-ingrediënt. Deze dieren produceren melk waarvan bijvoorbeeld wrongel en kaas gemaakt wordt (bijna 33 miljoen euro aan invoer van ruwe palmolie), of wat geëxporteerd wordt als melk of room (9 miljoen euro aan invoer), of deze dieren leggen eieren en de eieren worden in de schaal geëxporteerd (7 miljoen euro aan invoer). Daarnaast wordt er van de melk ook boter gemaakt, hiervoor is 7 miljoen euro aan invoer van ruwe palmolie nodig. Overigens wordt aan boter ook wel palmolie of palmvetten toegevoegd, dus deze 7 miljoen euro aan ruwe palmolie gaat waarschijnlijk niet volledig via veevoer naar boter.

Voor de uitvoer van vlees gaat het meeste van de ingevoerde palmolie via veevoeder. De rol van Nederland in de keten van vlees is uitgebreid besproken in paragraaf 3.2. Minerale brandstoffen behelst met name de uitvoer van de bedrijfstak aardolie-industrie.

Ingevoerde ruwe palmolie wordt ook verwerkt en gebruikt in soepen (1 miljoen euro aan invoer), sauzen (7 miljoen euro aan invoer) en andere voedselbereidingen voor menselijke consumptie (22 miljoen euro aan invoer).

Binnen bereidingen van graan, (zet)meel en melk is babymelkpoeder het product waarvoor de meeste ingevoerde palmolie gebruikt wordt: 22 miljoen euro. Dat dit bedrag zo hoog is, ligt aan de kwantiteit; babymelkpoeder is een belangrijk exportproduct (Aerts et al., 2020a; CBS, 2021c).

Grote afnemers van producten waarvoor palmolie nodig is

De vijf landen waarvoor de uitvoer het meeste aan verwerkte ruwe palmolie bevat, zijn Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, België, Frankrijk en China. Voor de eerste vier landen in dit rijtje, bestaat de uitvoer veelal uit veevoeder en vetten en oliën. De uitvoer naar China bestaat echter voor een groot deel uit babymelkpoeder (bijna 47 procent) en vlees (20 procent).

Toon tabel3.3.9 Bestemmingen van uitgevoerde producten met palmolie, 2019Verberg tabel3.3.9 Bestemmingen van uitgevoerde producten met palmolie, 2019

3.3.9 Bestemmingen van uitgevoerde producten met palmolie, 2019

Land	Aandeel
Duitsland	25,4
Verenigd Koninkrijk	15,6
België	15,4
Frankrijk	7,0
China	3,5
Elders	33,1

3.4Kleding

Milieu-impact kleding

Kleding, schoenen en textiel veroorzaken wereldwijd watervervuiling, broeikasgasemissies en afvalstorting. De wereldwijde kleding- en textielindustrie was in 2015 verantwoordelijk voor de consumptie van 79 miljard kubieke meter water, 1 715 miljoen ton CO₂-emissies en 92 miljoen ton afval (GFA, 2017). De groei van het concept ‘Fast Fashion’ heeft ertoe geleid dat consumenten meer kleding consumeren. Het gaat daarbij om het aanbieden van voortdurend nieuwe kledingtrends tegen lage prijzen. Dit heeft geleid tot overproductie en verspilling van kleding (Europees Parlement, 2020a). De productie van grondstoffen heeft de grootste milieu-impact. Hierbij kan gedacht worden aan de productie van katoen, zijde en wol, waarvoor veel water, land, kunstmest en bestrijdingsmiddelen nodig zijn. Polyester is niet biologisch afbreekbaar en kan voor een grote impact zorgen als het in de vorm van microplastics in de oceanen terechtkomt.

