Inleiding

Hoeveel Nederlanders zijn slachtoffer van huiselijk geweld en van seksueel geweld? Wie zijn de plegers van dit geweld? Wat zijn de gevolgen ervan voor het slachtoffer? En praten ze over hun ervaringen? Deze vragen, en nog meer, worden in deze Prevalentiemonitor Huiselijk Geweld en Seksueel Geweld (PHGSG) beantwoord.

De PHGSG heeft als doel de jaarprevalentie van huiselijk geweld en seksueel geweld in Nederland systematisch in beeld te gaan brengen, en ook te onderzoeken of de jaarprevalentie in de komende jaren aan verandering onderhevig is. Dit onderzoek van 2020 fungeert als nulmeting, waarna in ieder geval in 2022 en 2024 vervolgmetingen zullen plaatsvinden; over herhaling in 2026 en 2028 wordt op een later moment besloten. Daarbij zal het onderzoek van 2022 kortetermijnontwikkelingen in beeld brengen en het onderzoek van 2024 en die van de eventuele volgende jaren langetermijntrends in de ontwikkeling van huiselijk geweld en seksueel geweld zichtbaar kunnen maken.

Doelstelling en onderzoeksvragen

Om aan de toezegging en motie die de aanleiding voor het onderzoek vormden tegemoet te komen, heeft het WODC op verzoek van het ministerie van JenV en het ministerie van VWS aan het CBS gevraagd een tweejaarlijkse monitor te ontwikkelen naar de jaarprevalentie van huiselijk geweld, seksuele intimidatie en seksueel geweld onder de Nederlandse bevolking van 16 jaar en ouder. Deze PHGSG wordt minstens drie keer – in 2020, 2022 en 2024 – maar mogelijk vijf keer afgenomen met als doelstelling:

• inzicht krijgen in de aard en omvang, gemeten over de periode van een jaar, van slachtofferschap van huiselijk geweld, seksuele intimidatie en seksueel geweld onder de Nederlandse bevolking van 16 jaar en ouder; en
• inzicht krijgen in de trend van de jaarprevalentie van huiselijk geweld, seksuele intimidatie en seksueel geweld.

Daarnaast dient de PHGSG antwoord te geven op de volgende vragen:

• Wat zijn de door slachtoffers ervaren gevolgen van huiselijk geweld, seksuele intimidatie en seksueel geweld?
• In hoeverre spreken slachtoffers van huiselijk geweld, seksuele intimidatie en seksueel geweld met anderen over hun ervaringen?
• In hoeverre worden huiselijk geweld, seksuele intimidatie en seksueel geweld door slachtoffers zelf gemeld bij Veilig Thuis of de politie?
• Bestaan er verschillen in de aard en omvang van slachtofferschap van huiselijk geweld, seksuele intimidatie en seksueel geweld tussen verschillende bevolkingsgroepen (geslacht, leeftijd, migratieachtergrond, opleidingsniveau, en andere relevante groepen)?

Huiselijk geweld en seksueel geweld

Bij huiselijk geweld gaat het om vormen van geweld als fysiek geweld, dwingende controle, stalking en seksueel geweld die gepleegd worden door iemand uit de huiselijke kring. De term ‘huiselijke kring’ heeft betrekking op de sociale relatie tussen slachtoffer en pleger. Tot de huiselijke kring worden gezins- en familieleden en ook eventuele (ex-)partners gerekend. Met ‘huiselijke kring’ wordt niet de locatie bedoeld: de voorvallen hoeven niet per se thuis te hebben plaatsgevonden. Seksueel geweld omvat alle vormen van seksuele intimidatie en geweld. Seksueel geweld kan binnen en buiten de huiselijke kring plaatsvinden, zowel in de ‘echte wereld’ als online.

Tussen huiselijk geweld en seksueel geweld bestaat overlap: seksuele voorvallen die in huiselijke kring plaatsvinden vallen ook onder huiselijk geweld. Ondanks deze overlap is er in deze publicatie voor gekozen de prevalentie van huiselijk geweld en de prevalentie van seksueel geweld apart te beschrijven. Het samenvoegen ervan zou geen recht doen aan de inhoudelijke en beleidsmatig relevante verschillen tussen beide vormen van geweld.

