Meetprogramma’s

In de volgende 17 subhoofdstukken wordt de kwaliteit van alle NEM meetprogramma’s voor verschillende soortgroepen en typen monitoring in tekst, tabellen en figuren aangegeven. Ook worden aanbevelingen gedaan voor eventuele verbeteringen.

7.1Vleermuizen

Algemeen

Alle in Nederland voorkomende vleermuissoorten hebben een beschermde status omdat zij vermeld worden in bijlage II en/of IV van de Europese Habitatrichtlijn. Vanwege hun verborgen levenswijze is het een lastig te volgen groep van soorten. Binnen het meetprogramma vleermuizen, bestaande uit drie meetonderdelen, worden voor twaalf van de zeventien in Nederland voorkomende soorten trends in aantal bepaald. Zeven soorten worden gevolgd middels tellingen in winterslaap-verblijven (Wintertellingen Vleermuizen). Twee soorten worden gevolgd met tellingen in zomerverblijven (Zoldertellingen Vleermuizen) en vier soorten worden gevolgd middels het meetonderdeel Vleermuis Transecttellingen.

Uitsluitend op verspreiding gericht onderzoek van vleermuizen vindt binnen het NEM niet plaats, maar binnen de lopende meetonderdelen voor aantalsmonitoring is het verzamelen van verspreidingsinformatie wel één van de doelen. Dit levert aanvullende verspreidingsgegevens op, óók voor andere soorten en aanvullende locaties. Daarnaast dragen ook waarnemingen van vleermuizen uit andere bronnen dan het NEM-meetprogramma bij aan de kennis over verspreiding. Dit betreft onder meer uitvliegtellingen, onderzoek naar vliegroutes, zwerm- en trekgedrag en incidentele waarnemingen.

Momenteel vindt er een evaluatie plaats van de kennis over de staat van instandhouding (SvI) van vleermuissoorten en welke monitoring zou moeten worden verbeterd of toegevoegd om deze kennis op peil te krijgen voor de Habitatrichtlijn. Deze evaluatie is met name in het kader van de energietransitie, zodat er een zekere mate van prioritering wordt aangebracht op basis van de gevoeligheid van soorten voor maatregelen zoals na-isolatie van gebouwen en het plaatsen van windmolens. De evaluatie is verbonden aan een subsidie, welke tot een behoorlijke uitbreiding van de huidige meetprogramma’s zou kunnen leiden. Daarnaast zouden de effecten van de energietransitie ook specifiek opgenomen kunnen worden als meetdoel binnen het NEM, maar of en wanneer dat gaat gebeuren is nog niet duidelijk.

Voor alle meetonderdelen voor vleermuizen geldt:

Coördinatie: Zoogdiervereniging (ZV).

Uitvoering: Vrijwilligers, ZV, CBS.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV.

Sterk sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: landelijke trends in aantallen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: verspreiding van soorten
	Indicatoren Rijksbegroting
Matig sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: trends in gezamenlijke HR-/VR-gebieden
	Natura 2000: trends per Natura 2000-gebied
	Rode Lijsten: Rode Lijst-status van soorten
Indirecte meetdoelen
	Natura 2000: populatiegrootte per Natura 2000-gebied
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	Eurobats: landelijke trends
	Sustainable Development Goals
	Klimaatverandering: landelijke trends en fenologische verschuivingen
	Natuurgraadmeters: landelijke trends, trends per provincie, per biotoop etc.
	Stadsnatuur: landelijke trends

Gegevens

Wintertellingen Vleermuizen

Voor mensen toegankelijke winterverblijfplaatsen van vleermuizen zoals mergelgroeven, kelders, bunkers en forten worden in de winter eenmalig bezocht, waarbij de aangetroffen soorten worden gedetermineerd en geteld. Met deze telling is de trend in het aantal overwinterende dieren te volgen voor de zeven soorten die voornamelijk in dergelijke verblijven hun winterslaap houden. Soorten die voornamelijk in lastig te tellen en ontoegankelijke verblijfplaatsen overwinteren (boomholten en spouwmuren e.d.), worden in dit meetprogramma onvoldoende aangetroffen om daarvan de trends in aantallen te kunnen volgen. Tevens betreft het hier dus winterpopulaties, die door seizoensmigratie, klimaatverandering, en de verschillen hierin tussen soorten, heel anders van samenstelling en aantal kunnen zijn dan de zomerpopulaties van deze soorten in Nederland.

Zoldertellingen Vleermuizen

De grijze grootoorvleermuis en de ingekorven vleermuis zijn zeldzame soorten die alleen in de drie zuidelijke provincies voorkomen. In de zomer hebben ze een voorkeur voor ruime, warme verblijfsruimtes zoals zolders van kerken, kloosters en stallen. Door jaarlijkse tellingen op deze zolders én op locaties waar deze soorten nieuw verschijnen is de trend van de grijze grootoorvleermuis en de ingekorven vleermuis te volgen. Daarnaast worden in het hele land ieder jaar veel (andere) kerkzolders onderzocht op het voorkomen van vleermuizen om voor alle soorten verspreidingsinformatie te verzamelen (zie Figuur 7.1.7) en om eventuele uitbreiding van het verspreidingsgebied van grijze grootoorvleermuis en ingekorven vleermuis te kunnen detecteren.

Vleermuis Transecttellingen

Van vier algemene soorten, waarvan aantalstrends niet via de hiervoor beschreven tellingen in winterverblijven of zolders kunnen worden verkregen, wordt de aantalsontwikkeling gevolgd door met batdetectoren vleermuisgeluiden op te nemen tijdens het rijden van vaste routes (per auto, of soms per fiets, voornamelijk in niet-stedelijk gebied). De geluidsopnamen worden gemaakt met een volautomatische batdetector, die tevens gps-coördinaten van de opnames vastlegt. Met de geluidskarakteristieken van de opnames kunnen de soorten worden gedetermineerd en het aantal opnamen van een soort binnen een kilometerhok is indicatief voor de populatiegrootte ter plekke. De locatiegegevens van de opnames geven tevens informatie over de verspreiding van soorten. Nadere informatie over de veldwerkmethoden is te vinden in veldwerkhandleidingen (zie Links).

Gegevensverwerking

Bij de verwerking van de gegevens worden de gegevens gecontroleerd op consistentie, volledigheid, betrouwbaarheid, representativiteit en mogelijke vertekening daardoor. Aantalsgegevens worden jaarlijks geanalyseerd, waarbij jaarcijfers en trends per soort in de meeste gevallen berekend worden met behulp van het statistisch programma RTrim. Bij de transecttellingen wordt ook met trefkansmodellen gewerkt. De belangrijkste jaarcijfers en trends worden gepubliceerd op het Compendium voor de Leefomgeving (zie Links). Trendgegevens van de wintertellingen zijn beschikbaar vanaf 1986 en van de zoldertelingen vanaf 1984. Het project Vleermuis Transecttellingen is gestart in 2013, maar 2015 wordt aangehouden als eerste jaar voor de analyses, vooral omdat er in 2013 en 2014 nog niet genoeg transecten werden gereden om representatief voor Nederland te kunnen zijn.

Soorten

Binnen de beschikbare meetprogramma’s kunnen niet alle Nederlandse vleermuissoorten worden gevolgd. De grote en kleine hoefijzerneus en de mopsvleermuis gelden als verdwenen uit Nederland, hoewel die laatste soort sinds de zomer van 2017 wordt waargenomen in Zeeuws-Vlaanderen. Vijf andere soorten – Bechsteins vleermuis, bosvleermuis, Brandts vleermuis, kleine dwergvleermuis en tweekleurige vleermuis – zijn (zeer) zeldzaam in Nederland of zo lastig herkenbaar dat er nog geen betaalbare, geschikte methode is om aantalsontwikkeling of verspreiding ervan te kunnen volgen.

Het volledige overzicht van soorten, meetonderdelen en kwaliteit van de landelijke resultaten is weergegeven in tabel 7.1.2. De kwaliteit van de trend is beoordeeld op basis van de mogelijkheid om met de beschikbare gegevens betrouwbare langjarige trends te berekenen binnen het verspreidingsgebied van de respectievelijke soort. Voor de transecttellingen geldt wél dat de representativiteit nog niet helemaal op orde is, aangezien Drenthe, Zeeland en over het algemeen het stedelijk gebied niet (goed) vertegenwoordigd zijn.

		Type monitoring
Soort	beleidsstatus1)	winter­telling	zolder­telling	transect­telling	Kwaliteit landelijke trend	Opmer­kingen
Baardvleermuis2)	HR IV	aantal			goed
Bechsteins vleermuis3)	HR II & IV					zeer zeldzaam
Bosvleermuis	HR IV					zeer zeldzaam
Brandts vleermuis	HR IV					zeldzaam, lastig te onderscheiden van baardvleermuis
Franjestaart	HR IV	aantal			goed
Gewone dwergvleermuis	HR IV			aantal & verspreiding	goed
Gewone grootoorvleermuis4)	HR IV	aantal			goed
Grijze grootoorvleermuis	HR IV		aantal		goed
Grote hoefijzerneus	HR IV					verdwenen uit NL
Ingekorven vleermuis	HR II & IV	aantal	aantal		goed
Kleine dwergvleermuis	HR IV					zeer zeldzaam
Kleine hoefijzerneus3)	HR II & IV					verdwenen uit NL
Laatvlieger	HR IV			aantal & verspreiding	goed
Mopsvleermuis3)	HR II & IV					zeer zeldzaam
Meervleermuis	HR II & IV	aantal			goed
Rosse vleermuis	HR IV			aantal & verspreiding	matig
Ruige dwergvleermuis	HR IV			aantal & verspreiding	matig
Tweekleurige vleermuis	HR IV					zeer zeldzaam
Vale vleermuis	HR II & IV	aantal			goed
Watervleermuis	HR IV	aantal			goed

¹⁾HR: Habitatrichtlijnsoort met nummer van Bijlage.

²⁾Bij tellingen inclusief enkele niet hiervan te onderscheiden Brandts vleermuizen.

³⁾HR II-soort waarvoor geen gebieden zijn aangewezen, in verband met de mate van zeldzaamheid van deze soorten.

⁴⁾In wintertellingen inclusief enkele moeilijk hiervan te onderscheiden grijze grootoorvleermuizen.

Natura 2000‑gebieden

Voor de meervleermuis, vale vleermuis en ingekorven vleermuis geldt dat Natura 2000-gebieden zijn aangewezen ter bescherming van deze soorten. Bij de meervleermuis betreft dit vooral Natura 2000-gebieden met een foerageerfunctie, en voor de ingekorven vleermuis is één Natura 2000-gebied aangewezen vanwege de functie als kraamverblijf (Abdij Lilbosch & voormalig klooster Mariahoop). Daarnaast zijn er een aantal Natura 2000-gebieden met o.a. mergelgroeven aangewezen vanwege de functie als winterverblijf. De aangewezen gebieden voor de vale vleermuis betreffen alleen groeves met een functie als winterverblijf. Een overzicht van de voor vleermuizen aangewezen Natura 2000-gebieden en de kwaliteit van de monitoring is aangegeven in tabel 7.1.3. De kwaliteit van de resultaten is beoordeeld op basis van de beschikbaarheid van telgegevens in de laatste 3 jaar en de mogelijkheid om met de beschikbare gegevens betrouwbare langjarige trends te berekenen.

Natura 2000-gebied	Aantal aangewezen HR-soorten	Aantal soorten niet goed	Specificatie soorten niet goed
Foergeerfunctie
Alde Feanen	1	1	Meervleermuis
Biesbosch	1	1	Meervleermuis
Botshol	1	1	Meervleermuis
De Wieden	1	1	Meervleermuis
Groote Wielen	1	1	Meervleermuis
IJsselmeer	1	1	Meervleermuis
Ilperveld cluster	1	1	Meervleermuis
Markermeer & IJmeer	1	1	Meervleermuis
Nieuwkoopse Plassen & De Haeck	1	1	Meervleermuis
Oostelijke Vechtplassen	1	1	Meervleermuis
Oudegaasterbrekken cluster	1	1	Meervleermuis
Polder Westzaan	1	1	Meervleermuis
Rijntakken	1	1	Meervleermuis
Rottige Meenthe & Brandemeer	1	1	Meervleermuis
Veluwerandmeren	1	1	Meervleermuis
Weerribben	1	1	Meervleermuis
Wormer & Jisper veld	1	1	Meervleermuis
Zwarte meer	1	1	Meervleermuis
Zomerverblijf
Abdij Lilbosch cluster	1
Winterverblijf
Bemelerberg & Schiepersberg	3	2	Meervleermuis, Vale vleermuis
Geuldal	3
Kennemerland-Zuid	1
Meijendel & Berkheide	1
Savelsbos	3	3	Ingekorven vleermuis, Meervleermuis, Vale vleermuis
Sint Pietersberg & Jekerdal	3
Veluwe	1

Voortgang 2021

COVID-19

De COVID-19‑pandemie, veroorzaakt door het virus SARS-CoV-2, heeft weinig tot geen invloed gehad op de zolder- en transecttellingen van 2021, maar des te meer op de wintertellingen die in zijn geheel niet konden doorgaan. De reden hiervoor was deels de bescherming van de (groepen) tellers, maar vooral ook de bescherming van de vleermuizen zelf. Op sommige locaties is het namelijk onvermijdelijk dat de tellers dicht bij de vleermuizen in de buurt komen en voorkomen moest worden dat de overwinterende vleermuizen met het virus in aanraking zouden komen. Het is overigens onbekend of de Nederlandse soorten gevoelig zijn voor het virus.

Aantalsmonitoring

De meetprogramma’s voor aantalsmonitoring bevatten voldoende meetpunten om landelijk betrouwbare aantalstrends op te leveren voor twaalf soorten. Ook zijn er veel betrouwbare trendcijfers beschikbaar op gedetailleerder niveau, waaronder trends per provincie en trends per Natura 2000-gebied, hoewel niet alle gebieden even goed gerepresenteerd zijn in elk meetprogramma.

Bij de wintertellingen is het niet kunnen tellen van afgekeurde groeves met een slechte bouwkundige staat een al langer bestaand probleem. De Mijnbouwwet verbiedt het betreden van groeven ten behoeve van vleermuistellingen wanneer deze zijn afgekeurd vanwege een te slechte bouwkundige staat. In twee van de vier Natura 2000-gebieden met groeves in Limburg zijn daardoor geen of slechts enkele groeves waar geteld kan worden. Trendbepaling per Natura 2000-gebied is in deze gebieden daardoor ook nauwelijks meer mogelijk en er zijn tot nu toe geen kosteneffectieve alternatieven voor deze tellingen. De provincie Limburg heeft echter de afgelopen jaren een aantal afgekeurde groeves in het gebied Bemelerberg & Schiepersberg verbeterd en de tellingen in deze groeves zijn weer opgestart. Dit heeft voor de ingekorven vleermuis inmiddels een betrouwbare trend opgeleverd, maar helaas nog niet voor de meervleermuis en vale vleermuis (Tabel 7.1.3). Voor het gebied Savelsbos blijft het probleem echter bestaan, zonder uitzicht op verbetering. Voor dit gebied is overleg met de beheerders noodzakelijk. Enkele groeves kunnen wel geteld worden, maar door o.a. onenigheid over het beheer van de groeves wordt toch geen vergunning aangevraagd. Daarnaast is de toekomstige keuring van groeves een openbare aanbesteding geworden op Europees niveau, waardoor het proces van keuringen mogelijk vertraging oploopt.

Voor de zoldertellingen van de ingekorven vleermuis geldt dat de representativiteit van de telpunten en tellingen een blijvend punt van aandacht is. Aangezien deze soort zeldzaam is en geclusterd in slechts enkele verblijven voorkomt, dienen die zoveel mogelijk allemaal te worden geteld. Maar omdat de ingekorven vleermuis de laatste jaren ook is aangetroffen in andere, voorheen soms onbekende, verblijven, is het mogelijk dat verblijven gemist worden en/of niet worden geteld binnen de voorgeschreven telperiode. In 2018 is de trendberekening aangepast aan deze opsplitsing in kleine groepen, maar doordat de tijdreeksen niet goed op elkaar aansluiten is het lastig gebleken exacte schattingen van de getelde populatie te maken. Voor de betrouwbaarheid van de trend en indexen is dit echter geen probleem. Daarnaast is in 2021 besloten om de start van het telseizoen voor de zoldertellingen te verschuiven van 1 juni naar 15 juli, om een te grote verstoring van de kraamgroepen te voorkomen. Dit heeft echter geen consequenties voor de huidige reguliere trendberekeningen van de ingekorven vleermuis en grijze grootoorvleermuis omdat de startdatum voor die tellingen later ligt.

Voor de transecttellingen geldt dat de periode van gegevensverzameling nog altijd kort is (2013–2020; trendberekening 2015–2020). Zowel voor aantalstrends als voor verspreidingstrends zijn geschikte methoden gevonden en grotendeels doorgevoerd, maar de volledige automatisering en de statistische modellen voor de verspreidingstrends blijven in ontwikkeling, ook in de komende jaren. Verder levert het meetprogramma nog geen betrouwbare aantalstrends voor de ruige dwergvleermuis en rosse vleermuis op, maar hopelijk zal verdere uitbreiding wél de beoogde betrouwbaarheid opleveren voor deze soorten. In principe is het huidige aantal routes (87) en het aantal km-hokken waar doorheen wordt gereden (2.766) voldoende voor landelijke trends, maar er zijn nog altijd geen routes in Drenthe en Zeeland, dus de representativiteit is nog niet geheel naar behoren. Er wordt echter met aandacht gekeken naar verdere uitbreiding en verdichting van dit meetprogramma, ook naar urbaan gebied.

Met gegevens van uitvliegtellingen van de meervleermuis zijn berekeningen voor een zomerpopulatie-trend uitgevoerd. Deze zomertrend wijkt behoorlijk af van de wintertrend, maar is berekend op basis van voldoende meetpunten en meetjaren. Er wordt naar gestreefd om deze tellingen binnen het reguliere vleermuizen-meetprogramma op te nemen en daarbij gebruik te maken van de bestaande en daarop aan te passen invoerportal van de zoldertellingen. Dit is echter vrij duur gebleken, te duur voor de monitoring van één soort binnen het NEM-budget. In principe kunnen ook de tweekleurige vleermuis en laatvlieger op deze manier worden gemonitord, wat de relatieve kosten per soort zou drukken, maar het is nog niet duidelijk of zulke monitoring wel genoeg rendement (kennis t.o.v. kosten) zou opleveren voor deze soorten. Er wordt momenteel ook gekeken naar andere financiering om het toch mogelijk te maken om van de uitvliegtellingen een NEM-meetprogramma te maken.

Voor de meervleermuis zijn er in totaal 18 Natura 2000-gebieden aangewezen met een foerageerfunctie (Tabel 7.1.3), maar vooralsnog heeft monitoring in deze context nog niet plaatsgevonden op reguliere basis. Er zijn inmiddels wel pilots uitgevoerd om in de toekomst de meetdoelen m.b.t. trends in Natura 2000-gebieden te kunnen halen. Het verdient aanbeveling om de methode van monitoring in alle gebieden zoveel mogelijk gelijk te trekken, opdat de uitkomsten ook landelijk goed vergelijkbaar worden en een landelijke trend zonder problemen kan worden bepaald.

Voor de wintertellingen, zoldertellingen en transecttellingen is een invoerportal beschikbaar. Bij de transecttellingen was het portal opgezet als een eenvoudig ‘upload’ portal en is gaandeweg de ontwikkeling van het meetprogramma niet voldoende geschikt gebleken om de gewenste meta-data (zoals GPX-gegevens van de gereden routes) te kunnen leveren en efficiënt de validatie van ingevoerde gegevens te ondersteunen. Daarnaast bleek het upload-portal te verouderd te zijn om nog te kunnen beheren en waren er functionaliteiten voor gebruikers van het portal (i.e. de vrijwilligers) die ofwel overbodig waren, ofwel ontbraken. Daarom wordt het portal herbouwd om aan bovenstaande eisen te voldoen en er wordt nu (met enige vertraging) verwacht dat dit in 2022 wordt afgerond en in gebruik kan worden genomen.

Het aantal meetpunten per meetprogramma is weergegeven in figuur 7.1.4 en de ligging van de meetpunten is weergegeven in de figuren 7.1.6 tot en met 7.1.8.