Er wordt volop gekeken naar duurzamere alternatieven zoals biologische katoen en ‘biobased’ polyester, maar de inzet is nog gering (EPRS, 2019). De Europese Commissie ziet een meer circulair en duurzaam kleding- en textielsysteem als topprioriteit binnen de circulaire agenda. Daarbij kunnen circulaire EU-doelen en wereldwijde duurzaamheidsdoelen (UN Sustainable Development Goals) tegelijk bereikt worden (EC, 2019; EEA, 2019). Volgens Global Fashion Agenda en Boston Consulting Group heeft de kledingindustrie de laatste jaren vooruitgang geboekt op het gebied van duurzaamheid, maar zit de industrie nog niet op een aanvaardbaar niveau (GFA, 2019).

Tussen 2000 en 2014 is de wereldwijde kledingproductie verdubbeld en is het aantal kledingstukken dat de gemiddelde consument koopt met 60 procent gestegen (McKinsey & Company, 2016). Gemiddeld koopt een Nederlander ongeveer 18 kilogram textiel per jaar. Veel kleding eindigt na eenmalig gebruik nog op de vuilnisbelt (Business Insider, 2019), terwijl hergebruik gunstiger voor het milieu is. Zo verkleint het gebruik van tweedehandskleding je ecologische voetafdruk fors (Noordhoff, 2019).

EU-vergelijking

Nederland speelt in vergelijking met andere EU-landen een minder prominente rol in de internationale handel in kleding dan we eerder zagen in het geval van vlees of palmolie. De Nederlandse import van kleding is wel fors gegroeid door de tijd heen. De invoerwaarde is tussen 2000 en 2020 bijna verdubbeld van 6,4 tot 12,4 miljard euro en Nederland bezet daarmee nu de vijfde plek als kledingimporteur in de EU (vierde in 2000). Duitsland, Frankrijk, Spanje en Italië importeerden allen meer kleding dan Nederland. In termen van importgewicht zien we dezelfde positie van Nederland (ook hier vijfde). De groei is lager in termen van gewicht dan bij waarde, omdat kleding steeds duurder is geworden. De Spaanse invoer is procentueel het hardst gegroeid en bijna verviervoudigd in 20 jaar tijd. Spanje is van plek zeven in 2000 opgeklommen tot positie drie in 2020.

Toon tabel3.4.1 Grootste importeurs van kleding in de EU (mld euro)Verberg tabel3.4.1 Grootste importeurs van kleding in de EU (mld euro)

3.4.1 Grootste importeurs van kleding in de EU (mld euro)

land	2000	2010	2020
Duitsland	20,6	23,4	32,4
Frankrijk	11,6	15,6	19,0
Spanje	3,8	10,1	14,4
Italië	6,1	11,7	12,6
Nederland	6,4	9,0	12,4
Bron: CBS, Eurostat

Nederland haalt opvallend veel kleding uit Duitsland en dat komt omdat Duitsland de kleding die het bijvoorbeeld uit Azië haalt deels doorvoert naar Nederland. Toch is China in 2020 de grootste kledingleverancier voor Nederland, net voor Duitsland. Beide landen hebben een aandeel van 19 procent in de totale Nederlandse kledingimport. De rol van Duitsland is de laatste tien jaar wel sterk gestegen, terwijl over een periode van 20 jaar juist de toename van de invoer uit China opvalt. Zo is de invoer uit China meer dan verviervoudigd sinds 2000, bij de import uit Duitsland gaat het om een verdrievoudiging. Een belangrijk omslagpunt daarbij was het opheffen van invoerquota’s in 2005 (WTO, 2021).

Ook de Nederlandse kledingimport uit Bangladesh is sinds 2000 heel sterk toegenomen, ook hier gaat het om meer dan een verviervoudiging. Opvallend genoeg is er zelfs in termen van importgewicht bijna sprake van een verviervoudiging. De prijzen van de kleding uit Bangladesh zijn in twintig jaar tijd dus nauwelijks toegenomen. Bangladesh staat op de lijst van ‘Least Developed Countries’ en de import van kleding neemt qua omvang een bijzondere plek in. Maar liefst 37 procent van alle goederen die Nederland importeert uit de 46 armste landen in de wereld betreft kleding uit Bangladesh (CBS, 2021b).