Eerdere metingen van huiselijk en seksueel geweld

In de afgelopen jaren zijn er meerdere enquêtes over huiselijk geweld en seksueel geweld geweest. Zo is in 2008 door Intomart het onderzoek Huiselijk geweld (HG) uitgevoerd, een online (panel)enquête onder ruim 6 duizend mannen en vrouwen van 18 jaar of ouder. In 2012 werd door FRA-European Union Agency for Fundamental Rights het onderzoek ‘Violence against women’ gehouden, een face-to-face enquête in de EU, waarbij in Nederland 1 500 vrouwen in de leeftijd van 18 tot 75 jaar zijn bevraagd (in 2019 is het onderzoek opnieuw uitgevoerd; de resultaten hiervan zijn te verwachten in 2021). In 2017 heeft het CBS in opdracht van WODC het onderzoek Persoonlijke veiligheid uitgevoerd, een enquête via papier en internet onder bijna 7 duizend mannen en vrouwen van 18 jaar of ouder.

Een goede vergelijking van de cijfers van de PHGSG met die van deze eerdere onderzoeken is echter niet mogelijk. Dit komt doordat de PHGSG in aansluiting op de discussie naar aanleiding van eerder onderzoek een aantal wijzigingen heeft doorgevoerd in de operationalisering van huiselijk geweld, veel aandacht besteedt aan het nieuwere verschijnsel van online seksueel geweld, vooral gericht is op het vaststellen van jaarprevalenties in plaats van life-time prevalenties, en in onderzoeksopzet verschilt van deze eerdere onderzoeken.

Opzet van het onderzoek

De cijfers in deze PHGSG zijn gebaseerd op een internetenquête onder de Nederlandse bevolking van 16 jaar en ouder (14,3 miljoen personen). Het onderzoek is gehouden van begin maart tot eind april 2020. De dataverzameling vond ongeveer een week plaats, toen de zogeheten ‘lockdown’ in het kader van de coronapandemie werd afgekondigd. Over de mogelijke effecten van deze lockdown op het onderzoek wordt in deze publicatie gerapporteerd.

Voor het onderzoek zijn honderdduizend personen benaderd. Ruim 30 duizend personen hebben de vragenlijst ingevuld, een respons van 30,5 procent. Dit grote aantal respondenten maakt het mogelijk om betrouwbare en gedetailleerde uitspraken te doen over de prevalentie van huiselijk geweld en seksueel geweld in Nederland.

Vragenlijst

De vragenlijstblokken die huiselijk geweld meten zijn ontwikkeld door het WODC. Dat is gebeurd op basis van bestaande vragenlijsten voor huiselijk geweld en het concept van de vragenlijst is voorgelegd aan een groep experts op het gebied van huiselijk geweld.

De vragenlijstblokken die seksuele intimidatie en seksueel geweld meten, zijn in opdracht van het WODC ontwikkeld door Rutgers (De Graaf & Marra, 2019), waarbij de ontwikkeling is begeleid door een commissie bestaande uit een aantal deskundigen op het gebied van seksualiteit en seksueel geweld.

Opdrachtgever, opdrachtnemer en begeleidingscommissie

De PHGSG is uitgevoerd door het CBS in opdracht van het WODC. De begeleiding van het onderzoek vindt plaats door een commissie die naast vertegenwoordigers van het CBS en het WODC bestaat uit inhoudelijke en methodologische experts van wetenschappelijke kennisinstellingen (Amsterdam UMC, Erasmus Universiteit Rotterdam, Universiteit Utrecht en Verwey-Jonker Instituut) en vertegenwoordigers van het ministerie van Justitie en Veiligheid en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

De publicatie wordt uitgebracht als webpublicatie en in pdf-vorm, en is beschikbaar via de website van het CBS en het WODC.

1.1Concepten en operationaliseringen

In deze paragraaf worden de belangrijkste concepten die in deze PHGSG centraal staan en de operationalisering ervan toegelicht.

Hieronder volgt een overzicht van de bevraagde vormen van huiselijk geweld en seksueel geweld en voorbeelden van onderzoeksitems waarmee deze in de vragenlijst zijn geoperationaliseerd. In totaal zijn er meer dan zestig items aan de respondenten voorgelegd. Deze zijn alle beschreven in de afzonderlijke hoofdstukken. Voor de exacte formulering van de items kan de vragenlijstnoot1 worden geraadpleegd.