Toon tabel7.1.4 Aantal getelde meetpunten voor vleermuizenVerberg tabel7.1.4 Aantal getelde meetpunten voor vleermuizen

7.1.4 Aantal getelde meetpunten voor vleermuizen

jaren	Aantal wintertellingen(x10)	Aantal zoldertellingen	Aantal VTT routes
'96	45,7	12	.
'97	53,1	11	.
'98	54,9	13	.
'99	60,9	17	.
'00	68,2	19	.
'01	75,3	19	.
'02	82,4	15	.
'03	83,4	17	.
'04	86,3	14	.
'05	105,2	22	.
'06	106,4	22	.
'07	109,6	40	.
'08	108,3	61	.
'09	111,6	42	.
'10	113,6	50	.
'11	124,5	56	.
'12	120,3	45	.
'13	123,5	69	13
'14	121,8	57	29
'15	129,4	58	41
'16	140,2	65	55
'17	135,9	72	61
'18	146,6	67	69
'19	154,3	67	86
20	153,3	63	87

Verspreidingsmonitoring

Het verspreidingsonderzoek is gericht op het vaststellen van de aan- of afwezigheid van de soorten binnen 10 x 10 km-hokken, en voor enkele soorten ook op het niveau van 1 x 1 km-hokken. Hoewel voor vleermuizen geen apart verspreidingsonderzoek wordt uitgevoerd, zijn er voor sommige soorten al veel verspreidingsgegevens beschikbaar, vooral uit de lopende projecten voor aantalsmonitoring. Het is inmiddels mogelijk om met de transecttellingen landelijke verspreidingstrends van vier soorten te bepalen, zij het nog maar over een korte periode. Verder worden er bij de zoldertellingen ook zolders bezocht buiten de aantalsmonitoring (zie Figuur 7.1.7), om op die manier het verspreidingsgebied van andere soorten in kaart te brengen. Een lands­dekkend overzicht van de verspreiding op 10 x 10 km is echter niet mogelijk voor alle soorten, vooral vanwege het gebrek aan verspreidingsinformatie van een aantal zeldzame soorten en informatie over de kwaliteit van leefgebieden.

Op basis van de gegevens is in tabel 7.1.5 een overzicht gegeven van de stand van zaken voor de lopende rapportageperiode, waarvoor gegevens vanaf 2018 meetellen. Hieruit blijkt dat de gegevensvoorziening voor de gewone dwergvleermuis en laatvlieger nog steeds het meest compleet is. Voor deze soorten is respectievelijk 89% en 73% van het potentiële verspreidingsgebied (10 x 10 km-hokken) geïnventariseerd. Op basis van de huidige verspreidingsgegevens valt te verwachten dat voor slechts 5 van de 17 soorten meer dan 75% van het potentieel leefgebied geactualiseerd kan worden en dat er in minder dan 25% van de hokken wordt onderzocht op voorkomen van Bechsteins vleermuis, Brandts vleermuis, tweekleurige vleermuis en vale vleermuis. Ook voor de meervleermuis valt op basis van deze gegevens te verwachten dat over een periode van zes jaar voor minder dan 50% van het potentiële verspreidingsgebied voldoende gegevens beschikbaar zijn. Voor de ingekorven vleermuis en grijze grootoorvleermuis is het potentiële leefgebied klein genoeg om nog voldoende te worden geïnventariseerd binnen de huidige VHR-periode van zes jaar (2018–2023).

	10 x 10 km-hokken	Geactualiseerd na 4 jaar (10 x 10 km)
Soort	aantal	%
Baardvleermuis	443	20
Bechsteins vleermuis	123	6
Bosvleermuis	320	24
Brandts vleermuis	198	3
Franjestaart	443	28
Gewone dwergvleermuis	466	89
Gewone grootoorvleermuis	448	59
Grijze grootoorvleermuis	94	27
Ingekorven vleermuis	48	23
Kleine dwergvleermuis	211	21
Laatvlieger	482	73
Meervleermuis	469	29
Rosse vleermuis	482	57
Ruige dwergvleermuis	485	60
Tweekleurige vleermuis	445	15
Vale vleermuis	121	10
Watervleermuis	482	44

Aandachtspunten

• In verband met de afgesloten groeves alert zijn op geschikte alternatieven voor de huidige telmethode, zoals zwermonderzoek. Ook alert zijn op het opnieuw opstarten van tellingen indien groeves worden opgeknapt en weer toegankelijk worden (ZV & CBS & provincie Limburg).
• Gericht zoeken naar tot dusver onbekende verblijven van ingekorven vleermuis (ZV).
• Geschikt maken van het portal van de zoldertellingen voor toekomstige uitvliegtellingen van de meervleermuis (ZV & BIJ12).
• Bekijken in hoeverre het mogelijk is om bij de uitvliegtellingen ook tweekleurige vleermuis en laatvlieger mee te nemen (ZV & CBS).
• Vergelijken van de kwaliteit en betekenis van wintertrends en zomertrends van de meervleermuis (ZV & CBS).
• Aanpassen van de portal voor transecttellingen ten behoeve van aanvulling van de gewenste geografische, en eventuele andere, gegevens en het vrijwilligersmanagement (ZV).
• Afspraken maken over reguliere levering van gegevens van transecttellingen (CBS & ZV), en verder automatiseren van verwerking en trendberekening (CBS).
• Kansen en mogelijkheden benutten om betere informatie te verkrijgen m.b.t. verspreiding van vleermuizen (ZV & CBS).

Links

Methode en links naar handleidingen: Website NEM.

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over de Zoogdiervereniging: Website Zoogdiervereniging.

Trends per soort en graadmeters: Compendium voor de Leefomgeving.

7.2Landzoogdieren

Algemeen

Ondr de noemer landzoogdieren wordt in dit hoofdstuk het NEM-meetprogramma voor terrestrische zoogdieren besproken, met uitzondering van de vleermuizen. Vleermuizen worden apart in hoofdstuk 7.1 besproken.

Op grond van wet- en regelgeving dienen aantalsontwikkelingen van beschermde inheemse zoogdiersoorten en/of de ontwikkelingen in de verspreiding van deze soorten te worden gevolgd. Ook voor invasieve niet-inheemse zoogdiersoorten (invasieve exoten) is op grond van regelgeving informatie nodig.

Voor enkele beschermde inheemse soorten wordt monitoring uitgevoerd buiten de meetprogramma’s van het NEM om. Dit betreft hamster, eikelmuis en wolf. De kwaliteit van de informatievoorziening voor die soorten wordt hier niet besproken.

Voor alle deelprogramma’s geldt:

Coördinatie: Zoogdiervereniging (ZV).

Uitvoering: Vrijwilligers, ZV, Sovon, CBS, duinbeheerders, waterschappen.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV.

Sterk sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: landelijke trends
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: verspreiding van soorten
	Habitatrichtlijn: landelijke trends van soorten van Bijlage V
	Indicatoren Rijksbegroting
Matig sturende meetdoelen
	Natura 2000: trends per Natura 2000-gebied
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: trends in gezamenlijke HR-/VR-gebieden
	Habitatrichtlijn: structuur & functie van habitattypen (o.a. Rode Lijst-status van typische soorten)
	Rode Lijsten: Rode Lijst-status van soorten
	Verspreiding van invasieve exoten
Indirecte meetdoelen
	Natura 2000: populatiegrootte per Natura 2000-gebied
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	Sustainable Development Goals
	Schadesoorten: landelijke trends
	Klimaatverandering: landelijke trends en fenologische verschuivingen
	Natuurgraadmeters: landelijke trends, trends per biotoop etc.

Soorten

In het meetprogramma zijn niet alle landzoogdieren opgenomen, maar ligt de nadruk op soorten met een vermelding op bijlage II, IV en V van de Habitatrichtlijn waarvoor geen monitoring buiten het NEM plaats vindt. Daarbij is aantalsmonitoring niet altijd mogelijk of zinvol vanwege de zeldzaamheid en/of de verborgen levenswijze van de soorten. Dat betekent niet persé dat er onvoldoende bekend is. Voor de sinds enkele jaren in Nederland gevestigde wolf geldt bijvoorbeeld dat het aantal aanwezige dieren zonder NEM-meetprogramma al voldoende gevolgd wordt. Naast de HR-bijlage II, IV en V soorten zijn ook typische soorten van habitattypen (HR-bijlage I) opgenomen in het meetprogramma. Met het meetprogramma worden ook gegevens verzameld voor diverse soorten zonder beleidsstatus.

Het onderzoek naar invasieve exoten betreft vijf van de elf zoogdiersoorten van de Unielijst. Dit is een door de EU opgestelde lijst van te bestrijden exoten waarover de lidstaten geacht worden te rapporteren. Voor deze soorten: beverrat, muntjak, muskusrat, wasbeer en wasbeerhond, is verspreidingsonderzoek met o.a. wildcamera’s opgezet. Monitoring van de andere zes soorten wordt vooralsnog niet nodig geacht, omdat die in Nederland niet of te beperkt voorkomen.

Onderzoeksopzet

Aantalsmonitoring

De aantalsmonitoring is gericht op het verkrijgen van trends in aantallen van de soorten die onder de hiervoor genoemde meetdoelen vallen. Binnen het meetprogramma landzoogdieren zijn er drie meetonderdelen voor aantalsmonitoring.

Dagactieve zoogdieren worden tegelijk met broedvogels geteld door vrijwilligers van Sovon in een deel van de telgebieden van het broedvogelmeetprogramma, onderdelen BMP (in buitengebieden) en ook in sommige MUS- (stedelijk gebied) en MAS-meetpunten (agrarisch gebied). De standaard BMP-tellingen worden uitgevoerd op vaste meetlocaties van circa 50-200 hectare groot. Deze meetlocaties worden in het voorjaar meerdere keren bezocht. Voor konijn, haas, ree, vos, eekhoorn, egel en muskusrat resulteren deze tellingen in voldoende betrouwbare aantalstrends. Voor andere soorten zijn de gegevens alleen geschikt voor het in kaart brengen van de verspreiding.

Voor konijnen zijn er tevens tellingen in de duinen, uitgevoerd door terreinbeheerders. Tijdens inspectierondes in de avonduren in voor- en najaar worden vanuit de auto op circa 250 vaste routes de konijnen geteld die zichtbaar zijn in het licht van de koplampen.

Voor de hazelmuis zijn er tellingen van de goed herkenbare nestjes die deze dieren in de zomer en het najaar maken in de randen van structuurrijke bossen van Zuid-Limburg. Deze tellingen worden uitgevoerd door vrijwilligers van de Zoogdiervereniging in ruim 50 vaste bosrand-transecten. Daarmee wordt vrijwel het gehele bekende verspreidingsgebied van deze soort geïnventariseerd.

Verspreidingsonderzoek

Het verspreidingsonderzoek is gericht op het vaststellen van trends in de aan- of afwezigheid van de soorten op km-hokniveau. Het actuele leefgebied van de HR soorten dient gerapporteerd te worden op het niveau van 10 x 10 km. Het vaststellen van de afwezigheid van een soort in een 10 x 10 km-hok is lastig en alleen mogelijk wanneer een gestandaardiseerd protocol is gevolgd.

Ook voor verspreidingsonderzoek zijn er drie meetonderdelen. De verspreiding van (spits)muizen wordt onderzocht met behulp van braakballen van uilen. Daarbij wordt vooral gebruik gemaakt van braakballen van kerkuilen, omdat deze in het gehele land voorkomen en geen duidelijke voorkeur vertonen voor bepaalde muizensoorten. Braakballen worden op een groot aantal locaties in het land door vrijwilligers van Uilenwerkgroepen verzameld, waarna vrijwilligers van de Uilenwerkgroepen en/of Zoogdiervereniging deze uitpluizen en de in de braakballen aanwezige schedelresten tot op soort determineren.

Voor de verspreiding van de Noordse woelmuis in de daarvoor aangewezen Natura 2000-gebieden wordt door de provincies Noord- en Zuid-Holland, Friesland, Utrecht en Zeeland eDNA onderzoek uitgevoerd. Alleen in Brabant gebeurt dit nog niet. Het onderzoek houdt in dat woelmuizenkeutels worden verzameld, waarna op basis van DNA-onderzoek wordt bepaald of de Noordse woelmuis op de verzamellocaties aanwezig was. Dit eDNA onderzoek past weliswaar onder verschillende meetdoelen, maar valt – in afwachting van een besluit van de provincies – nog niet onder het NEM.

De verspreiding van otter en bever wordt onderzocht door vrijwilligers van de otter- en beverwerkgroep CaLutra (onderdeel van de Zoogdiervereniging) in samenwerking met de waterschappen. Medewerkers van waterschappen geven eens per jaar de actuele verspreiding van de bever door aan de Zoogdiervereniging, en melden het ook als er voor het eerst in een gebied ottersporen (uitwerpselen e.d.) worden aangetroffen. Waarnemers van CaLutra onderzoeken vervolgens de locatie nader op de aanwezigheid van de otter.

De verspreiding van bunzing en boommarter wordt vanaf 2016 onderzocht met behulp van cameravallen. De cameravallen worden steeds een aantal weken op potentieel voor deze soorten geschikte locaties geplaatst. Dankzij sensoren worden automatisch foto’s gemaakt van passerende dieren, waaronder bunzing en boommarter. Ook alle overige waarnemingen uit de NDFF en eventuele andere data-bronnen worden gebruikt bij het bepalen van de verspreiding van deze soorten. In 2022 zal onderzocht worden in hoeverre uit de (NDFF- en) cameraval-data trendgegevens kunnen worden afgeleid.

Nadere informatie over de veldwerkmethoden is te vinden in veldwerkhandleidingen (zie Links).

Onderzoek invasieve exoten

Op de Unielijst van invasieve exoten staan elf zoogdiersoorten: muskusrat, beverrat, muntjak, wasbeer, wasbeerhond, Indische mangoeste, rode neusbeer en vier eekhoornsoorten: Pallas’ eekhoorn, grijze eekhoorn, Amerikaanse voseekhoorn en Siberische grondeekhoorn. Deze soorten komen niet allemaal in Nederland voor. Het onderzoek is dan ook primair gericht op de vijf eerstgenoemde soorten, er van uitgaande dat het voor de overige zes soorten niet nodig is zolang zij afwezig zijn of nog maar zeer beperkt voorkomen. Het onderzoek is met een pilot in 2018 gestart en wordt uitgevoerd in gebieden waar de kans op voorkomen van de soorten het grootst is. Voor wasbeer en wasbeerhond worden cameravallen geplaatst, voor muntjak worden transecten gereden met warmtebeeldcamera’s en voor muskusrat en beverrat worden de vangsten door de waterschappen opgevraagd. Ook worden eDNA-watermonsters verzameld. Meldingen van deze soorten worden via de NDFF, met o.a. input uit Waarneming.nl en Telmee.nl, in de gaten gehouden om eventuele nieuwe vindplaatsen te achterhalen. Voor muskusratten kunnen ook trends worden berekend met de BMP-tellingen. Specifiek voor de wasbeer is sinds 2019 een ‘wasberenmeldpunt’ online gezet (www.wasberenmeldpunt.nl) in het kader van onderzoek aan deze soort in de provincie Limburg. Dit levert sindsdien aanvullende waarnemingen op van wasberen in heel Nederland.

Het voor drie van deze soorten nieuw opgestarte onderzoek loopt sinds 2018. In bijlage 2 is in kaarten weergegeven welke 10x10 km hokken sinds de start van de huidige rapportage periode (2019) zijn onderzocht en in welk van deze hokken de betreffende exoot is aangetroffen.

Gegevensverwerking

Bij de verwerking van de gegevens wordt gecontroleerd op consistentie, volledigheid, betrouwbaarheid, representativiteit en mogelijke vertekening daardoor. Bij de dagactieve zoogdieren wordt gecorrigeerd voor mogelijke vertekening als gevolg van over- of onderbemonstering van bepaalde fysisch geografische regio’s.

Aantalsgegevens worden voor de meeste soorten jaarlijks geanalyseerd, waarbij jaarcijfers en trends per soort berekend worden met behulp van het statistisch programma RTrim. De belangrijkste jaarcijfers en trends worden gepubliceerd op het Compendium voor de Leefomgeving (zie Links). Trendgegevens van de dagactieve zoogdieren zijn beschikbaar vanaf 1994 (vos, ree, egel, muskusrat), 1996 (eekhoorn) of 1997 (haas en konijn). Voor de duinkonijnen zijn er trends vanaf 1984 en voor de hazelmuis vanaf 1992.

Het verspreidingsonderzoek van inheemse soorten is gericht op het vaststellen van trends in de aan- of afwezigheid van de soorten op het niveau van km-hokken of uurhokken (5 x 5 km). Tevens worden de inventarisatiegegevens van de HR-bijlage II & IV-soorten verwerkt tot verspreidingskaarten per HR-verslagperiode op 10 x 10 km-hokniveau, zoals dit ook voor invasieve exoten gebeurt. Verspreidingstrends worden veelal berekend met behulp van occupancy-modellen, waarbij – voor zover mogelijk – rekening wordt gehouden met trefkansen en waarnemersinspanning. Dergelijke trends zijn beschikbaar voor elf soorten muizen, waaronder Noordse woelmuis, vanaf 1995, voor otter vanaf 2003 en voor de bever vanaf 1993. Voor bunzing en boommarter zijn nog geen geschikte verspreidingstrends beschikbaar. Voor boommarter is dit in ontwikkeling. Voor Noordse woelmuis is de verwachting dat met eDNA-onderzoek over enige jaren verspreidingstrends mogelijk zijn.

Soort	Beleidsstatus1)	Type onderzoek2)	Kwaliteit trend NL	Opmerkingen
Bever	HR II, IV, TYP	VO	goed
Boommarter	HR V	VO	in ontwikkeling
Bunzing	HR V	VO	in ontwikkeling
Dwergmuis	TYP	VO
Eikelmuis				niet in NEM, schaars in NL
Euraziatische lynx	HR II, IV			niet in NEM, incidenteel in NL
Grote bosmuis	TYP	VO	goed
Goudjakhals	HR V			niet in NEM, incidenteel in NL
Haas	TYP	AO & VO	goed
Hamster	HR IV			niet in NEM, schaars in NL
Hazelmuis	HR IV, TYP	AO	goed
Konijn	TYP, S	AO	goed
Noordse woelmuis	HR II* & IV	VO	goed
Otter3)	HR II & IV	VO	goed
Waterspitsmuis	TYP	VO	goed
Wilde kat	HR IV			niet in NEM, schaars in NL
Wisent3)	HR II & IV			niet in NEM, geherintroduceerd in gesloten gebieden
Wolf3)	HR II* & IV			niet in NEM, schaars in NL
Invasieve exoten:
Beverrat	IE	AO & VO	.
Muntjak	IE	VO	.
Muskusrat	IE	AO & VO	goed
Wasbeer	IE	VO	.
Wasbeerhond	IE	VO	.

¹⁾HR: Habitatrichtlijnsoort met nummer van Bijlage; * = prioritaire soort; TYP: Typische soort Habitatrichtlijn; IE = Invasieve exoot.

²⁾AO = aantalsonderzoek, VO = verspreidingsonderzoek

³⁾Voor deze HR-II soort zijn nog geen Natura 2000-gebieden aangewezen.

Natura 2000‑gebieden

Voor bever en Noordse woelmuis zijn Natura 2000‑gebieden aangewezen (respectievelijk 18 en 22 gebieden). Hiervoor zijn nog geen trends per gebied beschikbaar. De huidige NEM-meetnetten leveren daarvoor te beperkt data.

Voortgang 2021

Gevolgen corona

De maatregelen ter beperking van de verspreiding van het coronavirus hebben op de uitvoering van de monitoring van landzoogdieren geen grote effecten gehad. Het grootste deel van de monitoring vindt plaats door individuele waarnemers en in de buitenlucht. Voor dergelijke monitoring golden weinig of geen beperkingen. Voor de konijnenmonitoring door duinbeheerders waren die er wél, omdat die veelal door twee personen vanuit een auto wordt uitgevoerd. Op de betrouwbaarheid van de trendberekeningen heeft dit echter slechts een gering effect.

Aantalsmonitoring

Alle meetprogramma’s voor aantalsmonitoring zijn verlopen zonder noemenswaardige knelpunten. De meetprogramma’s bevatten voldoende meetpunten om betrouwbare landelijke aantalstrends te leveren van acht soorten landzoogdieren. Dit betreft hazelmuis, konijn, haas, vos, ree, eekhoorn, egel en muskusrat. Het aantal BMP-meetpunten met zoogdierwaarnemingen is al enkele jaren achtereen fors toegenomen, waardoor verwacht mag worden dat trends steeds betrouwbaarder worden en er uiteindelijk voor meer soorten en gebieden trends kunnen worden berekend.

Behalve voor egel en muskusrat zijn naast betrouwbare landelijke trends ook diverse betrouwbare trends beschikbaar op een gedetailleerder niveau, waaronder trends per provincie. Voor de konijnen zijn er ook trends per duingebied. Aantalstrends voor bever en Noordse woelmuis in de afzonderlijke Natura 2000‑gebieden zijn nog niet mogelijk.

Uit het MUS-onderdeel van de broedvogelmonitoring van Sovon zijn aanvullende zoogdiergegevens beschikbaar gekomen voor de stedelijke omgeving. Deze zijn met ingang van 2019 in de trendberekeningen meegenomen en leiden met name voor egel en konijn tot betere trendberekeningen. Ook uit het MAS-onderdeel van de broedvogelmonitoring zijn zoogdiergegevens verkregen, met name voor haas en ree. Voor deze tellingen zal in 2022 worden onderzocht of en zo ja hoe deze kunnen worden meegenomen in de trendberekening.