Er is in het algemeen sprake van enorme intra-EU-handelsstromen terwijl het overgrote deel van de kleding oorspronkelijk uit Azië komt. Wanneer we enkel kijken naar de directe import en de intra-EU-import niet meenemen in de cijfers dan komen naast China, Bangladesh en Turkije ook India en Vietnam in beeld als belangrijke kledingleveranciers (CBS, 2018b).

Toon tabel3.4.2 Belangrijkste landen van herkomst Nederlandse import van kleding (mld euro)Verberg tabel3.4.2 Belangrijkste landen van herkomst Nederlandse import van kleding (mld euro)

3.4.2 Belangrijkste landen van herkomst Nederlandse import van kleding (mld euro)

land	2000	2010	2020
China	0,6	2,7	2,4
Duitsland	1,1	1,3	2,3
Bangladesh	0,3	0,9	1,2
Turkije	0,5	0,7	1,0
België	0,4	0,3	0,6
Bron: CBS, Eurostat

Nederland is ook op het gebied van kleding een belangrijk doorvoerland en dat zien we terug in de lijst van belangrijkste kledingexporteurs binnen de EU. Daarmee staat Nederland op een derde plek na Duitsland en Italië. Bovendien is de Nederlandse kledingexport de laatste 20 jaar hard gegroeid, maar dat geldt ook voor Duitsland en Spanje. In 2000 was Nederland nog de zesde exporteur en in 2010 de vierde exporteur. Nederland heeft sinds 2000 België, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk als kledingexporteur ingehaald.

Toon tabel3.4.3 Grootste exporteurs van kleding in de EU (mld euro)Verberg tabel3.4.3 Grootste exporteurs van kleding in de EU (mld euro)

3.4.3 Grootste exporteurs van kleding in de EU (mld euro)

land	2000	2010	2020
Duitsland	7,5	12,5	19,9
Italië	13,5	14,1	18,0
Nederland	3,6	5,7	10,9
Spanje	2,1	5,4	10,7
Frankrijk	5,5	7,1	9,3
Bron: CBS, Eurostat

Nederland haalt veel kleding uit Duitsland, maar het omgekeerde is ook het geval. Duitsland is met afstand de belangrijkste afnemer van kleding die Nederland verlaat. De export naar Duitsland is bovendien hard gegroeid, maar deze groei is wel in lijn met de totale groei van de Nederlandse kledingexport (verdrievoudiging in 20 jaar). Ook de export naar Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Italië is hard doorgegroeid in termen van exportwaarde, maar naar België is er geen groei geweest (en in termen van exporthoeveelheid dus een flinke daling).

Toon tabel3.4.4 Grootste landen van bestemming Nederlandse export van kleding (mld euro)Verberg tabel3.4.4 Grootste landen van bestemming Nederlandse export van kleding (mld euro)

3.4.4 Grootste landen van bestemming Nederlandse export van kleding (mld euro)

land	2000	2010	2020
Duitsland	1,2	1,9	3,5
Frankrijk	0,4	0,6	1,4
VK	0,4	0,6	1,3
België	0,7	0,8	0,8
Italië	0,1	0,3	0,6
Bron: CBS, Eurostat

Bestemming van de invoer

Van de totale Nederlandse kledinginvoer komt het grootste deel in het buitenland terecht. In 2019 ging het om 79 procent van de totale invoerwaarde: 24 procent invoer bestemd voor doorvoer, 54 procent invoer bestemd voor wederuitvoer en nog 1 procent ten behoeve van de export na productie of verwerking in Nederland. Bij deze 1 procent valt te denken aan bedrijfskleding. Slechts 21 procent van de totale kledinginvoer heeft een link met Nederland: 18 procent betreft invoer voor directe consumptie in Nederland en 3 procent betreft invoer die na productie en bewerking in Nederland door de binnenlandse markt wordt geconsumeerd. In 2015 bleef een groter percentage in Nederland achter (27 procent), maar tegelijk is de totale invoer gestegen. Per saldo is de directe consumptie van kleding in Nederland licht afgenomen van 3,1 miljard euro in 2015 tot 2,9 miljard euro in 2019. Inclusief indirecte consumptie is er ook een lichte afname: van 3,5 miljard euro in 2015 tot 3,4 miljard euro in 2019.