Vormen van huiselijk geweld en seksueel geweld

Concept	Voorbeelden van operationalisering
Verbale agressie in huiselijke kring	Iemand beledigde u en/of vloekte tegen u Iemand schreeuwde en/of gilde tegen u Iemand kleineerde of vernederde u
Fysiek geweld in huiselijke kring	Iemand dreigde een mes of ander wapen tegen u te gebruiken Iemand heeft u geschopt Iemand heeft geprobeerd om u te verstikken of te wurgen
Dwingende controle in huiselijke kring	Iemand hield u de hele tijd weg bij uw familie en/of vrienden Iemand bepaalde voor u waaraan u uw geld mocht uitgeven Iemand controleerde regelmatig of de hele tijd uw post, telefoontjes, berichten, e-mails, of sociale media
Stalking door ex-partner	Een ex-partner belde u regelmatig, terwijl u dit niet wilde (inclusief opgehangen, voicemail en berichten) Een ex-partner bespioneerde u bijvoorbeeld met een verborgen camera, opnameapparatuur of andere technologie Een ex-partner is uw auto of huis binnen gegaan zonder uw toestemming, of heeft dit geprobeerd
Niet-fysieke seksuele intimidatie (binnen en buiten huiselijke kring)	Iemand bleef aandringen op een date, terwijl u dat niet wilde Iemand staarde naar u op een seksuele manier, terwijl u dat niet wilde Iemand maakte een naaktfoto of seksfilmpje van u, terwijl u dat niet wilde
Fysiek seksueel geweld (binnen en buiten huiselijke kring)	Iemand zoende u, terwijl u dat niet wilde Orale seks (seks met de mond), terwijl u dat niet wilde Iemand dwong u om seks met iemand anders te hebben voor geld en/of goederen
Online seksuele intimidatie (binnen en buiten huiselijke kring)	Iemand maakte online seksueel kwetsende opmerkingen of grapjes Iemand bleef online aandringen op seks met hem/haar, terwijl u dat niet wilde Iemand maakte online een naaktfoto of seksfilmpje van u, terwijl u dat niet wilde

In de Onderzoeksverantwoording is beschreven hoe op basis van deze afzonderlijke vormen van huiselijk geweld en seksueel geweld de bredere concepten ‘huiselijk geweld totaal’ en ‘seksueel geweld totaal’ zijn geoperationaliseerd.

1.2Leeswijzer

In de hoofdstukken 2 tot en met 8 passeren de afzonderlijke vormen van huiselijk geweld en seksueel geweld de revue: verbale agressie in huiselijke kring, fysiek geweld in huiselijke kring, dwingende controle in huiselijke kring, stalking door ex-partner, niet-fysieke seksuele intimidatie, fysiek seksueel geweld, en online seksuele intimidatie. In hoofdstuk 9 worden deze vormen van huiselijk geweld en seksueel geweld in samenhang beschreven. Hoofdstuk 10 sluit af met een totaalbeeld.

Elk hoofdstuk heeft in grote lijnen dezelfde opbouw. Eerst wordt de prevalentie beschreven: welk deel van de Nederlandse bevolking van 16 jaar en ouder is in de afgelopen 5 jaar en in de afgelopen 12 maanden slachtoffer geweest van een of meerdere vormen van huiselijk geweld of seksueel geweld? Vervolgens is beschreven welk deel van deze slachtoffers heeft aangegeven structureel slachtoffer te zijn geweest. Ook het aantal vormen van geweld en de mate waarin slachtoffers daarmee werden geconfronteerd komen aan de orde. Verder is beschreven wie de plegers waren, wat de gevolgen voor het slachtoffer zijn, en met wie het slachtoffer over de ervaringen heeft gepraat.

Incidenteel wordt van deze opbouw iets afgeweken. Bij voorvallen zoals verbale agressie ontbreken de passages over gevolgen en praten over de ervaringen. Bij voorvallen zoals fysiek seksueel geweld daarentegen zijn extra thema’s toegevoegd, zoals de pressiemiddelen die de pleger tegenover het slachtoffer heeft gebruikt en de reactie van het slachtoffer op het geweld.

De bijlage bevat een vijftal tabellen met de belangrijkste cijfers uit deze publicatie, een onderzoeksverantwoording, een verwijzing naar meer cijfermateriaal, een Engelstalige versie van de samenvatting, literatuurreferenties, en een lijst van personen die aan deze publicatie hebben meegewerkt.