Toon tabel7.2.3 Aantal getelde meetpunten voor landzoogdierenVerberg tabel7.2.3 Aantal getelde meetpunten voor landzoogdieren

7.2.3 Aantal getelde meetpunten voor landzoogdieren

Jaar	Dagactieve zoogdieren	Hazelmuizen	Duinkonijnen
'95	235	10	158
'96	297	10	156
'97	283	7	162
'98	395	10	166
'99	362	12	143
'00	444	12	167
'01	326	38	165
'02	407	31	172
'03	438	11	164
'04	495	13	187
'05	476	25	209
'06	412	32	216
'07	402	39	216
'08	408	47	204
'09	517	42	216
'10	573	37	216
'11	773	42	215
'12	745	43	218
'13	781	51	218
'14	796	49	218
'15	965	44	218
'16	984	60	218
'17	1107	55	232
'18	1123	57	232
'19	1247	58	232
'20	1363	62	224

Verspreidingsonderzoek

Bij het muizenonderzoek met braakballen worden jaarlijks inmiddels in circa 500 kilometerhokken braakballen verzameld. Dit is voldoende voor berekening van betrouwbare landelijke verspreidingstrends van 12 soorten (spits)muizen: Noordse woelmuis (HR-II en IV), dwergmuis, waterspitsmuis, bosspitsmuis (spec.), dwergspitsmuis, huisspitsmuis, veldmuis, aardmuis, ondergrondse woelmuis, rosse woelmuis, bosmuis en grote bosmuis. Uit het muizenonderzoek met braakballen zijn ook betrouwbare provinciale verspreidingstrends beschikbaar. Voor Noordse woelmuis zijn trends per Natura 2000-gebied niet mogelijk. Wél is een trend beschikbaar voor de gezamenlijke Natura 2000-gebieden. In figuur 7.2.4 is het aantal bemonsterde kilometerhokken per jaar weergegeven. Het verkrijgen en verwerken van de braakballen kost veel tijd, waardoor van de meest recente jaren altijd beperkt gegevens beschikbaar zijn en de figuur voor die jaren geen goed beeld geeft van de uiteindelijke beschikbaarheid van data. De gegevens van 2021 zijn daarom ook nog niet gebruikt voor trendberekening.

Voor otter en bever worden voldoende gegevens verzameld voor het bepalen van een betrouwbare landelijke verspreidingstrend. Overleg met waterschappen is een punt van voortdurende aandacht. Ondanks afspraken over het doorgeven van ottergegevens, wordt dit niet altijd gedaan. Mogelijk hangt dit samen met de op te leggen beperkingen aan het gebruik van vangmiddelen voor o.a. muskusratten bij aanwezigheid van otters. In 2020 hebben drie noordoostelijke waterschappen besloten geen verspreidingsgegevens van bever en otter meer te leveren voor het NEM. Dit vanwege een rechtszaak over het gebruik van klemmen in bevergebieden. De Zoogdiervereniging heeft dit voorlopig opgelost door vrijwilligers van CaLutra en terreinbeheerders om extra inzet te vragen voor aanvulling van de verspreidingsgegevens. Hoewel eind 2020 de waterschappen zijn vrijgesproken van het opzettelijk verstoren van een beschermde diersoort, is het OM in hoger beroep gegaan. Verwacht wordt dat de drie waterschappen op termijn wel weer gaan deelnemen aan het NEM. Een ander punt van aandacht is dat vrijwilligers voor het doorgeven van ottergegevens aan de Zoogdiervereniging lang niet altijd de hiervoor beschikbare invoerportal gebruiken. Dit heeft tot gevolg dat alle gewenste informatie niet altijd geleverd wordt en details vaak moeten worden nagevraagd. In 2021 is een financiering toegezegd voor het gebruikersvriendelijker maken van de portal. Inmiddels wordt aan vernieuwing gewerkt. In 2022 zal het gebruik van dit vernieuwde portal ook moeten worden gestimuleerd.

Voor bunzing en boommarter is het meetprogramma in 2016 gestart. Bij dit meetprogramma moeten grote aantallen foto’s verwerkt worden. Dit gebeurt via Agouti, een geautomatiseerd systeem voor fotoregistratie. Determinatie van op de foto’s vastgelegde dieren moest tot op heden nog handmatig gebeuren en is daardoor tijdrovend. Automatische soortherkenning is onlangs gerealiseerd, maar moet nog worden getest en uitgerold. In 2021 zijn op deze wijze 62 hokken van 5 x 5 km onderzocht. Het meetnet levert voor bunzing ongeveer 10% van het jaarlijks aantal meldingen in km-hokken en voor boommarter ongeveer 45%. Kaarten van de voortgang van het verspreidingsonderzoek van de HR-soorten zijn in bijlage 2 opgenomen. Met name voor boommarter zijn inmiddels voldoende gegevens voorhanden om zicht te krijgen op de mogelijkheden om trends te kunnen berekenen. Een eerste variant daarvoor is in 2021 bepaald, maar de kwaliteit daarvan is nog niet beoordeeld. Mogelijk wordt nog onvoldoende gecorrigeerd voor verschillen tussen de jaren in waarnemingsinspanning. In 2022 zal hier verder aan gewerkt worden.

De voortgang van het in kaart brengen van de verspreidingsgebieden van de HR-bijlage II, IV & V-soorten op 10 x 10-km niveau is weergegeven in tabel 7.2.5 en in de figuren in bijlage 2. Voor bever en hazelmuis is het potentiële leefgebied voor de eerstvolgende HR rapportage (in 2024) al compleet onderzocht. Ook voor de boommarter, bunzing en otter is al 70–81% van het potentieel verspreidingsgebed geïnventariseerd. Voor de Noordse woelmuis blijft het onderzoek nog wat achter en is na 2 jaar 57% van het leefgebied onderzocht (dit is exclusief de resultaten van het eDNA onderzoek). Voor alle soorten lijkt dit voldoende om na zes jaar een goed beeld van de verspreiding te verkrijgen. Ondanks dat voor bever en Noordse woelmuis Natura 2000‑gebieden zijn aangewezen, worden daarvoor (nog) geen trends per gebied berekend. De Noordse woelmuis wordt onvoldoende in braakballen aangetroffen om op grond daarvan trends per Natura 2000‑gebied te kunnen berekenen. Ook het eDNA onderzoek levert wellicht nog van te weinig jaren gegevens op om trendberekening voor de gezamenlijke en/of afzonderlijke Natura 2000‑gebieden mogelijk te maken. Te verwachten valt dat dit op den duur wel mogelijk wordt in de provincies met een langjarig monitoringsprogramma. Om dit door het CBS te laten te onderzoeken, dient dit eDNA onderzoek onder het NEM te worden geschaard.

Van enkele zoogdieren zijn ook nog geen goede schattingen van landelijke trends in verspreiding of aantal voorhanden om de Rode Lijst-status te bepalen. Dit geldt met name voor de (kleine) marterachtigen, omdat daarvoor nog geen goede (wetenschappelijk verantwoorde) monitoringsmethode bekend is. Door verschillende provincies wordt wel hard gewerkt aan het ontwikkelen van methodes hiervoor. Naar verwachting zal over enkele jaren een methode voorhanden zijn.

Exoten

Het onderzoek naar exoten verloopt voorspoedig. Met name van wasbeer komen via het Wasberenmeldpunt meer gegevens binnen dan verwacht. Dit geeft aan dat de soort ook verder verspreid is dan verwacht. De effectiviteit van het onderzoek met cameravallen zal in 2022 op basis van de dan beschikbare data moeten worden onderzocht. Op basis daarvan kunnen, indien nodig, aanbevelingen volgen voor aanscherping van het exoten-onderzoek. Eén van de mogelijke verbeteringen die wellicht al in 2022 kan worden doorgevoerd, betreft het combineren van het gebruik van cameravallen voor exoten met die voor bunzing en boommarter.

Toon tabel7.2.4 Aantal bemonsterde kilometerhokken voor muizenVerberg tabel7.2.4 Aantal bemonsterde kilometerhokken voor muizen

7.2.4 Aantal bemonsterde kilometerhokken voor muizen

jaren	Verspreidingsonderzoek muizen
'90	40
'91	48
'92	49
'93	68
'94	200
'95	152
'96	240
'97	239
'98	314
'99	339
'00	307
'01	412
'02	319
'03	455
'04	486
'05	453
'06	522
'07	364
'08	487
'09	522
'10	455
'11	453
'12	508
'13	428
'14	529
'15	554
'16	443
'17	495
'18	337
'19	324
'20	97
Laatste 3 jaar nog niet volledig i.v.m. lange verwerkingstijd en nalevering

	10 x 10 km-hokken	Geactualiseerd na 4 jaar (10 x 10 km)
Soort	aantal	%
Bever	429	100
Boommarter	329	75
Bunzing	436	87
Hazelmuis	4	100
Noordse woelmuis	82	59
Otter	223	74

Aandachtspunten

• Voor de MAS-tellingen onderzoeken of en zo ja hoe deze kunnen worden meegenomen in de trendberekening van dagactieve zoogdieren (CBS en ZV).
• (Verder) ontwikkelen van methoden voor het bepalen van verspreidingstrends bij boommarter en bunzing (CBS & ZV).
• Doorvoeren van de vernieuwingen in de otterinvoerportal en stimuleren van het gebruik ervan (ZV).
• Zorgen voor overleg met waterschappen en muskusrattenbestrijders om de continuïteit van levering van otter- en bevergegevens te borgen dan wel opnieuw gegevens geleverd te krijgen (ZV).
• Stimuleren van vrijwilligers van CaLutra om bevergegevens te verzamelen uit de gebieden van de drie noordoostelijke waterschappen die geen bever-data meer leveren (ZV).
• Onderzoeken of provinciale DNA onderzoeken aan Noordse woelmuis deel kunnen uitmaken van het NEM (provincies).
• Nader onderzoeken van de dekkingsgraad van het exotenonderzoek t.b.v. beoordeling van de kwaliteit (CBS).
• Nagaan of het combineren van het gebruik van cameravallen voor exoten met die voor bunzing en boommarter mogelijk is.

Links

Methode en links naar handleidingen Website NEM.

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over Zoogdiervereniging: Website Zoogdiervereniging.

Informatie over Sovon: Website Sovon.

7.3Broedvogels en ANLb-wintervogels

Algemeen

Op grond van de Europese Vogelrichtlijn geldt een beschermde status voor alle van nature in Nederland voorkomende broedvogels en is informatie nodig over de populatiegrootte, trends en verspreiding van de soorten, zowel op landelijk niveau als op het niveau van Natura 2000‑gebieden. Ook op grond van andere verdragen en regelgeving is informatie nodig over inheemse broedvogels en daarnaast is ook informatie nodig over het voorkomen van invasieve exotische vogelsoorten die vermeld staan op de ‘Unielijst’.

De populatiegrootte en de trends van de broedvogels worden gevolgd via diverse deelprogramma’s voor aantalsmonitoring. Het NEM voorziet niet in afzonderlijk verspreidingsonderzoek voor broedvogels en er wordt ook niet actief gestuurd op het verkrijgen van verspreidingsinformatie. Daar staat tegenover dat het meetprogramma voor aantalsmonitoring al een goed beeld van de verspreiding oplevert. Dit beeld wordt bovendien aangevuld door de in 2018 verschenen Vogelatlas en het daarop aansluitende LiveAtlas werk.

In dit hoofdstuk wordt ook ingegaan op de wintertellingen van enkele soorten niet-broedvogels, waarvan de informatie gebruikt wordt ter beoordeling van de effectiviteit van het agrarisch natuur- en landschapsbeheer (ANLb). De wintertellingen van terrestrische niet-broedvogels zijn ook van belang voor de ‘Bouwstenen Natura 2000’ en zullen worden meegenomen in de komende VR-rapportage.

Voor alle deelprogramma’s geldt:

Coördinatie: Sovon Vogelonderzoek Nederland.

Uitvoering: Vrijwilligers, Sovon, CBS, Rijkswaterstaat WVL, provincies, terreinbeherende organisaties.

Opdrachtgevers: Ministerie van LNV, Ministerie van IenW (Rijkswaterstaat WVL), provincies.

Sterk sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: landelijke trends in aantallen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: verspreiding van soorten
	Trilateral Monitoring and Assessment Program: trends van vogels in het Waddengebied
	Farmland Bird Index: landelijke trends van boerenlandvogels
	OSPAR Commission: landelijke trends
	Aviaire Influenza: landelijke trend en verspreiding
	EU Kaderrichtlijn Mariene Strategie: landelijke trends
	Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer: landelijke trends
	Indicatoren Rijksbegroting: trends landelijk, N2000 en per biotoop
	Evaluatie Natuurpact: landelijke en provinciale trends
Matig sturende meetdoelen
	Natura 2000: trends per Natura 2000-gebied
	Natura 2000: populatiegrootte per Natura 2000-gebied
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: trends in gezamenlijke HR-/VR-gebieden
	Habitatrichtlijn: structuur & functie van habitattypen (o.a. Rode Lijst-status van typische soorten)
	Rode Lijsten: Rode Lijst-status van soorten
	Verspreiding van invasieve exoten
	Graadmeters Natuurnetwerk Nederlands: provinciale trends
Indirecte meetdoelen
	Ramsar (wetlands): trends per Ramsargebied
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	Sustainable Development Goals: landelijke trends
	Schadesoorten: landelijke trends
	Biodiversiteit van het agrarisch gebied: landelijke trends
	Kwaliteit hoofdwatersystemen: trends van vogels
	Klimaatverandering: landelijke trends en fenologische verschuivingen
	Natuurgraadmeters: landelijke trends, trends per biotoop etc.
	Stadsnatuur: landelijke trends

Soorten

Aangezien alle van nature in Nederland voorkomende broedvogels beschermd zijn en er over al deze soorten informatie verzameld wordt, zijn ze ook allemaal opgenomen in het meetprogramma broedvogels. Naast deze inheemse soorten zijn bovendien enkele exoten opgenomen. Op de ‘Unielijst’ van te volgen en eventueel te bestrijden exoten staan vijf vogelsoorten: heilige ibis, huiskraai, nijlgans, rosse stekelstaart en treurmaina. Extra inspanning voor het volgen van deze soorten is maar beperkt, omdat ze, voor zover aanwezig, grotendeels meeliften binnen de projecten voor de overige soorten.

Gegevensinwinning

Projecten

Broedvogels worden geïnventariseerd in diverse projecten voor aantalsmonitoring, onder de overkoepelende naam Meetnet Broedvogels. Onder deze naam is oorspronkelijk gestart met tellingen van de algemene en schaarse broedvogels (BMP), niet veel later gevolgd door tellingen van zeldzame broedvogels (Z) en kolonievogels (KOL). Voor algemene en schaarse soorten betreffen de tellingen een steekproef van de populaties. Bij de zeldzame soorten en kolonievogels wordt zoveel mogelijk gestreefd naar integrale tellingen.

Onder het BMP vallen ook enkele meer gespecialiseerde projecten gericht op bijzondere soorten en/of habitats, zoals voor boerenlandvogels (MAS), stadsvogels (MUS) en kustbroedvogels. Elk (deel-)project heeft zijn eigen meetprotocol en er zijn ook verschillende analyseprotocollen. Veelal worden (territoria van) broedparen in kaart gebracht, maar bijvoorbeeld bij de stadsvogeltellingen met het MUS-protocol, gaat het om tellingen van individuen en bij veel kolonievogels om bezette nesten.

Veldwerkhandleidingen en een onderzoeksbeschrijving zijn te vinden op de NEM-website en de Sovon-website (zie onder Links).

Broedvogels worden in de meeste gevallen geïnventariseerd door vrijwilligers, maar bij de provinciale boerenlandvogeltellingen, de metingen aan kustbroedvogels in het Wadden- en Deltagebied en metingen in de zoete en zoute Rijkswateren worden ook beroepskrachten ingeschakeld. Rijk en provincies hebben een ruilovereenkomst m.b.t. de gegevens. Onderdeel daarvan is een loketfunctie bij Sovon om provinciale vogelinformatie beschikbaar te stellen. Dit gebeurt via de website van Sovon, waarop trend-, aantals- en verspreidingsinformatie wordt gepresenteerd op landelijk, provinciaal en gebiedsniveau.

Voor het beoordelen van de effectiviteit van het in 2016 ingevoerde agrarisch natuur- en landschapsbeheer (ANLb) zijn 60 vogelsoorten geselecteerd waarvan de trends in beheerd agrarisch gebied vergeleken kunnen worden met trends in niet-beheerd agrarisch gebied. Binnen het agrarisch gebied is daarbij ook onderscheid gemaakt naar de leefgebieden open akkerland, open grasland, natte en droge dooradering, waarbij voor iedere soort gestreefd wordt naar voldoende meetpunten in de voor die soort relevante gebieden in zowel beheerd als niet-beheerd gebied. Het grootste deel van deze soorten wordt al gevolgd via broedvogeltellingen en watervogeltellingen. Voor een deel van de ANLb-soorten zullen aanvullende gegevens worden gebruikt uit de ‘punt transecttellingen’ (PTT). Met deze telmethode worden in de laatste twee weken van december vogels geteld in transecten die bestaan uit 20 bij elkaar gelegen telpunten. Vooralsnog gaat het om PTT-gegevens van blauwe kiekendief, geelgors, goudplevier, grauwe gors, keep, koperwiek, kramsvogel, roek, ruigpootbuizerd, veldleeuwerik en velduil.

Vrijwel alle telgegevens worden via internet-portals of apps ingevoerd. De basis daarvoor is het programma Avimap, dat in verschillende varianten voor de diverse vogeltellingen beschikbaar is. Ook in 2021 zijn daarin weer verbeteringen aangebracht, o.a. bij de invoer van zeldzame soorten en in de Avimap-module voor nestkaarten (zie 7.4).

Gegevensverwerking

Voor elk van de deelprojecten en soorten is op grond van de beschikbaarheid van data een startjaar gekozen vanaf wanneer trendberekening kan plaats vinden. Op basis van de tellingen worden voor de meeste broedvogels standaard trends berekend vanaf 1990. Voor veel soorten geldt echter dat ook bruikbare gegevens beschikbaar zijn van vóór 1990. Voor die soorten worden ook aanvullende trends berekend over langere tijdreeksen, in sommige gevallen al vanaf 1984.

Bij de verwerking van de gegevens wordt gecontroleerd op uitbijters, op consistentie en volledigheid van de gegevens en op betrouwbaarheid en mogelijke vertekening van de berekende trends. Eventuele vertekening door over- of onderbemonstering van bepaalde gebieden wordt in veel gevallen gecorrigeerd door middel van stratificatie en weging. In vrijwel alle gevallen betreft dat een weging op het niveau van fysisch geografische regio’s en daarbinnen voor algemene soorten ook naar biotoop. Aantalsgegevens worden jaarlijks geanalyseerd, waarbij jaarcijfers en trends per soort berekend worden met behulp van het RTrim package in het statistisch programma R. Ten behoeve van het provinciaal beleid rondom het rapen van kievitseieren in Fryslân worden de gegevens van enkele boerenlandvogelsoorten in deze provincie (tevens) nog tijdens het teljaar versneld verwerkt, om vóór het nieuwe broedseizoen Friese trendgegevens en indexen te verkrijgen die in het provinciaal beleid rondom het kievitseieren rapen worden gebruikt. De belangrijkste jaarcijfers en trends worden gepubliceerd op het Compendium voor de Leefomgeving (zie Links) en op de website van Sovon.

Dankzij de intensieve monitoring kunnen naast betrouwbare landelijke resultaten (zie tabel 7.3.2) voor veel vogelsoorten ook op een lager niveau betrouwbare trends en indexen worden bepaald, onder meer op het niveau van provincies, hoofdwatersystemen en gezamenlijke en afzonderlijke Natura 2000‑gebieden.

De kwaliteit van de resultaten is in de meeste gevallen beoordeeld op grond van de berekende trendresultaten. In het geval van zeer zeldzame, incidentele of verdwenen soorten (bijvoorbeeld brilduiker en zwarte wouw) zijn te weinig gegevens beschikbaar voor een daadwerkelijke trendberekening. De kwaliteit van de trend in Nederland wordt in die gevallen beoordeeld op basis van een inschatting van de kans dat de betreffende soort wordt gevonden wanneer deze aanwezig is.

Voor Natura 2000‑gebieden worden door Sovon ook aantallen bepaald, waarbij het streven is om minimaal eens per drie jaar een aantalsopgave beschikbaar te stellen. Het protocol daarvoor is in overleg met het CBS tot stand gekomen, maar beoordeling van de resultaten maakt geen deel uit van deze rapportage.