3.5Laptops

Milieu-impact laptops en smartphones

De milieu-impact van veelgebruikte hightech-goederen zoals smartphones en laptopsnoot8 is hoog. De goederen bevatten veel (zeldzame) grondstoffen die vervuiling opleveren bij de delving, bij de productie ervan wordt veel CO₂ uitgestoten en het gebruik van deze goederen kost veel energie. E-waste is bovendien een van de snelst groeiende afvalstromen in de wereld door hoge consumptie, korte productcycli en een tekort aan reparatiemogelijkheden (Forti et al., 2020).

De milieu-impact van alle 632 miljoen in gebruik zijnde smartphones in de EU is gelijk aan 14 miljoen ton CO₂-equivalenten. Dat is gelijk aan de jaarlijkse CO₂-impact van 7 miljoen auto’s. Smartphones worden gemiddeld na 3 jaar vervangen door een nieuwe. De optimale levensduur vanuit klimaatperspectief ligt echter boven de 25 jaar (EEB, 2019). De cijfers bij de laptop zijn vergelijkbaar met de cijfers bij de smartphone. De 151 miljoen laptops in de EU zijn goed voor 13 miljoen ton CO₂-equivalent uitstoot. Een jaar meer levensduur bespaart 1,6 miljoen ton CO₂; de gemiddelde levensduur is nu 4,5 jaar, maar de optimale levensduur vanuit klimaatperspectief ligt boven de 20 jaar, (EEB, 2019).

In een laptop zitten allerlei materialen, waaronder koper, kobalt of nikkel, goud, tin, aluminium, kunststof en glas. Vooral de mijnbouw voor koper en goud is vervuilend. Voor het delven van goud wordt onder andere cyanide en kwik gebruikt. Het afvalwater van die mijnbouw is extreem giftig en dat loopt soms ongezuiverd het grondwater in (Porcelijn, 2021). Ook smartphones bevatten veel schaarse en zeldzame materialen die bijvoorbeeld te vinden zijn in China, de Verenigde Staten, Australië, Mexico, Congo, Zuid-Afrika en Zuid-Korea (Noordhoff, 2019).

Daarnaast kost het gebruik van laptops en smartphones in toenemende mate energie gerelateerd aan dataverkeer. Zo heeft streaming van bijvoorbeeld video’s veel milieu-impact vanwege het beroep op datacenters. Er wordt veel water gebruikt voor de koeling van deze datacenters (Porcelijn, 2021). Voor zowel smartphones als laptops geldt dat ontwerp, recycling en hergebruik essentieel zijn. Duurzaam ontwerp, upcycling (bestaand product hoogwaardiger maken), verkopen, huren, lenen of leasen zijn daarbij het meest duurzaam. Het hergebruiken van materialen of onderdelen zorgt ervoor dat belangrijke grondstoffen niet verloren gaan.

EU-vergelijking

Nederland is met afstand de grootste importeur van laptops en tablets in de EU.noot9 In 2020 importeerde Nederland voor bijna 18 miljard euro aan laptops en tablets. In twintig jaar tijd is de importwaarde meer dan vertienvoudigd. Dit hangt natuurlijk samen met de digitalisering van de samenleving die zich de afgelopen decennia heeft afgespeeld en wederom de belangrijke door- en wederuitvoerfunctie die Nederland vervult bij het voorzien van (met name) het Europese achterland. Het aantal ingevoerde apparaten is meer dan 20 keer hoger geworden met een groei van 1,6 miljoen stuks in 2000 tot 34,6 miljoen stuks in 2020. Daaraan valt af te lezen dat laptops en tablets steeds goedkoper zijn geworden. Ook de andere grote exporteurs in de EU noteren een sterke groei voor de periode 2000–2020.

Toon tabel3.5.1 Grootste importeurs van laptops en tablets in de EU (mld euro)Verberg tabel3.5.1 Grootste importeurs van laptops en tablets in de EU (mld euro)

3.5.1 Grootste importeurs van laptops en tablets in de EU (mld euro)

land	2000	2010	2020
Nederland	1,5	10,1	17,7
Duitsland	2,5	7,2	11,8
Frankrijk	1,5	2,7	4,6
Tsjechië	0,1	1,8	4,2
Italië	0,7	2,1	3,0
Bron: CBS, Eurostat

Het overgrote deel van de laptops en tablets komt uit China. Dit beeld is tussen 2010 en 2020 nauwelijks veranderd. In 2010 was 93 procent van de door Nederland ingevoerde apparaten uit China afkomstig; in 2020 was dat 90 procent. In 2000 was de invoer uit China nog heel beperkt, maar toen ging het dus ook nog om een veel kleiner totaalbedrag. In die tijd kwam de helft van de laptops uit Taiwan, gevolgd door het Verenigd Koninkrijk en Duitsland (vermoedelijk doorvoer van invoer uit Azië).

Daarbij dient te worden vermeld dat de productieketens van laptops of tablets extreem gefragmenteerd zijn. Het eindproduct wordt meestal in China geassembleerd, maar in een laptop zitten duizenden onderdelen, die soms eerder zijn ingevoerd of door westerse bedrijven in China zijn geproduceerd waarbij ook veel onderdelen weer uit het buitenland worden gehaald. Zo heeft een laptop uit China onderdelen uit landen als Taiwan, China, de Verenigde Staten of Japan (Dedrick et al., 2010).

Toon tabel3.5.2 Belangrijkste landen van herkomst Nederlandse import van laptops en tablets (mld euro)Verberg tabel3.5.2 Belangrijkste landen van herkomst Nederlandse import van laptops en tablets (mld euro)

3.5.2 Belangrijkste landen van herkomst Nederlandse import van laptops en tablets (mld euro)

jaar	China	Overig
2000	0,0	1,5
2010	9,0	0,7
2020	16,0	1,7
Bron: CBS, Eurostat

In 2020 ging circa 31 van de 34,6 miljoen ingevoerde laptops en tablets meteen door naar het buitenland en dat resulteerde in een exportbedrag van 15,5 miljard euro. Daarmee is Nederland niet alleen met afstand de grootste importeur maar ook duidelijk de grootste exporteur van de EU. Zweden en de bij de invoer al genoemde landen Duitsland, Tsjechië en Italië staan op positie twee tot en met vijf. In twintig jaar tijd is de Nederlandse exportwaarde elf keer groter geworden, dat is vergelijkbaar met de groei van de import.

Toon tabel3.5.3 Grootste exporteurs van laptops en tablets in de EU (mld euro)Verberg tabel3.5.3 Grootste exporteurs van laptops en tablets in de EU (mld euro)

3.5.3 Grootste exporteurs van laptops en tablets in de EU (mld euro)

land	2000	2010	2020
Nederland	1,4	8,9	15,5
Duitsland	2,0	3,7	5,2
Tsjechië	0,0	1,7	4,0
Zweden	0,0	0,5	0,9
Italië	0,1	0,3	0,8
Bron: CBS, Eurostat

Opvallend genoeg is deze keer niet Duitsland het belangrijkste land van bestemming voor de Nederlandse export van laptops en tablets maar Frankrijk. Dat is overigens geen nieuw verschijnsel. Ook in 2010 ging er meer export van laptops naar Frankrijk dan naar Duitsland. Op grote afstand volgen afnemers Zweden, het Verenigd Koninkrijk en Italië.