		Kwaliteit trend
Soort1)4)	Beleidsstatus2)	NL3)	Waddenzee (TMAP)	Boerenlandvogels (FBI)	Opmerkingen
Aalscholver (k)	VR I, TMAP, Ai	goed	goed
Appelvink	VR, TYP	goed
Baardman	VR	goed
Bergeend	VR, TMAP, Ai, TYP	goed	goed
Blauwborst	VR I, TYP	goed
Blauwe kiekendief	VR I, TMAP	goed	goed
Blauwe reiger (k)	VR, Ai	goed
Boerenzwaluw	VR, FBI	goed		goed
Bontbekplevier	VR I, TMAP, Ai	goed	goed
Bonte strandloper	VR, TMAP, Ai	goed	.		incidenteel in NL
Bonte vliegenvanger	VR	goed
Boomklever	VR, TYP	goed
Boomkruiper	VR	goed
Boomleeuwerik	VR I, TYP	goed
Boompieper	VR	goed
Boomvalk	VR	goed
Bosrietzanger	VR, TYP	goed
Bosuil	VR, TYP	goed
Braamsluiper	VR	goed
Brandgans	VR, TMAP, Ai, S	goed	goed
Brilduiker	VR, Ai	goed
Bruine kiekendief	VR I	goed
Buidelmees	VR	goed
Buizerd	VR	goed
Canadese gans	Ai, S	goed
Cetti’s Zanger	VR	goed
Dodaars	VR I, TYP, Ai	goed
Draaihals	VR I	goed
Duinpieper	VR I, TYP	goed			verdwenen uit NL
Dwergmeeuw	VR, TMAP	goed	.		incidenteel in NL
Dwergstern (k)	VR I, TMAP	goed	goed
Eider	VR I, TMAP, TYP	goed	goed
Ekster	VR, S	goed
Europese kanarie	VR	goed
Fazant	Exoot, S	goed
Fitis	VR	goed
Fluiter	VR, TYP	goed
Fuut	VR, Ai	goed
Gaai	VR	goed
Geelgors	VR, FBI, TYP, ANLb	goed		goed
Gekraagde roodstaart	VR	goed
Gele kwikstaart	VR, FBI	goed		goed
Geoorde fuut	VR I, TYP, Ai	goed
Gierzwaluw	VR	goed
Glanskop	VR	goed
Goudhaan	VR	goed
Goudvink	VR, TYP	goed
Grasmus	VR, FBI	goed		goed
Graspieper	VR, FBI, TYP	goed		goed
Graszanger	VR	goed
Grauwe gans	VR, Ai, S	goed
Grauwe gors	VR, FBI	goed		goed
Grauwe kiekendief	VR I	goed	goed
Grauwe klauwier	VR I	goed	goed
Grauwe vliegenvanger	VR	goed
Griel	VR	goed			verdwenen uit NL
Groene specht	VR	goed
Groenling	VR, ANLb	goed
Grote bonte specht	VR, TYP	goed
Grote gele kwikstaart	VR	goed
Grote karekiet	VR I	goed
Grote Lijster	VR, FBI	goed		goed
Grote mantelmeeuw	VR, TMAP, Ai	goed	goed
Grote stern (k)	VR I, TMAP	goed	goed
Grote zilverreiger (k)	VR I, Ai	goed
Grutto	VR, TMAP, FBI, Ai	goed	goed	goed
Halsbandparkiet	Exoot	goed
Havik	VR	goed
Heggenmus	VR	goed
Heilige Ibis	Exoot	goed
Holenduif	VR, S	goed
Hop	VR	goed			incidenteel in NL
Houtduif	VR, S	goed
Houtsnip	VR, TYP, Ai	goed
Huiskraai	Exoot	goed
Huismus	VR, S	goed
Huiszwaluw (k)	VR	goed
IJsvogel	VR I	goed
Kauw	VR, S	goed
Kemphaan	VR I, TMAP, FBI, Ai	goed	goed	goed
Kerkuil	VR	goed
Kievit	VR, TMAP, FBI, Ai	goed	goed	goed
Klapekster	VR, TYP	goed			verdwenen uit NL
Kleine barmsijs	VR	goed
Kleine bonte specht	VR	goed
Kleine Karekiet	VR	goed
Kleine mantelmeeuw (k)	VR I, TMAP, Ai	goed	goed
Kleine plevier	VR, Ai	goed
Kleine zilverreiger (k)	VR, TMAP, Ai	goed	goed
Kleinst waterhoen	VR	goed
Kluut	VR I, TMAP, Ai, TYP	goed	goed
Kneu	VR	goed
Knobbelzwaan	VR, Ai, S	goed
Koekoek	VR	goed
Kokmeeuw (k)	VR, TMAP, Ai	goed	goed
Kolgans	VR, Ai, S	goed
Koolmees	VR	goed
Korhoen	VR I	goed
Kraanvogel	VR	goed
Krakeend	VR, Ai	goed
Kramsvogel	VR	goed
Krooneend	VR, Ai	goed
Kruisbek	VR	goed
Kuifeend	VR, Ai	goed
Kuifleeuwerik	VR	goed			verdwenen uit NL
Kuifmees	VR	goed
Kwak	VR, TYP	goed
Kwartel	VR, FBI, TYP	goed		goed
Kwartelkoning	VR I	goed
Lachstern	VR, TMAP	goed	.		Incidenteel in NL
Lepelaar (k)	VR I, TMAP, Ai	goed	goed
Matkop	VR, TYP	goed
Meerkoet	VR, Ai, S	goed
Merel	VR	goed
Middelste bonte specht	VR	goed
Middelste zaagbek	VR, TMAP	goed	.
Nachtegaal	VR, TYP	goed
Nachtzwaluw	VR I	goed
Nijlgans	Ai, Exoot	goed
Noordse stern (k)	VR I, TMAP	goed	goed
Oehoe	VR	goed
Oeverloper	VR, Ai	goed
Oeverzwaluw (k)	VR I	goed
Ooievaar	VR, Ai	goed
Ortolaan	VR	goed			verdwenen uit NL
Paapje	VR I, TYP	goed
Patrijs	VR, FBI	goed		goed
Pijlstaart	VR, TMAP, Ai	goed	.
Pimpelmees	VR	goed
Porseleinhoen	VR I	goed
Purperreiger (k)	VR I, Ai	goed
Putter	VR, FBI	goed		goed
Raaf	VR	goed
Ransuil	VR	goed
Rietgors	VR	goed
Rietzanger	VR I	goed
Ringmus	VR, FBI, S	goed		goed
Rode wouw	VR	goed
Roek (k)	VR, FBI, S, ANLb	goed		goed
Roerdomp	VR I, Ai	goed
Roodborst	VR	goed
Roodborsttapuit	VR I, FBI, TYP	goed		goed
Roodhalsfuut	VR	goed
Roodkopklauwier	VR	goed			verdwenen in NL
Rosse stekelstaart	Exoot	goed
Ruigpootuil	VR	goed			incidenteel in NL
Scholekster	VR, TMAP, FBI, Ai	goed	goed	goed
Sijs	VR	goed
Slechtvalk	VR	goed
Slobeend	VR, FBI, Ai	goed		goed
Smient	VR, TMAP, Ai, S	goed	.
Snor	VR I	goed
Soepeend	Exoot	goed
Soepgans	Exoot	goed
Sperwer	VR	goed
Spotvogel	VR, FBI	goed		goed
Spreeuw	VR, FBI, S	goed		goed
Sprinkhaanzanger	VR, TYP	goed
Staartmees	VR	goed
Stadsduif	VR	goed
			.
Steenloper	VR, TMAP	goed	.		incidenteel in NL
Steenuil	VR, FBI	goed		goed
Steltkluut	VR	goed
Stormmeeuw (k)	VR, TMAP, Ai	goed	goed
Strandplevier	VR I, TMAP, TYP	goed	goed
Tafeleend	VR, Ai	goed
Tapuit	VR I, TYP	goed
Tjiftjaf	VR	goed
Torenvalk	VR, FBI	goed		goed
Treurmaina	Exoot	goed
Tuinfluiter	VR	goed
Tureluur	VR, TMAP, Ai, FBI, TYP	goed	goed	goed
Turkse tortel	VR	goed
Veldleeuwerik	VR, FBI, TYP, ANLb	goed		goed
Velduil	VR I, TMAP, TYP	goed	goed
Vink	VR	goed
Visdief (k)	VR I, TMAP, Ai	goed	goed
Vuurgoudhaan	VR	goed
Waterhoen	VR, Ai	goed
Waterral	VR, Ai	goed
Watersnip	VR I, TMAP, Ai, FBI, TYP	goed	goed	goed
Wespendief	VR I, TYP	goed
Wielewaal	VR, TYP	goed
Wilde eend	VR, Ai, S	goed
Wilde zwaan	VR, Ai	goed
Winterkoning	VR	goed
Wintertaling	VR, TYP, Ai	goed
Witte kwikstaart	VR	goed
Woudaap	VR I	goed
Wulp	VR, TMAP, Ai, FBI, TYP	goed	goed	goed
Zanglijster	VR	goed
Zeearend	VR	goed
Zilvermeeuw (k)	VR, TMAP, Ai	goed	goed
Zomertaling	VR, Ai	goed
Zomertortel	VR, FBI	goed		goed
Zwarte kraai	VR, S	goed
Zwarte mees	VR	goed
Zwarte roodstaart	VR	goed
Zwarte specht	VR I, TYP	goed
Zwarte stern (k)	VR I, TYP, Ai	goed
Zwarte wouw	VR	goed
Zwartkop	VR	goed
Zwartkopmeeuw (k)	VR I, TMAP, Ai	goed	goed

¹⁾(k): Kolonievogel

²⁾VR: Vogelrichtlijnsoort (alle inheemse vogelsoorten volgens art 1-3 VR), VR I: soorten waarvoor op basis van Bijlage I van de Vogelrichtlijn in één of meerdere Natura 2000-gebieden instandhoudingsdoelen worden geformuleerd; TMAP: Trilateral Monitoring and Assessment Program; FBI: Farmland Bird Index; TYP: Typische soort Habitatrichtlijn; Ai: soort speelt mogelijk een rol bij verspreiding van aviaire influenza; Exoot: (invasieve) exoten; S: Schadesoorten (vastgesteld bij AMvB); ANLb: soort is doelsoort van de beleidsmonitoring in het kader van het Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer.

³⁾Kwaliteit van trends voor meetdoel aviaire influenza is gelijk aan kwaliteit trends NL en daarom niet apart benoemd

⁴⁾Enkele voor ANLb geselecteerde PTT-soorten ontbreken in deze lijst, omdat deze niet broeden in Nederland.

Toon tabel7.3.3 Aantal getelde broedvogelplots BMP: agrarisch gebied, stedelijk gebied en overigVerberg tabel7.3.3 Aantal getelde broedvogelplots BMP: agrarisch gebied, stedelijk gebied en overig

7.3.3 Aantal getelde broedvogelplots BMP: agrarisch gebied, stedelijk gebied en overig

jaren	Agrarisch gebied	Stedelijk gebied	Overig
'90	576	41	487
'91	448	61	487
'92	635	69	573
'93	569	64	592
'94	770	63	605
'95	727	52	650
'96	852	50	728
'97	846	50	734
'98	1160	59	844
'99	1051	77	823
'00	1201	71	853
'01	690	74	668
'02	1293	74	865
'03	1137	72	825
'04	1297	86	919
'05	1206	90	900
'06	1625	91	904
'07	1082	479	838
'08	999	540	830
'09	1618	538	807
'10	932	622	855
'11	1227	667	959
'12	1760	691	1061
'13	2104	694	1008
'14	1788	789	1005
'15	1781	718	1116
'16	2247	749	1186
'17	2315	760	1145
'18	2316	770	1230
'19	2312	777	1049

Toon tabel7.3.4 Aantal getelde transecten PTTVerberg tabel7.3.4 Aantal getelde transecten PTT

7.3.4 Aantal getelde transecten PTT

Jaren	Aantal transecten
'80	151
'81	143
'82	164
'83	331
'84	419
'85	379
'86	383
'87	417
'88	405
'89	383
'90	352
'91	359
'92	342
'93	299
'94	321
'95	348
'96	368
'97	408
'98	421
'99	436
'00	407
'01	399
'02	410
'03	419
'04	441
'05	450
'06	429
'07	436
'08	435
'09	416
'10	382
'11	457
'12	449
'13	450
'14	443
'15	472
'16	575
'17	591
'18	608
'19	638
'20	646

Natura 2000‑gebieden en zoete rijkswateren

Voor 45 soorten broedvogels zijn er Natura 2000-gebieden aangewezen waar deze soorten speciale bescherming genieten. In totaal levert dit 375 soort-gebied combinaties waarvoor informatie over trends en populatiegrootte gewenst is. Het beoordelen van de teldekking in Natura 2000‑gebieden gebeurt primair op basis van de mate waarin in de laatste drie jaren de telgebieden zijn geïnventariseerd waarin de soort in de afgelopen twaalf jaar is aangetroffen. In het oordeel wordt tevens rekening gehouden met de relatieve aantallen van de soort in de recent getelde meetpunten. Alleen wanneer die informatie geen uitsluitsel geeft, wordt met aanvullende expert kennis over de situatie ter plaatse een eindoordeel gegeven. Deze systematiek wordt ook gehanteerd voor het beoordelen van de teldekking van een aantal indicatieve soorten van de zoete rijkswateren. Het gaat hier om 287 combinaties van 71 soorten in vijf onderscheiden hoofdwatersystemen.

Natura 2000-gebied1)	Aantal2) VR-soorten	Aantal VR-soorten niet goed3)	Specificatie soorten niet goed
Alde Feanen	9
Bargerveen	10
Biesbosch	8
Boezems Kinderdijk	4
Brabantse Wal	6	2	boomleeuwerik, dodaars
De Wieden	13
Deelen	5	1	rietzanger
Deurnsche peel & Mariapeel	4	4	blauwborst, dodaars, nachtzwaluw, roodborsttapuit
Drents-Friese Wold & Leggelderveld	9
Duinen Ameland	9	1	eider
Duinen en Lage Land Texel	12	2	bruine kiekendief, roodborsttapuit
Duinen Goeree & Kwade Hoek	1
Duinen Schiermonnikoog	7	1	bruine kiekendief
Duinen Terschelling	10	1	tapuit
Duinen Vlieland	8
Dwingelderveld	7
Eemmeer en Gooimeer zuidoever	1
Eilandspolder	1
Engbertsdijksvenen	1
Fochteloerveen	4	1	roodborsttapuit
Grevelingen	7	1	bruine kiekendief
Groote Peel	5	2	geoorde fuut, porseleinhoen
Groote Wielen	3
Haringvliet	10
Hollands diep	2
IJsselmeer	10
Ilperveld, Varkensland, Oostzanerveld & Twiske	7	1	bruine kiekendief
Kampina & Oisterwijkse Vennen	2	1	roodborsttapuit
Ketelmeer & Vossemeer	3	1	porseleinhoen
Krammer-Volkerak	8
Lauwersmeer	13
Leekstermeergebied	3
Leenderbos, Groote Heide & De Plateaux	3
Lepelaarplassen	2
Maasduinen	8
Markermeer en IJmeer	2
Markiezaat	5	1	dodaars
Meinweg	3	2	boomleeuwerik, roodborsttapuit
Naardermeer	5
Nieuwkoopse Plassen & De Haeck	6	2	rietzanger, snor
Noordzeekustzone	3
Oostelijke Vechtplassen	9
Oosterschelde	8	1	bruine kiekendief
Oostvaardersplassen	14
Oudegaasterbrekken, Fluessen e. o.	1
Rijntakken	12
Sallandse Heuvelrug	3	1	roodborsttapuit
Sneekermeergebied	4
Strabrechtse Heide & Beuven	2
Uiterwaarden Zwarte Water en Vecht	5
Van Oordt's Mersken	2
Veerse Meer	3
Veluwe	10
Veluwerandmeren	2
Voornes Duin	4
Waddenzee	13
Weerribben	8	3	rietzanger, snor, watersnip
Weerter- en budelerbergen & Ringselven	3	3	boomleeuwerik, nachtzwaluw, roodborsttapuit
Westerschelde & Saeftinghe	9	1	blauwborst
Wormer- en Jisperveld & Kalverpolder	3	2	kemphaan, roerdomp
Zoommeer	4
Zouweboezem	3
Zuidlaardermeergebied	3
Zwanenwater & Pettemerduinen	4
Zwarte Meer	6

¹⁾De begrenzing van de gemonitorde gebieden valt niet altijd volledig samen met de begrenzing van de Natura 2000-gebieden.

²⁾Aantal kwalificerende VR-soorten per gebied.

³⁾Met het oog op trends per VR-gebied: gebaseerd op volledigheid van beschikbare tellingen in de laatste 3 jaar en expert judgement.

Voortgang 2021

Data en teldekking

De landelijke teldekking is onverminderd groot en neemt over het algemeen nog steeds toe. De coronamaatregelen hebben voor de vogeltellingen geen onoverkomelijke problemen veroorzaakt. Het overgrote deel van de tellingen kon tamelijk ongehinderd doorgaan. Op de Waddeneilanden en in de zoete rijkswateren is vanwege beperkende maatregelen minder geteld. Daar staat tegenover dat met name vanuit stedelijk gebied méér stadsvogeltellingen binnen zijn gekomen.

In totaal zijn voor de verschillende BMP-deelprojecten in de loop der jaren ruim 13 000 meetpunten onderzocht, verdeeld over de verschillende deelprojecten voor verschillende doeleinden en in verschillende biotopen. In de laatste jaren werd steeds ongeveer 30–35% van deze meetpunten geteld (zie figuur 7.3.3). Bij de zeldzame soorten zijn telgegevens beschikbaar van bijna 6 000 locaties, waarvan de laatste jaren steeds ongeveer 45% werd geteld. Voor kolonievogels zijn telgegevens beschikbaar van ongeveer 15 500 kolonies/meetpunten, waarvan in de laatste jaren ongeveer 75% is geteld. Het aantal kolonies per soort is min of meer stabiel en omvat vrijwel alle kolonies van de betreffende soorten.

Bij de PTT-tellingen zijn telgegevens beschikbaar van bijna 1 200 transecten met elk 20 afzonderlijke meetpunten. De laatste jaren werd ongeveer 50% van deze transecten geteld (zie figuur 7.3.4). Het aantal getelde routes is duidelijk gegroeid sinds het PTT ten behoeve van de berekening van de effectiviteit van agrarisch natuur- en landschapsbeheer (ANLb) in het NEM is opgenomen.

Natura 2000-gebieden en zoete rijkswateren

Aangewezen broedvogelsoorten in de Natura 2000-gebieden worden in verreweg de meeste gevallen goed geteld. Slechts 35 (9%) van de 374 soort-gebiedscombinaties werden in de laatste 3 jaren onvoldoende geteld. Hoewel dit er drie méér zijn dan vorig jaar, is het procentueel vrijwel gelijk gebleven. In de lijst van soorten die onvoldoende geteld worden is wel enige verschuiving te zien, maar het grootste deel van de huidige knelpunten was ook in eerdere jaren al een knelpunt. Zeven eerdere knelpunten zijn opgelost.

Ook bij de indicatieve soorten van de zoete rijkswateren is de teldekking over het algemeen goed. Slechts voor 15 van de 287 soort-gebiedscombinaties was de teldekking een knelpunt. Een deel daarvan was het gevolg van beperkingen door coronamaatregelen.

Trendberekening

Evenals vorig jaar is de datavoorziening goed en kunnen voor alle soorten betrouwbare landelijke trends worden berekend, evenals vele trends op een lager schaalniveau. Tegelijk wordt ook nog steeds gewerkt aan verdere verbeteringen. In 2020 is het proces van herziening van de stratificatie en weging opgestart. In 2021 is dit proces voortgezet, maar de herzieningen waren niet op tijd beschikbaar om daar de trends in 2021 al mee door te rekenen. De eerste resultaten op basis van de nieuwe stratificatie en weging worden begin 2022 verwacht. Aanpassing van weging werd mogelijk gemaakt en geïnduceerd door de in 2018 gepubliceerde nieuwe Vogelatlas. Bij zeldzame vogels en kolonievogels met een steekproeftelling is een nieuwe stratificatie in 2020 al doorgevoerd. Op twee na is bij deze soorten uiteindelijk besloten om weging voortaan achterwege te laten. Voor vrijwel alle soorten geldt dat het overgrote deel van de populatie wordt geteld, waardoor weging geen meerwaarde meer bleek te hebben.

Weging bij de PTT-wintervogeltellingen vindt nog niet plaats. Weging daarbij zal pas worden uitgewerkt ná aanpassing van de weging bij de broedvogels.

De methode voor het bepalen van de plausibiliteit van provinciale trends is voor de algemene en schaarse soorten aangepast. Voor de zeldzame soorten en kolonievogels is na testen van verschillende methoden geconcludeerd dat er geen geschikte methode gevonden kon worden om dit geautomatiseerd te bepalen. Daarop is besloten dat voor deze soorten de plausibiliteit op provinciaal niveau het beste om de paar jaar kan plaats vinden met expert judgement.

Voor de aangewezen ANLb-gebieden en referentiegebieden zijn in 2020 power­berekeningen uitgevoerd op basis van de BMP-gegevens van verschillende vogelsoorten (evenals enkele amfibieën en libellen). Enkele belangrijke aanbevelingen die daaruit voortvloeiden zijn:

• Er dienen voldoende meetpunten te worden meegenomen: ca 100 per soort per gebiedstype.
• Voorts dient te worden geborgd dat die meetpunten voldoende frequent worden herhaald.
• En in samenhang daarmee zal moeten worden nagegaan in hoeverre wijzigingen in het type beheermaatregelen de trendberekeningen bemoeilijken.

In 2021 zijn met gegevens over 5 jaar trends berekend voor zowel vogels als voor enkele amfibieën en libellen. Vooralsnog leveren de huidige data nog nauwelijks significante trends per soort op. Trends en effecten voor combinaties van soorten (‘supersoorten’) bieden iets meer perspectief. PTT-tellingen zijn in 2021 hierbij overigens nog niet gebruikt. In 2022 komen de resultaten beschikbaar van een volledige telronde van het ANLb. Er zal dan opnieuw bepaald worden hoe goed en welke effecten van het ANLb in beeld gebracht kunnen worden. De trends van de PTT-soorten zullen dan ook berekend worden.

De complexiteit van de gegevens en de uitgebreidheid van de te berekenen output voor vooral de BMP-gegevens zorgde tot voor kort voor een omvangrijk en tijdrovend verwerkingsproces dat weinig ruimte bood voor de opvang van tegenvallers. De geheel nieuw opgezette verwerkingsprogrammatuur in R draagt er inmiddels aan bij dat trends sneller kunnen worden doorgerekend. Ook de versimpelde stratificatie bij de algemene en schaarse soorten zal hieraan bijdragen. In combinatie met de voorgenomen vervroeging van datalevering door Sovon kunnen trends vanaf 2022 mogelijk 5 á 6 maanden eerder beschikbaar zijn, naar verwachting al in maart of april ná het laatste teljaar.