Toon tabel3.5.4 Grootste landen van bestemming Nederlandse export van laptops en tablets (mld euro)Verberg tabel3.5.4 Grootste landen van bestemming Nederlandse export van laptops en tablets (mld euro)

3.5.4 Grootste landen van bestemming Nederlandse export van laptops en tablets (mld euro)

land	2000	2010	2020
Frankrijk	0,2	2,2	3,5
Duitsland	0,3	1,7	3,1
Zweden	0,1	0,4	1,2
VK	0,1	0,7	1,1
Italië	0,2	0,8	1,1
Bron: CBS, Eurostat

Bestemming van de invoer

Het overgrote deel van de Nederlandse invoer van laptops en tablets is voor het buitenland bestemd (zie figuur 3.5.5). Zo ging in 2019 64 procent van de laptops direct door naar het buitenland in buitenlands eigendom (als quasi-doorvoer) en gaat 16 procent direct door in (tijdelijk) Nederlands eigendom (als wederuitvoer). Een klein gedeelte komt terecht in de Nederlandse productie ten behoeve van de export (4 procent). Het gaat daarbij bijvoorbeeld om een Nederlandse software-ontwikkelaar die werkt op een ingevoerde laptop en zijn bedrijf levert (deels) data-opslagdiensten aan het buitenland. Een vergelijkbaar deel van de laptops in zakelijk gebruik heeft een link met het binnenland. Ongeveer 12 procent van de ingevoerde laptops en tablets is in privégebruik bij Nederlandse consumenten. Daarmee kunnen we concluderen dat 84 procent van de ingevoerde apparaten bestemd is voor de export of wordt gebruikt ten behoeve van de export. 16 procent van de door Nederland ingevoerde laptops en tablets heeft een directe of indirecte link met de binnenlandse markt. In 2015 waren deze percentages hetzelfde.

Voor een aanvullende beeldvorming zoomt figuur 3.5.6 verder in op de invoer van laptops die Nederlandse bedrijfstakken inzetten om te kunnen produceren voor de Nederlandse export van goederen en diensten. De vraag die we kunnen stellen is dan ‘welke Nederlandse export van goederen en diensten is eigenlijk afhankelijk van de invoer van laptops?’ In figuur 3.5.6 is te zien dat laptops die met name afkomstig zijn uit China (steeds meer) ingezet worden door Nederlandse bedrijfstakken om diverse diensten aan het buitenland aan te bieden. Het gaat daarbij dan om ICT-diensten, vergoedingen voor het gebruik van intellectueel eigendom, zakelijke diensten en vervoersdiensten. Vooral het gebruik van de import van laptops nodig voor de export van ICT-diensten en vergoedingen voor het gebruik van intellectueel eigendom is tussen 2015 en 2019 behoorlijk hard toegenomen. Ook blijken buitenlandse laptops essentieel te zijn voor de export van Nederlandse machines en vervoermaterieel, daar gaat het vooral om (chip)machines en machineonderdelen. Verder zien we een grote variatie aan exportproducten terugkomen die allemaal een vergelijkbare importwaarde van laptops verbruiken. We kunnen dus vaststellen dat ingevoerde laptops voor de export van heel veel goederen én diensten nodig zijn. Dat is ook niet opmerkelijk, gezien de verregaande mate van digitalisering in bedrijfsprocessen.

Toon tabel3.5.6 Invoer van laptops gebruikt voor de uitvoer, 2015 en 2019 (mln euro)Verberg tabel3.5.6 Invoer van laptops gebruikt voor de uitvoer, 2015 en 2019 (mln euro)

3.5.6 Invoer van laptops gebruikt voor de uitvoer, 2015 en 2019 (mln euro)

Exportproduct	Jaar	China	België	Duitsland	Elders
Andere zakelijke diensten	2019, Andere zakelijke diensten	35,1	5,8	4,8	5,3
Andere zakelijke diensten	2015, Andere zakelijke diensten	24,3	4,3	2,9	4,8
Chemische producten	2019, Chemische producten	16,5	2,7	2,2	2,5
Chemische producten	2015, Chemische producten	11,6	2,1	1,4	2,3
Industriële producten	2019, Industriële producten	24,9	4,1	3,4	3,7
Industriële producten	2015, Industriële producten	15,7	2,8	1,9	3,1
Machines en vervoermaterieel	2019, Machines en vervoermaterieel	72,1	11,9	9,8	10,9
Machines en vervoermaterieel	2015, Machines en vervoermaterieel	29,4	5,3	3,5	5,8
ICT-diensten	2019, ICT-diensten	65,8	10,9	9,0	9,9
ICT-diensten	2015, ICT-diensten	29,2	5,2	3,5	5,7
Royalty's	2019, Royalty's	37,4	6,2	5,1	5,6
Royalty's	2015, Royalty's	16,3	2,9	2,0	3,2
Vervoersdiensten	2019, Vervoersdiensten	17,6	2,9	2,4	2,6
Vervoersdiensten	2015, Vervoersdiensten	13,3	2,4	1,6	2,6
Voeding en dranken	2019, Voeding en dranken	27,1	4,5	3,7	4,1
Voeding en dranken	2015, Voeding en dranken	17,9	3,2	2,1	3,5
Overig	2019, Overig	46,2	7,6	6,3	7,0
Overig	2015, Overig	27,3	4,9	3,3	5,4

3.6Samenvatting en conclusie

Nederland speelt een grote rol als het gaat om de internationale handel in goederen met een integrale milieu-impact. Daarbij gaat het om alle milieudruk die is verbonden met de levenscyclus van producten: van het winnen van grondstoffen tot ontbossing en van landgebruik tot de uitstoot van schadelijke stoffen. In dit hoofdstuk is gekeken naar vier producten met een grote milieu-impact: vlees, palmolie, kleding en laptops (inclusief tablets).

Nederland is de vierde importeur van vlees in de EU en de grootste exporteur. Nederland produceert en verwerkt zelf ook veel vlees wat in de gehele economie ongeveer 8,7 miljard euro aan toegevoegde waarde in 2019 opleverde, waarvan circa 60 procent dankzij de vleesexport. Import speelt ook een grote rol bij de Nederlandse vleesexport en -productie. Er was in 2019 circa 2,7 miljard euro aan import nodig voor de export van vlees. Daarbij komt de meeste import uit Europa (zoals kippen uit de buurlanden, maïs uit Oekraïne of tarwe uit Frankrijk), maar er is ook soja uit Brazilië of de Verenigde Staten nodig of ruwe palmolie uit Indonesië of Maleisië.

Nederland is al decennia de grootste importeur en exporteur van de EU van ruwe palmolie. Circa 17 procent van de invoer gaat meteen door naar het buitenland. Twee derde komt via productie in Nederland in het buitenland terecht, dat kan in Nederland geraffineerde palmolie zijn, maar ook diervoeding of voeding voor mensen. Het resterende deel wordt in Nederland geconsumeerd.

In het geval van kleding en laptops is Nederland met name een doorvoerland en in geringere mate consument. Kleding wordt ook ingezet voor de productie voor binnen- en buitenland (zoals bedrijfskleding in slachthuizen) en hetzelfde geldt voor laptops (zoals bedrijfslaptops voor een bedrijf met dienstenexport). Circa 19 procent van alle ingevoerde kleding (16 miljard euro in 2019) blijft in Nederland of wordt na productie/verwerking in Nederland ingezet voor de binnenlandse markt. Bij laptops en tablets is dat 16 procent van een totale invoer van 15 miljard euro. Nederland is de vijfde importeur van kleding in de EU en de derde exporteur. Wat betreft laptops en tablets is Nederland de grootste importeur en exporteur van de EU.

Voor al deze goederen en ook andere goederen met een grote milieu-impact geldt dat producenten, consumenten en overheden al een tijd bewust zijn van de noodzaak tot het terugdringen van de milieu-impact. Daarbij zijn er ambities om minder vlees te eten, palmolievrije producten te consumeren en bewuster om te gaan met kleding of laptops (tweedehands kleding kopen of langer wachten met de aankoop van nieuwe kleding en hightech). Veranderingen aan de vraagzijde, zoals deze, zullen onmiddellijk doorwerken in de keten daarvoor.

Nederland is echter niet alleen consument, maar ook facilitair van consumptie elders, als producent of doorvoerland. Uit deze analyse blijkt Nederland een prominente rol te hebben als vleesexporteur, exporteur van bewerkte palmolie en als doorvoerland van kleding en laptops.

3.7Literatuur

Open literatuurlijst