Exoten

Van de vijf invasieve vogelsoorten komen alleen nijlgans en rosse stekelstaart als recente broedvogel in Nederland voor. Beide worden met het huidige meetprogramma goed gevolgd.

Aandachtspunten

• Vervroegen van de aanlevering en controle van data, indexberekening en rapportage (Sovon, CBS).
• Toepassen van de vernieuwde stratificatie en weging bij algemene en schaarse soorten broedvogels (CBS en Sovon).
• Doorrekenen van trends voor ANLb op basis van de gegevens van BMP en PTT voor de volledige ANLb ronde van 2016–2021 (CBS en Sovon).
• Verbetering van de trendresultaten van PTT-tellingen door stratificatie en weging (Sovon en CBS).

Links

Methode en links naar handleidingen: Website NEM.

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over Sovon: Website Sovon.

Trends per soort en graadmeters: Compendium voor de Leefomgeving.

7.4Nestkaarten

Algemeen

Het Meetprogramma Nestkaarten levert informatie over het broedsucces van vogels en over het tijdstip van het broeden en de veranderingen daarin. Met gegevens over de reproductie zijn toekomstige veranderingen in de populatiegrootte al in een vroeg stadium te signaleren en kan daarop worden geanticipeerd in het beleid, met name voor wadvogels (in het kader van TMAP) en weidevogels (in het kader van Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer). Tevens zijn fenologische veranderingen onder invloed van bijvoorbeeld klimaatverandering te signaleren.

Coördinatie: Sovon Vogelonderzoek Nederland.

Uitvoering: Vrijwilligers, Sovon, Werkgroep Roofvogels Nederland, Steenuilen Overleg Nederland, CBS, Weidevogelwachten & LandschappenNL, Stichting Kerkuilenwerkgroep Nederland, Stichting Hirundo, Werkgroep NESTKAST, Werkgroep STORK, Gierzwaluwbescherming Nederland, e.a.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV, provincies

Sterk sturende meetdoelen
	Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer: landelijke trends
Matig sturende meetdoelen
	Broedsucces weidevogels en waddenvogels
Niet sturende meetdoelen
	Kwaliteit van het agrarisch gebied: landelijke trends
	Milieukwaliteit: landelijke en regionale trends
	Klimaatverandering: landelijke trends en fenologische verschuivingen
	Natuurgraadmeters: landelijke trends, trends per biotoop etc.

Gegevensinwinning

Gegevensverzameling

Het meetprogramma bestaat uit het jaarlijks verzamelen en analyseren van data over broedsucces en de eilegdatum. Per vogelsoort worden de lotgevallen van een aantal nesten tot het uitkomen van de eieren (bij nestvlieders) of uitvliegen van de jongen (bij nestblijvers) gevolgd gedurende het broedseizoen, zoals legselgrootte, eilegdatum en broedsucces. In het meetprogramma Nestkaarten wordt samengewerkt met een aantal organisaties die nestgegevens verzamelen.

Data

De nestgegevens worden op (digitale) kaart geregistreerd, vandaar de term nestkaarten. Voor algemene soorten wordt gestreefd naar een steekproef met een omvang van minimaal 60 nesten en nestkaarten per jaar. Voor zeldzame soorten wordt een lager aantal nog als voldoende beschouwd indien daarmee een substantieel deel van de nesten gevolgd kan worden. Van alle soorten samen worden jaarlijks enkele tienduizenden nestkaarten verzameld.

Het meetprogramma is gestart in 1995, maar voor sommige soorten zijn ook eerdere gegevens beschikbaar; soms al vanaf de jaren zestig.

Soorten

In het meetprogramma Nestkaarten is vastgelegd dat voor 43 broedvogelsoorten nestgegevens worden verzameld. Voor het Waddengebied gaat het om het broedsucces van broedvogels uit het TMAP-programma. Daarnaast is het broedsucces van weidevogels in relatie tot verschillende typen ingrepen en beheer van belang voor het agrarisch natuur- en landschapsbeheer, waarvoor de verantwoordelijkheid bij de provincies ligt.

Analyse

Jaarlijks worden door Sovon eilegdata en broedsucces berekend van ruim 50 vogelsoorten. Deze worden per soort op de Sovon website gepubliceerd en ook door het CBS gebruikt voor enkele indicatoren over broedsucces en verschuivingen in eilegdatum op het Compendium voor de Leefomgeving (CLO).

Voor de weidevogels zijn er te weinig data beschikbaar over nestsucces van onbeschermde nesten, waardoor uitsluitend betrouwbare uitspraken gedaan kunnen worden over het nestsucces van het (substantiële) deel van de populatie waarvan de nesten wordt beschermd. Voor het bepalen van het effect van het agrarisch natuurbeheer (ANLb) zijn deze gegevens uiteraard nog steeds relevant.

Soort	Beleidsstatus1)	Broedsucces2) boerenlandvogels	Broedsucces2) waddenvogels (TMAP)	Broedsucces3) landelijk
Blauwe kiekendief	VR I, TMAP		.	goed
Boerenzwaluw	VR, FBI	goed		goed
Bontbekplevier	VR I, TMAP, Ai		.	matig
Bonte vliegenvanger	VR			goed
Boomklever	VR, TYP			goed
Boomvalk	VR			goed
Bruine kiekendief	VR I			goed
Buizerd	VR			goed
Eider	VR I, TMAP, TYP		matig	goed
Gekraagde roodstaart	VR			matig
Gierzwaluw	VR			goed
Graspieper	VR, FBI, TYP	.		goed
Grauwe klauwier	VR I	.		slecht
Grote Stern	VR I, TMAP		matig	slecht
Grutto	VR, TMAP, FBI, Ai	goed		goed
Havik	VR			goed
Kerkuil	VR			goed
Kievit	VR, TMAP, FBI, Ai	goed	.	goed
Kleine karekiet	VR			slecht
Kleine Mantelmeeuw	VR I, TMAP, Ai		matig	slecht
Kleine plevier	VR, Ai		.	goed
Kluut	VR I, TMAP, Ai, TYP		matig	goed
Kokmeeuw	VR, TMAP, Ai		goed	goed
Koolmees	VR			goed
Lepelaar	VR I, TMAP, Ai		matig	slecht
Merel	VR			matig
Noordse Stern	VR I, TMAP		matig	goed
Ooievaar	VR, FBI, Ai	.		goed
Pimpelmees	VR			goed
Ringmus	VR, FBI, S	goed		goed
Scholekster	VR, TMAP, Ai, FBI	goed	matig	goed
Slobeend	VR, FBI, Ai	goed		goed
Sperwer	VR			goed
Spreeuw	VR, FBI, S	goed		goed
Steenuil	VR, FBI	goed		goed
Torenvalk	VR, FBI	goed		goed
Tureluur	VR, TMAP, Ai, FBI, TYP	goed	.	goed
Veldleeuwerik	VR, FBI, TYP	.		goed
Visdief	VR I, TMAP, Ai		.	goed
Wespendief	VR I, TYP			goed
Wulp	VR, TMAP, Ai, FBI, TYP	goed	.	goed
Zilvermeeuw	VR, TMAP, Ai		goed	matig
Zwarte stern	VR I, Ai, TYP			goed

¹⁾VR: Vogelrichtlijnsoort (alle inheemse vogelsoorten volgens art 1-3 VR), VR I: soorten waarvoor op basis van Bijlage I van de Vogelrichtlijn in één of meerdere Natura 2000-gebieden instandhoudingsdoelen worden geformuleerd; TMAP: Trilateral Monitoring and Assessment Program; FBI: Farmland Bird Index; TYP: Typische soort Habitatrichtlijn; Ai: soort speelt mogelijk een rol bij verspreiding van aviaire influenza; Exoot: (invasieve) exoten; S: Schadesoorten (vastgesteld bij AMvB).

²⁾Meetdoel nog niet in te vullen.

³⁾Beoordeling aantal kaarten over de laatste 3 jaar (met het oog op het kunnen bepalen van landelijke trends). Goed: 60 of meer; matig: 20-60; slecht: minder dan 20 nestkaarten. Bij schaarse soorten is een lager aantalscriterium aangehouden.

Voortgang 2021

Over het broedseizoen 2020 kwamen voor alle soorten samen ruim 50 000 nestkaarten beschikbaar. Voor de 43 doelsoorten bedroeg dit bijna 47 000. Vrijwel alle gegevens worden inmiddels digitaal ingezonden, waarbij automatische foutcontrole plaats vindt. Uitgaande van de gegevens van de laatste drie jaren, zijn van 34 soorten (79%) voldoende nestkaarten verzameld. Van negen soorten zijn onvoldoende gegevens beschikbaar. Ten opzichte van vorig jaar zijn twee soorten anders beoordeeld. Dit betreft kleine mantelmeeuw (van matig naar slecht) en kokmeeuw (van matig naar goed).

Overigens is er altijd een nalevering van gegevens, waardoor vooral voor de laatste jaren het aantal nestkaarten iets gunstiger kan uitpakken. Bovendien geldt voor twee slecht scorende soorten (grote stern en lepelaar) dat weliswaar te weinig gegevens op nestniveau worden ingezameld, maar dat in het Reproductiemeetnet Waddenzee aanvullende gegevens worden verzameld over het aantal uitgevlogen jongen in uitgerasterde enclosures binnen de kolonies.

In 2020 en 2021 zijn berekeningen uitgevoerd ten behoeve van de uitwerking van twee nieuw samengestelde CLO-indicatoren: één over het broedsucces van wadvogels en één over het broedsucces van boerenlandvogels. Voor boerenlandvogels kunnen trends in het broedsucces goed worden bepaald; voor wadvogels is dat nog maar beperkt mogelijk. Uit de broedsucces-gegevens van de wadvogels (10 soorten) blijkt wel duidelijk dat het broedsucces over het algemeen te laag is om de populaties in stand te kunnen houden.

De herziening van de rekenmethode en soortselectie bij de CLO-indicator over verschuivingen in de eilegdatum kon in 2021 nog niet gerealiseerd worden. Het werk hieraan wordt in 2022 vervolgd.

Aandachtspunten

• Meer nestkaarten verkrijgen van te weinig bemonsterde soorten met speciale aandacht voor TMAP-soorten en voor weidevogels (Sovon).
• Continuering van de samenwerking met soortgerichte werkgroepen en zorg dragen voor opname van hun gegevens in databestanden (Sovon).
• Herziening van de CLO-indicator over verschuiving in eilegdata en aanpassen van de selectie(s) van vogelsoorten op de meetdoelen (CBS, Sovon).

Links

Methode en links naar handleidingen: Website NEM.

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over Sovon: Website Sovon.

Trends per soort en graadmeters: Compendium voor de Leefomgeving

7.5Watervogels

Algemeen

In het meetprogramma voor watervogels worden doortrekkende en overwinterende watervogels gevolgd in alle belangrijke waterrijke gebieden, inclusief de Waddenzee en de Noordzee. Ganzen en zwanen worden daarnaast ook gevolgd in ganzengebieden (pleisterplaatsen, voornamelijk in agrarisch gebied). Op de Noordzee foeragerende vogels worden geteld vanuit vliegtuigen en langstrekkende vogels in de kustzone worden geteld vanaf trektelposten langs de kust. Er wordt niet gestuurd op het inwinnen van verspreidingsgegevens, maar door de uitgebreidheid van het meetprogramma ontstaat een goed beeld van de verspreiding van veel soorten.

Coördinatie: Sovon Vogelonderzoek Nederland.

Uitvoering: Vrijwilligers, Sovon, CBS, Rijkswaterstaat, terreinbeheerders, provincies, Nederlandse Zeevogelgroep, Trektellen.nl, ecologische adviesbureaus.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV, Rijkswaterstaat WVL.

Sterk sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: landelijke trends
	Trilateral Monitoring and Assessment Program: trends van vogels in het Waddengebied
	KRM/OSPAR Commission: landelijke trends
	Aviaire Influenza: landelijke trend en verspreiding
	EU Kaderrichtlijn Water: trends in zoete rijkswateren
	Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer: landelijk trends
	Indicatoren Rijksbegroting: trends landelijk, N2000 en biotopen
Matig sturende meetdoelen
	Natura 2000: trends per Natura 2000-gebied
	Natura 2000: populatiegrootte per Natura 2000-gebied
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: trends in gezamenlijke HR-/VR-gebieden
	Invasieve exoten: landelijke trends
Indirecte meetdoelen
	Ramsar (wetlands): trends per Ramsargebied
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	African Eurasian Waterbird Agreement: landelijke trends
	Sustainable Development Goals: landelijke trends
	Schadesoorten: landelijke trends
	Biodiversiteit van het agrarisch gebied: landelijke trends
	Kwaliteit hoofdwatersystemen: trends van vogels
	Klimaatverandering: landelijke trends en fenologische verschuivingen
	Natuurgraadmeters: landelijke trends, trends per biotoop etc.

Gegevens

Niet-broedende watervogels zijn doorgaans erg mobiel omdat zij niet aan een nestlocatie gebonden zijn. Bij verslechterende omstandigheden verplaatsen zij zich snel naar andere gebieden. Hierdoor kunnen de aantallen in een gebied gedurende het seizoen en zelfs binnen enkele dagen sterk veranderen. Een andere factor die voor veel variatie in watervogelaantallen zorgt is het sterke clustergedrag van veel soorten (groepen van duizenden individuen zijn geen uitzondering). Ten slotte veroorzaakt het trekgedrag van veel watervogels sterke seizoenspatronen. Deze grote variatie in ruimte en tijd kan voor vertekeningen in de resultaten zorgen. In niet-mariene gebieden wordt de kans op dergelijke vertekeningen sterk verkleind door een opzet waarin alle belangrijke gebieden op vaste teldatums maandelijks gedurende het gehele jaar geteld worden. Voor veel soorten, met name de soorten die sterk geconcentreerd voorkomen in de belangrijkste wetlands, benaderen de tellingen daardoor een totaaltelling. Op de open Noordzee is dit niet haalbaar en wordt gebruik gemaakt van een steekproefsgewijze opzet.

Het meetprogramma beschikt voor veel soorten over gegevens vanaf seizoen 1975/1976 en bestaat uit de volgende onderdelen:

1. Integrale maandelijkse tellingen van alle soorten watervogels in alle belangrijke waterrijke gebieden, waaronder de Rijkswateren en de Natura 2000-/Ramsar-gebieden. In totaal gaat het om 94 zogenaamde monitoringgebieden, waarvan er 68 in Natura 2000‑gebied liggen (en meestal het hele Natura 2000‑gebied omvatten). De tellingen vinden in ieder geval plaats van september–april, en in een aantal gebieden van juli–juni. In het Waddengebied vindt elk jaar in vijf maanden (vier vaste en één jaarlijks wisselende maand) een gebiedsdekkende telling plaats en daarnaast zijn er maandelijkse tellingen in steekproefgebieden. Door een opzet met vaste, duidelijk begrensde telgebieden en vaste teldatums worden dubbeltellingen zoveel mogelijk voorkomen. Het veldwerk wordt overdag uitgevoerd, op het moment waarop watervogels zich veelal in de foerageergebieden ophouden. Langs de kust wordt geteld rond het tijdstip van hoogwater, wanneer de vogels zich verzamelen op de hoogste delen, de zogenaamde hoogwatervluchtplaatsen. Tijdens een telling worden alle watervogels geteld alsmede aan wetlands gebonden roof- en zangvogels. De veldwerkhandleiding en een onderzoeksbeschrijving zijn te vinden op de websites van Sovon en het NEM (zie Links). In een aantal gebieden worden de tellingen niet uitgevoerd door vrijwilligers van Sovon, maar door terreinbeheerders (met name van Rijkswaterstaat) of in een enkel geval door een provincie (Randmeren en Haringvliet, waar boottellingen worden uitgevoerd door de provincies Flevoland en Zuid-Holland). Vrijwel alle tellingen worden online of via de mobiele app ingevoerd op de watervogelportal van Sovon.
2. Tijdens maandelijkse tellingen (september–april + extra soortspecifieke maanden) worden pleisterplaatsen van ganzen en zwanen geteld in 84 zogenaamde aanvullende ganzengebieden. Samen met de 94 monitoringgebieden worden de ganzen en zwanen daarmee gevolgd in 178 gebieden. De teldata in de aanvullende ganzengebieden vallen samen met de tellingen in de monitoringgebieden en staan beschreven in de gezamenlijke handleiding (zie boven).
3. Tijdens de telling in januari worden zoveel mogelijk wateren in heel Nederland geteld (midwintertelling) ten behoeve van de International Waterbird Census.
4. Eiders en zwarte zee-eenden in de Waddenzee en langs de Noordzeekust worden twee keer per jaar geteld in november en januari vanuit een vliegtuig, in vier zogenaamde zee-eendgebieden.
5. Het open water van het IJsselmeer wordt door Rijkswaterstaat geteld vanuit een vliegtuig. Deze tellingen worden maandelijks volgens een vaste vliegroute uitgevoerd maar zijn niet vlakdekkend.
6. Enkele soorten die niet goed met de tellingen van monitoringgebieden gevolgd kunnen worden (grutto, kemphaan, kraanvogel, reuzenstern, zwarte stern), worden geheel of gedeeltelijk geteld op slaapplaatsen (zie hoofdstuk 7.6).
7. Een aantal zeevogelsoorten wordt door vrijwilligers geteld op trektelposten langs de kust. Er vindt geen sturing plaats op de tijdstippen en telposten waar geteld moet worden, maar de teldekking is hoog en de registratie van tellingen en telomstandigheden is sterk gestandaardiseerd. De telgegevens worden via Trektellen.nl geleverd aan Sovon.
8. Zeevogels worden in opdracht van Rijkswaterstaat geteld vanuit een vliegtuig door een ecologisch adviesbureau. In de kustzone wordt zes keer per jaar geteld, in de maanden augustus, november, januari, februari, april en juni. Op open zee wordt vier keer geteld (augustus, november, januari en februari). Er wordt een vaste vliegroute gevolgd over het hele Nederlands Continentaal Plat, maar de telling beslaat vanwege de grote oppervlakte van de Noordzee slecht een klein deel van de populaties van zeevogels. De telgegevens worden door Sovon verzameld en doorgeleverd aan het CBS.

Soorten

Het meetprogramma streeft ernaar om alle soorten overwinterende en doortrekkende aan water gebonden vogels te volgen:

• van Bijlage I van de Vogelrichtlijn (soorten waarvoor gebieden zijn aangewezen, aangegeven met VR-I in tabel 7.5.2);
• van het TMAP-programma;
• van de lijst met ANLb-doelsoorten;
• van de lijst met soorten die mogelijk een rol spelen bij de verspreiding van aviaire influenza;
• van de niet-broedvogels uit het OSPAR-programma (en daarmee het KRM-programma dat aansluit bij OSPAR).

Voor veel van deze soorten kunnen betrouwbare trends worden berekend (zie tabel 7.5.2). Van de berekende trends heeft ca. 90% de beoordeling ‘goed’, de overige (7 soorten) ‘matig’. De oorzaak voor een matige kwaliteit is dat er onvoldoende geteld kan worden, meestal door ontoegankelijkheid van gebieden of door gebrek aan tellers in specifieke gebieden. Voor de zes soorten die een rol spelen bij ANLb worden niet alleen tellingen uitgevoerd, maar wordt ook gestuurd op het intekenen van de verblijfslocaties. Een aantal OSPAR-soorten die nauwelijks in Nederland voorkomen is uit de tabel weggelaten. De meeste OSPAR-soorten worden in het meetprogramma weliswaar gevolgd via zeetrek- en vliegtuigtellingen, maar in officiële OSPAR-rapportages wordt tot nog toe alleen gebruikt gemaakt van landtellingen.

			Kwaliteit trend
Soort	Beleidsstatus1)	Deelmeetprogramma's waarvoor trends worden berekend	Landelijk	Waddengebied
Aalscholver	VR I, TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND + VLIEGTUIG	goed	goed
Alk4)	OSPAR/KRM	VLIEGTUIG + ZEETREK	.
Bergeend	VR I, TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND	matig	goed
Blauwe kiekendief	ANLb	LAND	.
Blauwe reiger	Ai	LAND	goed
Bokje2)	Ai		.
Bontbekplevier	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Bonte strandloper	VR I, TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Bosruiter	OSPAR/KRM	LAND 3)	.
Brandgans	VR I, TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Brilduiker	VR I, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed
Dodaars	VR I, Ai	LAND	goed
Drieteenmeeuw	OSPAR/KRM	VLIEGTUIG	.
Drieteenstrandloper	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	matig	goed
Dwerggans	VR I	LAND	goed
Dwergmeeuw	VR I, OSPAR/KRM	VLIEGTUIG + ZEETREK	.
Dwergstern	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Eider	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	VLIEGTUIG	matig	matig
Fuut	VR I, Ai, OSPAR/KRM	LAND + ZEETREK	matig
Geelpootmeeuw	OSPAR/KRM	LAND 3)	.
Geoorde fuut	VR I	LAND + ZEETREK	goed
Goudplevier	VR I, TMAP, Ai, ANLb, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Grauwe gans	VR I, Ai	LAND	goed
Grauwe pijlstormvogel	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Groenpootruiter	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	goed	matig
Grote Canadese gans	Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed
Grote jager	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Grote mantelmeeuw	TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND + VLIEGTUIG	goed	matig
Grote stern	OSPAR/KRM	VLIEGTUIG+ZEETREK	.
Grote zaagbek	VR I, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed
Grote zee-eend	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Grote zilverreiger	VR I, Ai	LAND	goed
Grutto	VR I, OSPAR/KRM	LAND + SLAAPPLAATS	goed
Houtsnip2)	Ai		.
IJseend	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Jan van Gent	OSPAR/KRM	VLIEGTUIG	.
Kanoet	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Kemphaan	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND + SLAAPPLAATS	goed	.
Kievit	VR I, TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Kleine alk	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Kleine jager	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Kleine mantelmeeuw	OSPAR/KRM	VLIEGTUIG + LAND 3)	.
Kleine rietgans	VR I, Ai	LAND	goed
Kleine strandloper	OSPAR/KRM	LAND 3)	.
Kleine zilverreiger	VR I, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed
Kleine zwaan	VR I, Ai, ANLb, OSPAR/KRM	LAND	goed
Kleinste jager	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Kluut	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Knobbelzwaan	Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed
Kokmeeuw	TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed	matig
Kolgans	VR I, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed
Kraanvogel	VR I	SLAAPPLAATS	matig
Krakeend	VR I, Ai	LAND	goed
Krombekstrandloper	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Krooneend	VR I, Ai	LAND	goed
Kuifaalscholver	OSPAR/KRM	LAND 3)	.
Kuifduiker	VR I, OSPAR/KRM	LAND + ZEETREK	goed
Kuifeend	VR I, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed
Lepelaar	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	goed	matig
Meerkoet	VR I, Ai	LAND	goed
Middelste jager	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Middelste zaagbek	VR I, OSPAR/KRM	LAND	goed
Nijlgans	Ai	LAND	goed
Nonnetje	VR I, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed
Noordse pijlstormvogel	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Noordse stern	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Noordse stormvogel	OSPAR/KRM	VLIEGTUIG	.
Ooievaar2)	Ai		.
Paarse strandloper	OSPAR/KRM	LAND 3)	.
Papegaaiduiker	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Parelduiker	VR I, OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Pijlstaart	VR I, TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Regenwulp	TMAP, OSPAR/KRM	LAND	matig	matig
Reuzenstern	VR I	SLAAPPLAATS	goed
Roerdomp2)	Ai		.
Roodhalsfuut	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Roodkeelduiker	VR I, OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Rosse franjepoot	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Rosse grutto	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Rotgans	VR I, TMAP, Ai, ANLb, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Ruigpootbuizerd	ANLb	LAND	.
Scholekster	VR I, TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Slechtvalk	VR I	LAND	goed
Slobeend	VR I, TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Smient	VR I, TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Steenloper	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	goed	matig
Stormmeeuw	TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND + VLIEGTUIG	goed	matig
Strandplevier	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	goed	matig
Tafeleend	VR I, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed
Taigarietgans	VR I	LAND	goed
Toendrarietgans	VR I, Ai	LAND	goed
Topper	VR I, OSPAR/KRM	LAND	goed
Tureluur	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Vaal stormvogeltje	OSPAR/KRM	ZEETREK	.
Velduil	ANLb	LAND
Visarend	VR I	LAND	goed
Visdief5)	OSPAR/KRM	VLIEGTUIG + ZEETREK	.
Waterhoen	Ai	LAND	goed
Waterral2)	Ai		.
Watersnip2)	Ai		.
Wilde eend	VR I, TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Wilde zwaan	VR I, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed
Wintertaling	VR I, TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Wulp	VR I, TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Zeearend	VR I	LAND	goed
Zeekoet4)	OSPAR/KRM	VLIEGTUIG + ZEETREK	.
Zilvermeeuw	TMAP, Ai, OSPAR/KRM	LAND + VLIEGTUIG	goed	matig
Zilverplevier	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Zwarte ruiter	VR I, TMAP, OSPAR/KRM	LAND	goed	goed
Zwarte stern	VR I, OSPAR/KRM	SLAAPPLAATS	goed
Zwarte zee-eend	VR I, OSPAR/KRM	VLIEGTUIG	matig

¹⁾VR I: soort waarvoor op basis van Bijlage I van de Vogelrichtlijn Natura 2000-gebieden zijn aangewezen die een foerageerfunctie hebben voor de soort; TMAP: Trilateral Monitoring and Assessment Program; Ai: soort speelt mogelijk een rol bij verspreiding van aviaire influenza; ANLb: soort is doelsoort van de beleidsmonitoring in het kader van het Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer; OSPAR/KRM: soort waarover gerapporteerd wordt in het kader van het Oslo/Parijs-verdrag over de bescherming van de NO-Atlantische Oceaan, en daarmee ook in het kader van de KaderRichtlijn Marien strategie. De volgende OSPAR-soorten zijn weggelaten omdat ze in zeer lage aantallen in Nederland voorkomen: dikbekzeekoet, dougalls stern, ijsduiker, koningseider, Kuhls pijlstormvogel, Stellers eider, steltkluut, zwartkopmeeuw, zwarte zeekoet.

²⁾Voor deze soorten is nog niet bekend of gestuurd zal worden op gerichte monitoring.

³⁾Geen goede telgegevens uit reguliere tellingen. Sovon stelt daarom handmatig een tijdreeks samen.

⁴⁾Vliegtuigtrend wordt voor alk en zeekoet gezamenlijk berekend.

⁵⁾Vliegtuigtrend wordt voor visdief en noordse stern gezamenlijk berekend.

Natura 2000-gebied1)	Aantal VR_soorten2)	Teldekking goed in 2017/2019?3)	Soorten niet in meetprogramma
Abtskolk & De Putten	1	ja
Alde Feanen	12	ja
Arkemheen	2	ja
Biesbosch	22	nee
Boezems Kinderdijk	3	ja
Broekvelden, Vettenbroek & Polder Stein	4	ja
De Wieden	11	ja
De Wilck	2	ja
De Deelen	4	ja
Donkse Laagten	1	ja
Duinen Goeree & Kwade Hoek	18	ja
Dwingelderveld	2	ja
Eemmeer & Gooimeer Zuidoever	10	ja
Eilandspolder	6	ja
Fochteloërveen	2	nee
Grevelingen	34	ja
Groote Wielen	1	ja
Haringvliet	25	ja
Hollands Diep	8	ja
IJsselmeer	30	ja	dwergmeeuw
Ilperveld, Varkensland, Oostzanerveld & Twiske	5	ja
Ketelmeer & Vossemeer	17	ja
Krammer-Volkerak	25	ja
Lauwersmeer	28	ja
Leekstermeergebied	3	ja
Lepelaarplassen	7	ja
Markermeer & IJmeer	17	ja	dwergmeeuw
Markiezaat	13	nee
Nieuwkoopse Plassen & De Haeck	2	nee
Noordzeekustzone 4)	10	nee
Oostelijke Vechtplassen	7	ja
Oosterschelde	36	ja
Oostvaardersplassen	16	ja
Oudegaasterbrekken, Fluessen en omgeving	3	ja
Oudeland van Strijen	4	ja
Polder Zeevang	8	ja
Rijntakken	26	ja	kemphaan
Sneekermeergebied	12	ja
Uiterwaarden Zwarte Water en Vecht	7	ja
Van Oordts Mersken	3	ja
Veerse Meer	19	ja
Veluwerandmeren	15	ja
Voordelta 5)	30	ja
Waddenzee	36	ja
Westerschelde & Saeftinghe	31	ja
Witte en Zwarte Brekken	4	ja
Wormer- en Jisperveld & Kalverpolder	2	ja
Yerseke en Kapelse Moer	1	ja
Zoommeer	12	ja
Zouweboezem	1	ja
Zuidlaardermeergebied	4	ja
Zwanenwater & Pettemerduinen	1	ja
Zwarte Meer	14	ja
Zwin & Kievittepolder	1	ja

¹⁾De begrenzing van de gemonitorde gebieden valt niet altijd volledig samen met de begrenzing van de Natura 2000-gebieden.

²⁾Niet-broedende kwalificerende soorten met concept-instandhoudingsdoelen en begrenzingssoorten samen. Soorten waarvoor het gebied alleen een slaapfunctie heeft zijn niet meegenomen.

³⁾Goede teldekking: gemiddeld is per soort uit de kolom ‘Aantal VR-soorten’ naar verwachting meer dan 50% van de individuen in de laatste drie telseizoenen daadwerkelijk geteld (de overige individuen worden t.b.v. indexberekening bijgeschat). De berekening van het percentage getelde individuen is alleen gebaseerd op de maandelijkse tellingen in de monitoringgebieden en niet op de seizoensmaxima of zeetrektellingen die voor sommige soortgebiedcombinaties worden gebruikt.

⁴⁾Voor dwergmeeuw, parelduiker en roodkeelduiker trend op basis van zeetrektellingen.

⁵⁾Voor dwergmeeuw en roodkeelduiker trend op basis van zeetrektellingen.

Voortgang 2021

Het percentage van de aanwezige vogels dat geteld wordt ligt in de monitoringgebieden al drie achtereenvolgende jaren boven de 80% en in de ganzengebieden boven de 75% (zie figuur 7.5.4 en 7.5.5). De coronacrisis lijkt geen negatieve invloed te hebben op de telbereidheid van de vrijwilligers. In de figuren is eerst per soort het percentage getelde vogels per gebied per jaar bepaald. Deze percentages zijn vervolgens per jaar gemiddeld (over alle gebieden). Bij minder goed getelde gebieden gaat het meestal om gebieden met kleinere aantallen vogels. De kwaliteit van de landelijke trends van zeevogels moet nog beoordeeld worden, waarbij in eerste instantie een grote rol is weggelegd voor expertjudgement.

In 2020 zijn Rijkswaterstaat en CBS een onderzoek gestart naar de betekenis van de vliegtuigtellingen op het IJsselmeer voor de landelijke trends van een aantal veel op het IJsselmeer voorkomende soorten. Doordat delen van het open water niet worden geteld, zou een vertekening van de landelijke trends kunnen ontstaan. Rijkswaterstaat is nog bezig met het voorbereiden van de analysebestanden. Het is daardoor niet duidelijk wanneer de resultaten van dit onderzoek bekend worden.

Een ander slepend punt waarover ook in 2021 geen duidelijkheid is gekomen is de mogelijke aanvullende informatiebehoefte voor de dwergmeeuw op de Noordzee. In verband met de planning van windparken op zee mag een informatievraag vanuit Rijkswaterstaat worden verwacht over de populatiegrootte in de Voordelta en Noordzeekustzone. Wel is in 2021 vanuit het NEM advies gegeven over de geschiktheid van NEM-gegevens voor het vaststellen van nieuwe Natura 2000‑gebieden op de Noordzee.

De gemiddelde teldekking in bestaande Natura 2000‑gebieden is onveranderd hoog. Voor slechts vijf gebieden is de teldekking over de laatste drie seizoenen onder de 50% gebleven (Biesbosch, Fochteloërveen, Markiezaat, Nieuwkoopse plassen en Noordzeekustzone). Dankzij gerichte werving zijn nieuwe tellers gevonden voor de eerste drie gebieden en mag verwacht worden dat deze binnenkort voldoende geteld worden. Voor de Noordzeekustzone ligt het probleem vooral in het vinden van tellers voor strandtellingen. Daar kwam in 2021 bij dat slechts beperkt geteld kon worden in het Waddengebied. De Nieuwkoopse plassen worden recent weer volledig geteld, mede dankzij aanvullende professionele tellingen.

Toon tabel7.5.4 Percentage getelde vogels per monitoringgebiedVerberg tabel7.5.4 Percentage getelde vogels per monitoringgebied

7.5.4 Percentage getelde vogels per monitoringgebied

jaren	GemPercGeteldMonitoring
'76	47,48198209
'77	48,31415733
'78	48,79149516
'79	44,91772491
'80	53,33244618
'81	54,22199635
'82	56,20700313
'83	54,30200302
'84	48,63814671
'85	46,01494951
'86	49,45465146
'87	53,44219377
'88	55,16798464
'89	54,24641428
'90	54,84758229
'91	53,93743942
'92	56,35222108
'93	58,0448659
'94	60,66707664
'95	62,7801586
'96	63,83850143
'97	64,86203111
'98	65,52843823
'99	67,60247517
'00	66,36580872
'01	76,94478854
'02	76,54556302
'03	77,77261746
'04	77,96517093
'05	81,41398634
'06	81,55466018
'07	78,96755411
'08	80,63284597
'09	77,6312775
'10	78,67480088
'11	74,81555304
'12	80,8087814
'13	76,24122591
'14	79,20930259
'15	79,2576103
'16	80,18385787
'17	76,33586694
'18	80,33783663
'19	82,89302973
'20	80,95693059

Toon tabel7.5.5 Percentage getelde vogels per ganzengebied (%)Verberg tabel7.5.5 Percentage getelde vogels per ganzengebied (%)

7.5.5 Percentage getelde vogels per ganzengebied (%)

Jaar	GemPercGeteld
'76	65,50171094
'77	63,52253221
'78	64,31487112
'79	59,568572
'80	71,39417148
'81	69,48250676
'82	70,10152335
'83	71,33215511
'84	63,20338128
'85	59,77834569
'86	67,86954214
'87	72,51257939
'88	71,98965561
'89	72,49607713
'90	72,29926123
'91	71,46399458
'92	76,93284546
'93	77,49538092
'94	78,92056811
'95	71,22476325
'96	69,85998952
'97	71,9514884
'98	73,40000138
'99	75,41714987
'00	74,06689578
'01	78,93397931
'02	77,44862335
'03	77,9001738
'04	81,68703329
'05	84,87655025
'06	83,38547007
'07	80,59378862
'08	81,98342635
'09	80,73786529
'10	79,75358277
'11	74,1045642
'12	78,01389744
'13	75,77957399
'14	76,02495427
'15	76,8467957
'16	77,67383126
'17	74,74177608
'18	77,69556199
'19	78,93144502
'20	77,90751625

Aandachtspunten

• Bepalen van de informatiebehoefte m.b.t. populatiegrootte dwergmeeuw in de Noordzeekust­zone en Voordelta in het kader van planning windparken op zee (RWS/Sovon). Daarna uitzoeken of populatieschattingen mogelijk zijn (CBS).
• Bepalen kwaliteit trends zeevogels (CBS, Sovon).
• Uitzoeken of het niet tellen van grote stukken open water op het IJsselmeer gevolgen heeft voor de landelijke trends van soorten (RWS, CBS).

Links

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM

Informatie over Sovon: Website Sovon.

7.6Slaapplaatsen van vogels

In het meetprogramma voor slaapplaatsen van vogels worden de aantallen van 19 vogelsoorten gevolgd in Natura 2000‑gebieden die volgens de aanwijsbesluiten een functie hebben als slaapplaats voor deze soorten. Voor enkele soorten zijn de tellingen ook nodig om de landelijke trends te volgen, omdat het meetprogramma voor watervogels hier niet geschikt voor is. Het meetprogramma levert ook veel verspreidingsinformatie op, ook buiten vogelrichtlijngebieden.

Coördinatie: Sovon Vogelonderzoek Nederland.

Uitvoering: Vrijwilligers, Sovon, CBS.

Opdrachtgevers: Provincies, Ministerie van LNV.

Meetdoelen

Sinds 2016 wordt het meetprogramma medegefinancierd door de provincies, vanwege de provinciale informatiebehoefte over slaapplaatsen op (vooral) het niveau van Natura 2000‑gebieden.

Sterk sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: landelijke trends
	Natura 2000: trends per Natura 2000-gebied
	Natura 2000: populatiegrootte per Natura 2000-gebied
	Aviaire Influenza: landelijke trend en verspreiding
Matig sturende meetdoelen
	Verspreiding van invasieve exoten
Indirecte meetdoelen
	Ramsar (wetlands): trends per Ramsargebied
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	African Eurasian Waterbird Agreement: landelijke trends
	Sustainable Development Goals: landelijke trends
	Schadesoorten: landelijke trends
	Biodiversiteit van het agrarisch gebied: landelijke trends
	Kwaliteit hoofdwatersystemen: trends van vogels
	Klimaatverandering: landelijke trends en fenologische verschuivingen
	Natuurgraadmeters: landelijke trends, trends per biotoop etc.
	Stadsnatuur: landelijke trends

Gegevens

Het meetprogramma is in eerste instantie gericht op de aantalsmonitoring van 19 soorten in de 53 Natura 2000‑gebieden die volgens de aanwijzingsbesluiten voor deze soorten een functie hebben als slaapplaats. Daarnaast wordt de kraanvogel gevolgd in twee gebieden waar in de toekomst mogelijk een instandhoudingsdoel als slaapplaats wordt toegevoegd. In totaal worden 191 soort-gebiedcombinaties gevolgd. Voor kemphaan, kraanvogel, reuzenstern, zwarte stern en grutto wordt daarnaast gestuurd op tellingen buiten Natura 2000‑gebieden. Dit dient voor het bepalen van de landelijke trend, omdat deze soorten niet goed gevolgd kunnen worden in de monitoringgebieden van het meetprogramma voor watervogels (zie hoofdstuk 7.5). Eens in de drie of vier jaar wordt een landelijk simultane slaapplaatstelling georganiseerd die speciaal gericht is op de kemphaan. Deze telling vindt ook plaats buiten Natura 2000‑gebieden. De laatste kemphaantelling heeft plaatsgevonden in het voorjaar van 2019, de volgende staat op het programma voor voorjaar 2022. Deze telling wordt deels door professionals uitgevoerd. Voor de landelijke trend kan echter volstaan worden met tellingen in de vier Natura 2000‑gebieden die voor de kemphaan zijn aangewezen met een slaapplaatsfunctie.

Er wordt matig gestuurd op gegevensinwinning voor slaapplaatsen buiten de Natura 2000‑gebieden. Deze gegevens zijn onder meer van belang in het model dat bijschattingen doet voor onvolledig getelde Natura 2000‑gebieden. Er wordt beperkt gestuurd op gegevensinwinning van de 17 overige soorten in tabel 7.6.2 waarvoor gebieden geen officiële slaapplaatsfunctie hebben. Het meetprogramma is gestart in seizoen 2009/2010.

Veldwerkmethode

Er worden minimaal twee tellingen georganiseerd in de piekperiode van de soort. Bij de meeste soorten duurt deze piekperiode gemiddeld vijf maanden. De telperiode is een periode van iets meer dan twee weken rond een vooraf vastgestelde voorkeursdatum, inclusief drie weekenden. Dit voorkomt rechtstreekse concurrentie met de teldatums in het meetprogramma voor watervogels: waarnemers die meedoen aan beide meetprogramma’s kunnen de slaapplaatstellingen op andere dagen uitvoeren dan de watervogeltellingen, maar het is ook mogelijk om de slaapplaatstelling uit te voeren aansluitend op een watervogeltelling op dezelfde dag. Waarnemers worden aangespoord ook alle overige soorten te tellen die gebruik maken van de slaapplaats.

Voor kraanvogel, reuzenstern en zwarte stern worden minimaal drie tellingen georganiseerd in de piekperiode van de soort. Bij deze drie soorten duurt de piekperiode slechts enkele weken. De telperiode is een telweekend met een vooraf vastgestelde voorkeursdag om dubbeltellingen zo veel mogelijk te voorkomen. Bij de kraanvogel worden de tellingen ad hoc georganiseerd op momenten van sterke doortrek, waarvan de timing en omvang van jaar op jaar sterk kunnen verschillen.

Soorten

Soort	Beleidsstatus1)	Natura 2000-gebieden	Berekende trends 2021	Betrouwbare trends
VR soorten
Aalscholver	VR I, Ai	13	8	3
Brandgans	VR I, Ai	24	23	16
Dwerggans	VR I	3	2	2
Grauwe gans	VR I, Ai	27	19	9
Grote zilverreiger	VR I, Ai	4	4	3
Grutto	VR I	20	14	12
Kemphaan	VR I	5	6	5
Kleine rietgans	VR I, Ai	4	3	3
Kleine zwaan	VR I, Ai	19	17	13
Kolgans	VR I, Ai	28	24	19
Kraanvogel	VR I	6	6	1
Reuzenstern	VR I	3	3	2
Rotgans	VR I, Ai	6	5	5
Scholekster	VR I, Ai	1	1	1
Taigarietgans	VR I	3	2	2
Toendrarietgans	VR I, Ai	12	9	8
Wilde zwaan	VR I, Ai	4	4	2
Wulp	VR I	6	5	2
Zwarte stern	VR I	3	3	2
Overige soorten
Blauwe kiekendief
Bruine kiekendief
Grote mantelmeeuw	Ai
Halsbandparkiet	Exoot
Huiskraai 2)	Exoot
Kauw
Kleine mantelmeeuw	Ai
Kleine zilverreiger	Ai
Kokmeeuw	Ai
Lachstern
Raaf
Ransuil
Regenwulp
Roek
Spreeuw
Stormmeeuw	Ai
Zilvermeeuw	Ai

¹⁾VR I: soorten waarvoor op basis van Bijlage I van de Vogelrichtlijn in één of meerdere Natura 2000-gebieden slaapplaatsdoelen worden geformuleerd; Ai: soort speelt mogelijk een rol bij verspreiding van aviaire influenza; Exoot: volgens de lijst die gehanteerd wordt door de NVWA.

²⁾Inmiddels verdwenen uit Nederland.

Natura 2000‑gebieden

Natura 2000-gebied1)	VR-soorten2)	Teldekking3) laatste 3 seizoenen (2017/18-2019/20)	Teldekking3) laatste 6 seizoenen (2014/15-2019/20)
Aamsveen4)	1	100	100
Alde Feanen	4	67	71
Bargerveen	3	100	100
Biesbosch	7	95	98
Broekvelden, Vettenbroek & Polder Stein	1	33	83
Buurserzand & Haaksbergerveen4)	1	100	100
Deelen	4	100	83
Deurnsche Peel & Mariapeel	3	33	56
Donkse Laagten	3	100	100
Duinen Goeree & Kwade Hoek	2	100	100
Dwingelderveld	2	100	100
Eemmeer & Gooimeer Zuidoever	1	100	67
Eilandspolder	1	67	83
Engbertsdijksvenen	2	100	100
Fochteloërveen	4	100	96
Grevelingen	5	80	93
Groote Peel	4	83	83
Groote Wielen	3	89	94
Haringvliet	8	67	54
Hollands Diep	3	44	39
IJsselmeer	12	72	61
Ilperveld, Varkensland, Oostzanerveld & Twiske	2	50	8
Kampina & Oisterwijkse Vennen	1	100	100
Ketelmeer & Vossemeer	7	38	40
Krammer-Volkerak	6	50	61
Lauwersmeer	9	93	70
Leekstermeergebied	2	33	33
Lepelaarplassen	2	83	58
Markermeer & IJmeer	4	58	58
Markiezaat	2	100	100
Naardermeer	2	100	100
Nieuwkoopse Plassen & De Haeck	2	67	83
Noordzeekustzone	1	0	0
Oostelijke Vechtplassen	3	44	17
Oosterschelde	4	83	92
Oostvaardersplassen	6	83	83
Oudegaasterbrekken, Fluessen en omgeving	5	87	83
Polder Zeevang	1	100	100
Rijntakken	10	73	85
Sneekermeergebied	6	89	89
Strabrechtse Heide & Beuven	1	100	100
Uiterwaarden Zwarte Water en Vecht	1	0	0
Van Oordt's Mersken	2	67	33
Veerse Meer	5	47	37
Veluwerandmeren	3	56	50
Voordelta	1	0	0
Waddenzee	7	57	57
Westerschelde & Saeftinghe	2	50	58
Wieden	4	100	100
Witte en Zwarte Brekken	5	87	93
Wormer- en Jisperveld & Kalverpolder	1	100	100
Zoommeer	2	0	0
Zuidlaardermeergebied	2	67	17
Zwanenwater & Pettemerduinen	1	100	100
Zwarte Meer	5	20	30

¹⁾Alleen gebieden met een slaapplaatsfunctie voor een of meer contractsoorten.

²⁾Aantal niet-broedende kwalificerende soorten waarvoor het gebied een slaapplaatsfunctie heeft.

³⁾Het gemiddelde percentage getelde soort-gebiedcombinaties over de aangegeven periode.

⁴⁾Gebied (nog) niet aangewezen met slaapplaatsfunctie.

Voortgang 2021

Het vermoeden bestaat dat er in seizoen 2020/2021 een iets geringere deelname aan de tellingen was als gevolg van de corona-crisis, maar desondanks is de gemeten teldekking, gedefinieerd als het percentage goed getelde soort-gebiedcombinaties de laatste jaren stabiel gebleven. De teldekking is in de eerste jaren snel gestegen van ca. 50% tot ca. 75%, en ligt de laatste vijf jaar telkens boven de 70%. Door invoer van historische slaapplaatsgegevens of door nalevering van tellingen kunnen deze percentages later nog hoger uitvallen. Er zijn weliswaar tellingen uitgevoerd in meer combinaties, maar die voldoen niet aan de ondergrens om mee te doen in de trendanalyses. Het aantal tellers lijkt de laatste jaren gestabiliseerd te zijn, maar er blijkt een hoge turnover van waarnemers te zijn: er komen jaarlijks veel waarnemers bij, maar er vallen er ook veel af. Sovon heeft daarom de laatste jaren extra aandacht besteed aan het binden van waarnemers en het gericht zoeken naar waarnemers. Dit heeft inmiddels geleid tot een betere bezetting met waarnemers in verschillende gebieden. Monitoring in de provincies Fryslân en Zuid-Holland is al enkele seizoenen uitgebreider dan voorheen door afzonderlijke opdrachten van de provincies aan Sovon, die zich ook in belangrijke mate richten op slaapplaatsen buiten de Natura 2000-gebieden met slaapplaatsdoelen.

Inmiddels zijn tien seizoenen met gegevens beschikbaar en zijn voor 158 soort-gebiedcombinaties trends berekend, waarvan er 110 (bijna 70%) een betrouwbare trendbeoordeling hebben gekregen. Voor de overige 48 soort-gebiedcombinaties is de trend nog onzeker. Naar verwachting zal een toenemend deel hiervan betrouwbare trends op gaan leveren naarmate het aantal getelde jaren toeneemt. Het overzicht in tabel 7.6.2 moet als een voorlopige inschatting worden gezien, omdat Sovon en CBS nog werken aan verbetering van de methode voor trendberekening.

Toon tabel7.6.4 Percentage getelde soort-gebiedsoortcombinaties (%)Verberg tabel7.6.4 Percentage getelde soort-gebiedsoortcombinaties (%)

7.6.4 Percentage getelde soort-gebiedsoortcombinaties (%)

Jaren	Percentage Geteld
2009	49,21465969
2010	57,59162304
2011	66,4921466
2012	70,15706806
2013	75,39267016
2014	65,96858639
2015	71,20418848
2016	70,15706806
2017	70,68062827
2018	74,34554974
2019	75,39267016

Aandachtspunten

• Het contact met waarnemers meer richten op langdurige binding (Sovon).
• Verbeteren van de methode voor trendberekening (CBS, Sovon).

Links

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over Sovon: Website Sovon.

7.7Reptielen

Algemeen

Het meetprogramma voor reptielen volgt alle zeven inheemse reptielensoorten van ons land en een drietal exoten. Zowel de omvang van de populaties als de verspreiding van de soorten kunnen goed in kaart worden gebracht.

Coördinatie: Stichting RAVON.

Uitvoering: Vrijwilligers, Stichting RAVON, CBS.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV, NVWA.

Sterk sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: landelijke trends van soorten van Bijlage II en IV
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: verspreiding van soorten van Bijlage II, IV en V
	Evaluatie Natuurpact: landelijke en provinciale trends
Matig sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn: structuur & functie van habitattypen (o.a. Rode Lijst-status van typische soorten)
	Rode Lijsten: Rode Lijst-status van soorten
	Invasieve exoten: verspreiding van soorten vermeld op de Unielijst
	Graadmeters Natuurnetwerk Nederland: provinciale trends
Indirecte meetdoelen
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	Klimaatverandering: landelijke trends en fenologische verschuivingen
	Natuurgraadmeters: landelijke trends, trends per biotoop etc.
	Sustainable Development Goals: landelijke trends

Gegevens

De prioriteit van het meetprogramma ligt bij het volgen van de reptielen die op Bijlage IV van de Habitatrichtlijn vermeld worden: gladde slang, muurhagedis en zandhagedis. De verzamelde gegevens kunnen echter ook goed gebruikt worden voor andere meetdoelen (zie tabel 7.7.1). Om die reden en vanwege de haalbaarheid van het tellen van de soorten, zijn adder, hazelworm en levendbarende hagedis, typische soorten van de Habitatrichtlijn, opgenomen in het meetprogramma. Voor de ringslang, ook een inheems reptiel, zijn geen sturende meetdoelen, maar voor deze soort kan met een geringe extra inspanning toch zowel een betrouwbare landelijke aantalstrend als verspreidingstrend berekend worden. Drie ondersoorten van de lettersierschildpad zijn in 2020 opgenomen in het meetprogramma. Het gaat om de geelbuikschildpad, de geelwangschildpad en de roodwangschildpad. Het zijn invasieve exoten die worden vermeld op de Unielijst van de EU. De soort wordt gevolgd in opdracht van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Bij de exoten ligt de focus op het in kaart brengen van de verspreiding op 10 x 10 km-hokniveau. Tabel 7.7.2 geeft een overzicht van de soorten die zijn opgenomen in het meetprogramma en de mogelijkheden voor het berekenen van betrouwbare aantals- en verspreidingstrends.

Voor het bepalen van de landelijke aantalstrends worden vaste meetlocaties van twee à drie hectare zeven maal per jaar geïnventariseerd op alle voorkomende soorten. Voor zes soorten gaat het om een steekproef van enige honderden meetlocaties uit hun leefgebieden (vooral duinen en heide). De uitzondering is de muurhagedis. Maastricht is de enige Nederlandse natuurlijke vindplaats van deze soort. In principe wordt de muurhagedis op alle locaties in Maastricht gevolgd. Trends in aantallen en indexcijfers worden berekend met het statistisch programma TRim.

De gerichte gegevensinwinning voor het bepalen van de landelijke verspreiding op 10 x 10 km-hokniveau bestaat uit inventarisaties van km-hokken door vrijwilligers binnen de te actualiseren 10 x 10 km-hokken; vrijwilligers volgen hierbij een gestandaardiseerd protocol. De inventarisatiemethode verschilt per soort en is gericht op het vaststellen van de aan- of afwezigheid van de soort op km-hokniveau. Hierdoor kan ook op gedetailleerder schaal dan 10 x 10 km naar verspreiding worden gekeken. De verspreiding van de muurhagedis wordt bij het tellen van de locaties in Maastricht al volledig in kaart gebracht. De inventarisatiegegevens worden aangevuld met gegevens die verzameld zijn voor het bepalen van de landelijke aantalstrend en losse waarnemingen.

Trends in verspreiding op 1 x 1 km-hokniveau worden berekend met de gegevens uit de Nationale Database Flora en Fauna. Bij de berekeningen wordt gebruik gemaakt van occupancy-modellen. Voor de muurhagedis is het vanwege de beperkte verspreiding niet mogelijk een trend op 1 x 1 km-hokniveau te berekenen.

Nadere informatie over de veldwerkmethode is te vinden in de veldwerkhandleiding. Deze handleiding is te vinden op de NEM-website en de website van RAVON (zie Links).

Soort	Beleidsstatus1)	Trends in aantallen landelijk	Trends in verspreiding landelijk
Adder	TYP	goed	goed
Geelbuikschildpad	Exoot	.	.
Geelwangschildpaf	Exoot	.	.
Gladde slang	HR IV	goed	goed
Hazelworm	TYP	goed	goed
Levendbarende hagedis	TYP	goed	goed
Muurhagedis	HR IV	goed
Ringslang		goed	goed
Roodwangschildpad	Exoot	.	.
Zandhagedis	HR IV, TYP	goed	goed

¹⁾HR: Habitatrichtlijnsoort met nummer van Bijlage; TYP: Typische soort Habitatrichtlijn.

Natura 2000‑gebieden

Er zijn geen reptielensoorten die vermeld worden op Bijlage II van de Habitatrichtlijn, daarom zijn er geen Natura 2000‑gebieden aangewezen voor reptielen.

Voortgang in 2021

In 2021 is door RAVON, in opdracht van het Ministerie van LNV, gewerkt aan een nieuwe Rode Lijst voor de reptielen en amfibieën. Deze lijst zal in 2022 gepubliceerd worden. Uiteraard wordt bij het maken van deze Rode Lijst gebruik gemaakt van in het kader van het NEM verzamelde informatie. RAVON heeft in 2021 tevens gewerkt aan de ontwikkeling van een ‘app’ waarmee vrijwilligers tellingen via hun mobiele telefoon al in het veld kunnen doorgeven. Het is de bedoeling dat de app in het komende telseizoen gebruikt gaat worden. Dezelfde app zal ook gebruikt worden bij het tellen van amfibieën (en andere NEM-meetprogramma’s).

Teldekking aantalsmonitoring

Het aantal getelde meetpunten neemt de laatste twee jaar toe, zeker in 2020 zijn er veel nieuwe vrijwilligers verwelkomd. Voor de meeste soorten in het meetprogramma zijn nog voldoende (recente) telgegevens beschikbaar en is de ligging van de telgebieden voldoende representatief voor de leefgebieden. Voor alle soorten kunnen jaarlijks door CBS betrouwbare landelijke trends vanaf de start van het meetprogramma berekend worden. Dat geldt echter niet voor de ringslang en de gladde slang voor de trends over de laatste 12 jaar. Naast landelijke trends worden o.a. ook trends per fysisch geografische regio (FGR) en per provincie bepaald. Het aantal getelde meetpunten in de duinen is een punt van zorg. Dat aantal is op het vasteland in de periode 2007–2018 met tweederde afgenomen. Voor de zandhagedis brengt dat het gevaar van een vertekende trend met zich mee. In vier van de zeven duingebieden is er over de laatste 12 jaar geen betrouwbare trend te berekenen. Dat heeft een negatieve invloed op de betrouwbaarheid van de trend voor Nederland. Ook voor het noorden van ons land geldt dat het lastig is om nieuwe vrijwilligers te vinden voor trajecten waarvan tellers gestopt zijn. Het gaat bijvoorbeeld om de gladde slang in Drenthe, waarvoor de laatste twee jaar geen plots bezocht zijn. In mindere mate geldt het ook voor Fryslân. Voor de ringslang zijn er nog plots waar niet meer geteld wordt en het tellen weer opgepakt zou kunnen worden.

Het aantal getelde meetpunten is in 2020 sterk toegenomen (zie figuur 7.7.3).

Toon tabel7.7.3 Aantal getelde meetpunten voor reptielenVerberg tabel7.7.3 Aantal getelde meetpunten voor reptielen

7.7.3 Aantal getelde meetpunten voor reptielen

Jaren	Meetpunten
'94	104
'95	167
'96	198
'97	205
'98	217
'99	258
'00	263
'01	257
'02	317
'03	315
'04	346
'05	340
'06	338
'07	369
'08	352
'09	363
'10	324
'11	313
'12	267
'13	222
'14	280
'15	263
'16	260
'17	260
'18	273
'19	268
'20	338

Verspreidingsonderzoek

Het jaar 2021 is het vierde jaar van de nieuwe HR-rapportageperiode. Het verspreidingsonderzoek op 10 x 10 km-hokniveau ligt goed op schema. Voor de muurhagedis en de zandhagedis is er al een betrouwbaar beeld van de actuele verspreiding. Voor de gladde slang is er nog voldoende tijd om dat doel te bereiken, zie tabel 7.7.4. Het aantal unieke kilometerhokken dat bezocht is, ligt de laatste jaren steevast boven de 2000, zie tabel 7.7.5.

	10 x 10 km-hokken	Geactualiseerd na 4 jaar (10 x 10 km)
Soort	aantal	%
Gladde slang	66	71
Muurhagedis	2	100
Zandhagedis	96	91

Toon tabel7.7.5 Aantal bezochte kilometerhokken voor reptielenVerberg tabel7.7.5 Aantal bezochte kilometerhokken voor reptielen

7.7.5 Aantal bezochte kilometerhokken voor reptielen

jaren	Kilometerhokken
'94	608
'95	708
'96	688
'97	840
'98	856
'99	941
'00	958
'01	834
'02	886
'03	915
'04	1104
'05	1372
'06	1234
'07	1928
'08	1718
'09	2127
'10	2187
'11	2233
'12	2105
'13	2024
'14	2486
'15	2400
'16	2271
'17	2375
18	2284
'19	2894
20	3504

Aandachtspunten

• Zorgen dat het aantal getelde meetpunten op peil blijft, zeker in de duinen en in het noorden van ons land (RAVON).
• Zorgen dat het vrijwilligersnetwerk en de technische voorzieningen (database, invoerportal) voor het verspreidingsonderzoek op peil blijven (RAVON).
• RAVON is veel tijd kwijt aan het aanvragen van vergunningen die vrijwilligers nodig hebben om tellingen te kunnen doen. Sinds de decentralisatie van het natuurbeleid verloopt de vergunningaanvraag niet meer centraal maar voor iedere provincie apart. Daarnaast stellen de provincies elk verschillende eisen, valt soms moeilijk aan de eisen te voldoen en roepen de eisen vragen op. Al met al vergt de papierwinkel duidelijk meer tijd dan voorheen (Stuurgroep Monitoring).

Links

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over RAVON: Website RAVON.

Trends per soort en graadmeters: Compendium voor de Leefomgeving.

7.8Amfibieën

Algemeen

Het meetprogramma voor amfibieën volgt alle zestien inheemse amfibieënsoorten van ons land en een exoot, de Amerikaanse stierkikker.

Voor een vijftal inheemse soorten richt het programma zich primair op het inwinnen van

aantalsgegevens. Voor de overige elf inheemse soorten is het meetprogramma gericht op het inwinnen van verspreidingsgegevens. Voor de Amerikaanse stierkikker is een signaleringssysteem opgezet.

Coördinatie: Stichting RAVON.

Uitvoering: Vrijwilligers, Stichting RAVON, CBS.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV, NVWA.

Sterk sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: landelijke trends van soorten van Bijlage II en IV
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: verspreiding van soorten van Bijlage II, IV en V
	Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer: landelijk trends
Matig sturende meetdoelen
	Natura 2000: trends per Natura 2000-gebied
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: trends in gezamenlijke HR-/VR-gebieden
	Habitatrichtlijn: structuur & functie van habitattypen (o.a. Rode Lijst-status van typische soorten)
	Rode Lijsten: Rode Lijst-status van soorten
	Invasieve exoten: verspreiding van soorten vermeld op de Unielijst
Indirecte meetdoelen
	Natura 2000: populatiegrootte per Natura 2000-gebied
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	Sustainable Development Goals: landelijke trends
	Klimaatverandering: landelijke trends en fenologische verschuivingen
	Natuurgraadmeters: landelijke trends, trends per biotoop etc.
	Stadsnatuur: landelijke trends

Gegevens

Van vijf soorten amfibieën (boomkikker, geelbuikvuurpad, knoflookpad, vroedmeesterpad en vuursalamander) worden aantallen geteld. Vaste meetpunten worden, afhankelijk van de soorten die er voorkomen, met diverse meetmethoden (zicht- & geluidswaarneming, schepnet e.d.) jaarlijks enkele keren bemonsterd op het voorkomen van soorten. De vuursalamander is niet zo gebonden aan water. Voor deze soort zijn routes uitgezet in vochtige loofbossen, waar naar deze soort wordt gezocht. Van de geelbuikvuurpad, vroedmeesterpad en vuursalamander wordt het gehele leefgebied onderzocht. Bij de boomkikker en de knoflookpad betreffen de meetpunten een steekproef van het leefgebied.

Met deze tellingen worden aantalstrends en indexcijfers berekend; hierbij wordt gebruik gemaakt van het programma TRim. Voor de elf overige soorten worden alleen verspreidingstrends bepaald, op basis van inventarisaties met daglijstjes. Met behulp van deze daglijstjes kunnen trefkansen worden bepaald en kunnen trends in verspreiding en indexcijfers worden berekend waarbij gebruik wordt gemaakt van occupancy-modellen.

De verspreidingstrends zijn een alternatief voor aantalstrends, die bij deze soorten niet betrouwbaar genoeg konden worden bepaald. Het grootste deel van de tellingen wordt verzameld door vrijwilligers. Een klein deel van de werkzaamheden wordt uitgevoerd door betaalde krachten die worden aangestuurd door RAVON.

De gerichte gegevensinwinning voor het bepalen van de landelijke verspreiding op 10 x 10 km-hokniveau bestaat uit inventarisaties van km-hokken door vrijwilligers binnen de te actualiseren 10 x 10 km-hokken. Vrijwilligers volgen hierbij een gestandaardiseerd protocol.

De inventarisatiemethode verschilt per soort en is gericht op het vaststellen van de aan- of afwezigheid van de soort op km-hokniveau. Hierdoor kan ook op gedetailleerder schaal dan 10 x 10 km naar verspreiding worden gekeken. De verspreiding van de geelbuikvuurpad, vroedmeesterpad en vuursalamander wordt via de aantalsmonitoring al volledig in kaart gebracht, omdat deze soorten in hun gehele – beperkte – leefgebied worden geteld. Naast de gegevens die door vrijwilligers van RAVON verzameld worden, worden er ook gegevens verzameld door anderen. RAVON brengt deze gegevens bij elkaar en levert de gegevens aan het CBS voor het bepalen van de verspreiding en de trend in verspreiding. Nadere informatie over de veldwerkmethode is te vinden in de veldwerkhandleiding (zie Links).

Soorten

De prioriteit van het meetprogramma ligt bij het volgen van de amfibieën die op één of meerdere bijlagen van de Habitatrichtlijn vermeld worden. Tabel 7.8.2 geeft een overzicht van deze soorten en de mogelijkheden voor het berekenen van betrouwbare aantals- en verspreidingstrends. De verzamelde gegevens kunnen echter ook goed gebruikt worden voor andere meetdoelen. Om die reden en vanwege de haalbaarheid van het tellen van de soorten, zijn de vinpootsalamander en de vuursalamander, typische soorten van de Habitatrichtlijn, ook opgenomen in het meetprogramma. Voor de Alpenwatersalamander, gewone pad en kleine watersalamander zijn er geen sturende meetdoelen, maar voor deze soorten kan met een geringe extra inspanning toch een betrouwbare landelijke verspreidingstrend berekend worden. De Amerikaanse stierkikker is in 2020 opgenomen in het meetprogramma. Het is een invasieve exoot die wordt vermeld op de Unielijst van de EU. De Amerikaanse stierkikker komt momenteel niet in ons land voor, maar wel vlak over de grens met België. Om die reden, en vanwege de serieuze dreiging die de soort vormt voor de inheemse amfibieën, is door RAVON een waarschuwingssysteem opgezet. Vrijwilligers, terreinbeheerders en muskusrattenbestrijders zijn opgeleid om de soort te herkennen en houden drie risicogebieden extra in de gaten.

Soort	Beleidsstatus1)	Trends in aantallen landelijk	Trends in verspreiding landelijk	Trends in aantallen Natura 2000
Alpenwatersalamander			goed
Amerikaanse stierkikker	Exoot	.	.
Bastaardkikker2)	HR V	.	goed
Boomkikker	HR IV	goed	goed
Bruine kikker	HR V		goed
Gewone pad		.	goed
Geelbuikvuurpad	HR II & IV	goed		matig
Heikikker	HR IV, TYP	.	goed
Kamsalamander	HR II & IV	.	goed	3)
Kleine watersalamander			goed
Knoflookpad	HR IV	goed	.
Meerkikker2)	HR V	.	goed
Poelkikker2)	HR IV, TYP	.	goed
Rugstreeppad	HR IV, TYP	.	goed
Vinpootsalamander	TYP	.	goed
Vroedmeesterpad	HR IV	goed	.
Vuursalamander	TYP	goed	.

¹⁾HR: Habitatrichtlijnsoort met nummer van bijlage; TYP: Typische soort Habitatrichtlijn.

²⁾Vanwege het moeilijke onderscheid en voorkomende kruisingen tussen de soorten worden poelkikker, meerkikker en bastaardkikker ook wel samengenomen onder de naam ‘groene kikker complex’.

³⁾Van de kamsalamander wordt alleen een trend in verspreiding berekend; de verspreidingstrend wordt gezien als een benadering voor de aantalstrend.

Natura 2000‑gebieden

De geelbuikvuurpad en de kamsalamander worden vermeld op Bijlage II van de Habitatrichtlijn. Vanwege deze vermelding en vanwege hun voorkomen in bepaalde Natura 2000‑gebieden, zijn er Natura 2000‑gebieden aangewezen voor deze soorten. Voor de geelbuikvuurpad zijn twee gebieden aangewezen, Geuldal en Bemelerberg & Schiepersberg. In beide gebieden wordt de soort geteld en kan een aantalstrend berekend worden. Voor de kamsalamander zijn 38 gebieden aangewezen (zie tabel 7.8.3). Het is nu nog niet duidelijk welke van deze gebieden in 2021 onderzocht zijn op het voorkomen van de kamsalamander. De gegevens zijn per definitie onvoldoende om voor de kamsalamander verspreidingstrends per gebied te berekenen.

Soort	Natura 2000-gebied
Geelbuikvuurpad	Bemelerberg & Schiepersberg
Geelbuikvuurpad	Geuldal
Kamsalamander	Aamsveen
Kamsalamander	Achter de Voort, Agelerbroek & Voltherbroek
Kamsalamander	Bemelerberg & Schiepersberg
Kamsalamander	Boetelerveld
Kamsalamander	Brabantse Wal
Kamsalamander	Brunssummerheide
Kamsalamander	Buurserzand & Haaksbergerveen
Kamsalamander	Drentsche Aa
Kamsalamander	Drents-Friese Wold etc.
Kamsalamander	Dwingelderveld1)
Kamsalamander	Geuldal
Kamsalamander	Holtingerveld
Kamsalamander	Kampina & Oisterwijkse Vennen
Kamsalamander	Korenburgerveen
Kamsalamander	Landgoederen Brummen
Kamsalamander	Landgoederen Oldenzaal
Kamsalamander	Leenderbos, Groote Heide & De Plateaux
Kamsalamander	Lingegebied & Diefdijk-Zuid
Kamsalamander	Loevestein, Pompveld & Kornsche Boezem
Kamsalamander	Loonse en Drunense Duinen & Leemkuilen
Kamsalamander	Maasduinen
Kamsalamander	Meijendel & Berkheide
Kamsalamander	Meinweg
Kamsalamander	Oeffelter Meent
Kamsalamander	Rijntakken
Kamsalamander	Roerdal
Kamsalamander	Sallandse heuvelrug
Kamsalamander	Springendal & Dal van de Mosbeek
Kamsalamander	Stelkampsveld
Kamsalamander	Uiterwaarden Lek
Kamsalamander	Vecht- en Beneden-Reggegebied
Kamsalamander	Veluwe
Kamsalamander	Vlijmens Ven, Moerputten & Bossche Broek
Kamsalamander	Willinks Weust
Kamsalamander	Witte Veen
Kamsalamander	Zouweboezem
Kamsalamander	Zwin & Kievittepolder

¹⁾Geen betredingstoestemming

Voortgang in 2021

In 2021 is door RAVON, in opdracht van het Ministerie van LNV, gewerkt aan een nieuwe Rode Lijst voor de reptielen en amfibieën, deze lijst zal in 2022 gepubliceerd worden. Uiteraard wordt bij het maken van deze Rode Lijst gebruik gemaakt van in het kader van het NEM verzamelde informatie.

Aantalsmonitoring

Voor de vijf soorten waarvan aantallen geteld worden zijn voldoende (recente) telgegevens

beschikbaar en is de ligging van de telgebieden voldoende representatief voor de

leefgebieden. Voor deze soorten kunnen daardoor jaarlijks betrouwbare landelijke trends berekend worden. Het aantal door vrijwilligers bezochte telgebieden in 2020 is ten opzichte van 2019 iets afgenomen (figuur 7.8.4).

Toon tabel7.8.4 Aantal bezochte telgebieden voor amfibieënVerberg tabel7.8.4 Aantal bezochte telgebieden voor amfibieën

7.8.4 Aantal bezochte telgebieden voor amfibieën

Jaren	Watertjes
'97	50
'98	57
'99	55
'00	66
'01	77
'02	85
'03	78
'04	83
'05	90
'06	79
'07	85
'08	94
'09	74
'10	93
'11	89
'12	102
'13	92
'14	100
'15	116
'16	121
'17	126
'18	130
'19	129
'20	122

Verspreidingsonderzoek

Voor de andere soorten, waarvoor met behulp van daglijstjes verspreidingstrends worden bepaald, zijn ruim voldoende gegevens beschikbaar. Het aantal bezochte kilometerhokken is hoog (figuur 7.8.5). De representativiteit van de verspreidingstrends is goed. De gegevens zijn namelijk niet alleen afkomstig uit het meetprogramma, maar ook uit de NDFF. De NDFF bevat ook waarnemingen van groene bureaus, overheden en niet aan RAVON verbonden vrijwilligers. In 2020 zijn nieuwe modellen gemaakt om bij de berekening van verspreidingstrends beter rekening te kunnen houden met de specifieke kenmerken van de data. Daarnaast is, in samenwerking met RAVON, een verbeteringsslag doorgevoerd om op meer gedetailleerde wijze rekening te houden met soorten die juist niet zijn waargenomen. Hiervoor wordt gekeken naar het stadium (ei, larve, adult), het tijdstip in het seizoen en de waarnemingsmethode van de waarnemingen. Deze variabelen zijn sterk van invloed op de mogelijkheid dat soorten gemist worden. In 2021 zijn voor sommige soorten de modellen nog wat verfijnd.

Toon tabel7.8.5 Aantal bezochte kilometerhokken voor amfibieënVerberg tabel7.8.5 Aantal bezochte kilometerhokken voor amfibieën

7.8.5 Aantal bezochte kilometerhokken voor amfibieën

jaren	Kilometerhokken
'97	1914
'98	1674
'99	2203
'00	2270
'01	2006
'02	2363
'03	2236
'04	2475
'05	3816
'06	2961
'07	4535
'08	4744
'09	5245
'10	5500
'11	5520
'12	5223
'13	5111
'14	5791
'15	5495
'16	6095
'17	6222
'18	6549
'19	6821
'20	8149

Het jaar 2021 is het vierde jaar van de nieuwe HR-rapportageperiode. Het verspreidingsonderzoek ligt goed op schema.

	10 x 10 km-hokken	Geactualiseerd na 4 jaar (10 x 10 km)
Soort	aantal	%
Bastaardkikker	391	92
Boomkikker	35	86
Bruine kikker	432	98
Geelbuikvuurpad	4	100
Heikikker	227	81
Kamsalamander	192	79
Knoflookpad	33	85
Meerkikker	250	62
Poelkikker	233	85
Rugstreeppad	280	78
Vroedmeesterpad	7	100

Aandachtspunten

• Op peil houden van de bestaande aantalsmonitoring in meetpunten waar de vijf soorten voorkomen waarvan aantallen worden geteld (RAVON).
• Zorgen dat het vrijwilligersnetwerk en de technische voorzieningen (database, kaartmodule verspreidingsonderzoek) op peil blijven (RAVON).
• RAVON is veel tijd kwijt aan het aanvragen van vergunningen die vrijwilligers nodig hebben om tellingen te kunnen doen. Sinds de decentralisatie van het natuurbeleid verloopt de vergunningaanvraag niet meer centraal maar voor iedere provincie apart. Daarnaast stellen de provincies elk verschillende eisen, valt soms moeilijk aan de eisen te voldoen en roepen de eisen vragen op. Al met al vergt de papierwinkel duidelijk meer tijd dan voorheen (Stuurgroep Monitoring).

Links

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over RAVON: Website RAVON.

Trends per soort en graadmeters: Compendium voor de Leefomgeving.

7.9Zoetwatervissen

Algemeen

Middels het meetprogramma voor zoetwatervissen van het NEM worden visgegevens uit alle belangrijke zoete wateren van Nederland bij elkaar gebracht. Er wordt gestuurd op het inwinnen van verspreidingsgegevens.

Coördinatie: Stichting RAVON.

Uitvoering: Vrijwilligers, Stichting RAVON, CBS.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV, NVWA.

Sterk sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn / Vogelrichtlijn: landelijke trends van soorten van Bijlage II en IV
	Habitatrichtlijn / Vogelrichtlijn: verspreiding van soorten van Bijlage II, IV en V
	EU Kaderrichtlijn Water: trends in zoete rijkswateren
	Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer: landelijk trends
Matig sturende meetdoelen
	Natura 2000: trends per Natura 2000-gebied
	Natura 2000: trends in gezamenlijke Natura 2000-gebieden
	Habitatrichtlijn: structuur & functie van habitattypen (o.a. Rode Lijst-status van typische soorten)
	Rode Lijsten: Rode Lijst-status van soorten
	Invasieve exoten: verspreiding van soorten vermeld op de Unielijst
Indirecte meetdoelen
	Natura 2000: populatiegrootte per Natura 2000-gebied
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	Sustainable Development Goals: landelijke trends

Gegevens

Visgegevens worden met verschillende methoden (zoals schepnet, elektrisch schepnet, zegen, kuil, fuik, hengel en eDNA) in verschillende delen van het watersysteem en door verschillende organisaties verzameld: Rijkswaterstaat (grote rivieren, kanalen en meren), de waterschappen (regionale wateren) en hengelaars (sportvisserijwateren). Deze gegevens, en gegevens van adviesbureaus en nog wat kleinere bronnen, worden bijeengebracht door RAVON. Toch zijn er nog wateren en regio’s die niet goed onderzocht zijn op het voorkomen van de soorten uit het meetprogramma. Om een goede landelijke dekking te verkrijgen, worden deze gebieden door vrijwilligers met specifieke methoden (schepnet, zaklamp, prikkencilinder) geïnventariseerd. De coördinatie hiervan is in handen van RAVON. Een beschrijving van de werkwijze per soort is te vinden op de website van RAVON (zie onder Links). Voor veel soorten zijn betrouwbare landelijke trends beschikbaar vanaf 1990.

Soorten

De prioriteit van het meetprogramma voor zoetwatervissen ligt bij de vissoorten die vermeld worden op één of meerdere bijlagen van de Habitatrichtlijn. Tabel 7.9.2 geeft een overzicht van deze soorten en de mogelijkheden voor het berekenen van betrouwbare aantals- en verspreidingstrends. Daarnaast gaat er ook aandacht uit naar de vissensoorten die kenmerkend zijn voor een bepaald habitattype (de typische soorten). De opzet van het meetprogramma stelt het NEM echter in staat van veel meer zoetwatervissen de verspreiding en de trends in verspreiding (op 1 x 1 km-hokniveau) in beeld te brengen. De stand van de beekprik kan middels de opzet van het huidige meetprogramma niet goed in beeld gebracht worden. Om die reden is er een meetprogramma ontwikkeld waarbij de aantallen worden gemonitord door het tellen van larven. Het programma is in 2018 gestart en omvat 50 trajecten verdeeld over het verspreidingsgebied. In 2021 zijn in 56 trajecten tellingen verzameld. Daarmee is het streefaantal van 25 trajecten, waar tijdens een seizoen geteld wordt, ruimschoots gehaald. De rivierprik is opgenomen in het meetprogramma voor de zoetwatervissen, maar de verzamelde gegevens zijn door de WOT niet gebruikt voor de VHR-rapportage over 2013–2018. Dat roept de vraag op of het zin heeft de soort via het NEM te blijven volgen. Drie soorten, amoergrondel, blauwband en zonnebaars, zijn dit jaar voor het eerst opgenomen in het meetprogramma. Dit zijn invasieve exoten die worden vermeld op de Unielijst van de EU. De soorten worden gevolgd in opdracht van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Hoewel het berekenen van trends van exoten geen doel is, zijn er wel verspreidingstrends berekend voor blauwband en zonnebaars. Tabel 7.9.2 geeft een overzicht van de soorten die zijn opgenomen in het meetprogramma en de mogelijkheden voor het berekenen van betrouwbare aantals- en verspreidingstrends. Voor de verspreiding van deze soorten, zie de figuren in bijlage 5.

Soort	Beleidsstatus1)	Verspreidingstrend landelijk	Aantalstrend landelijk
Amoergrondel	Exoot	.	.
Beekdonderpad	HR II	goed	.
Beekprik	HR II, ANLb	goed	matig
Bermpje	TYP	goed	.
Bittervoorn	HR II, ANLb	goed	.
Blauwband	Exoot	goed	.
Grote modderkruiper	HR II, ANLb	goed	.
Kleine modderkruiper	HR II, ANLb	goed	.
Rivierdonderpad2)	HR II, ANLb	goed	.
Rivierprik3)	HR II & V	goed	.
Ruisvoorn	TYP	slecht	.
Snoek	TYP	goed	.
Zeelt	TYP	goed	.
Zonnebaars	Exoot	goed	.

¹⁾HR: Habitatrichtlijnsoort met nummer van bijlage; TYP: Typische soort HR; ANLb: soort is doelsoort van de beleidsmonitoring in het kader van het Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer.

²⁾De donderpad, die in de Habitatrichtlijn genoemd wordt (Cottus gobio), blijkt niet in Nederland voor te komen, maar wel de enige jaren geleden ontdekte soorten rivierdonderpad (Cottus perifretum) en beekdonderpad (Cottus rhenanus). Het ministerie van EZ verwacht dat deze twee nieuwe soorten op termijn als HR-soort zullen worden aangemerkt.

³⁾WUR verzamelt telgegevens van de rivierprik. Hiermee kunnen aantalstrends berekend worden.

Natura 2000‑gebieden

Er zijn zeven vissoorten die vermeld worden op Bijlage II van de Habitatrichtlijn. Voor zes van deze soorten zijn Natura 2000‑gebieden aangewezen. Zie tabel 7.9.3 voor een overzicht van de gebieden en de vissoorten waarvoor de gebieden aangewezen zijn. De gegevens zijn per definitie onvoldoende om voor de afzonderlijke soorten verspreidingstrends per gebied te berekenen.

Natura 2000-gebied	Soorten HR-bijlage II
Alde Faenen	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Biesbosch	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad, rivierprik
Binnenveld	grote modderkruiper
Botshol	kleine modderkruiper
Buurserzand & Haaksbergerveen	grote modderkruiper
De Wieden	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Deurnse Peel & Mariapeel	bittervoorn, kleine modderkruiper
Dinkelland	beekprik, bittervoorn, rivierdonderpad
Drentsche Aa-gebied	grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad, rivierprik
Eilandspolder	bittervoorn, kleine modderkruiper
Geuldal	beekprik, rivierdonderpad
Grensmaas	rivierdonderpad, rivierprik
Groote Wielen	bittervoorn, kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Haringvliet1)	bittervoorn, rivierdonderpad, rivierprik
Hollands Diep	rivierprik
IJsselmeer	rivierdonderpad
Ilperveld, Varkensland, Oostzanerveld & Twiske	bittervoorn, kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Kampina & Oisterwijkse Vennen	kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Kempenland-West	kleine modderkruiper
Kennemerland-Zuid	kleine modderkruiper
Krammer-Volkerak	kleine modderkruiper
Langstraat	grote modderkruiper, kleine modderkruiper
Leenderbos, Groote Heide & De Plateaux	beekprik, bittervoorn, kleine modderkruiper
Leudal	bittervoorn, kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Lingegebied & Diefdijk-Zuid	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper
Loevestein, Pompveld & Kornsche boezem	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Maas bij Eijsden	rivierdonderpad, rivierprik
Maasduinen	kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Markermeer & IJmeer	kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Meijendel & Berkheide	kleine modderkruiper
Meinweg	beekprik
Naardermeer	bittervoorn, kleine modderkruiper
Nieuwkoopse Plassen & De Haeck	bittervoorn, kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Noordzeekustzone1)	rivierprik
Oeffelter Meent	kleine modderkruiper
Olde Maten & Veerslootslanden	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper
Oostelijke Vechtplassen	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Oudegaasterbrekken, Fluessen & omgeving	kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Polder Westzaan	bittervoorn, kleine modderkruiper
Rijntakken2)	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad, rivierprik
Roerdal	beekprik, bittervoorn, grote modderkruiper, rivierprik, rivierdonderpad
Rottige Meenthe & Brandemeer	bittervoorn, kleine modderkruiper
Springendal & Dal van de Mosbeek	beekprik
Stabrechtse Heide & Beuven	kleine modderkruiper
Swalmdal	rivierdonderpad
Uiterwaarden Zwarte water en Vecht	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Van Oordts Mersken	grote modderkruiper, kleine modderkruiper
Vecht- en Beneden-Reggegebied	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Veluwe	beekprik, rivierdonderpad
Veluwerandmeren	kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Vlakte van de Raan1)	rivierprik
Vlijmens Ven, Moerputten & Bossche Broek	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper
Voordelta1)	rivierprik
Waddenzee1)	rivierprik
Weerribben	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Weerter- en Budelerbergen & Ringselven	bittervoorn, kleine modderkruiper
Westerschelde & Saeftinghe1)	rivierprik
Wormer- en Jisperveld & Kalverpolder	bittervoorn, kleine modderkruiper, rivierdonderpad
Zouweboezem	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper
Zwarte Meer	bittervoorn, grote modderkruiper, kleine modderkruiper, rivierdonderpad

¹⁾In deze gebieden vindt geen monitoring plaats in het kader van het NEM. De gebieden zijn niet geschikt voor monitoring door vrijwilligers.

²⁾Rivierprik wordt hier niet gemonitoord.

Voortgang in 2021

In 2019 is bij het meetprogramma voor de beekprik een knelpunt ontstaan. Vrijwilligers van RAVON kregen in Limburg van Waterschap Limburg onvoldoende ruimte om het meetprotocol uit te voeren. Waterschap Limburg heeft vrijwilligers geen toestemming gegeven om de beken te betreden. Na overleg tussen RAVON en Waterschap Limburg heeft het waterschap in 2021 toch toestemming gegeven voor monitoring van de beekprik. Of RAVON ook in 2022 en daarna toestemming voor monitoring krijgt is op het moment van schrijven nog onzeker. Monitoring van de beekprik in Limburg blijft om deze reden een punt van aandacht, aangezien de Limburgse populatie een substantieel deel van de Nederlandse beekprikkenpopulatie betreft. Zonder informatie uit Limburg is er geen representatieve trend voor de Nederlandse beekprikkenpopulatie te bepalen.

Teldekking

Er worden in Nederland veel visgegevens verzameld door verschillende organisaties die zich elk op specifieke wateren richten. Daardoor zijn de verzamelde gegevens representatief voor de leefgebieden van de verschillende soorten. De visgegevens die waterschappen verzamelen voor de Kaderrichtlijn Water (KRW) zijn vanwege de hoeveelheid gegevens en de goede landelijke dekking een belangrijke bron.

De bemonsteringen worden door de waterschappen echter niet elk jaar gedaan, maar eens in de paar jaar. Verder worden de gegevens met enige vertraging in de NDFF gezet en waarschijnlijk zetten niet alle waterschappen hun data in de NDFF. Sommigen geven de data alleen aan het Informatiehuis Water (IHW). Dat bemoeilijkt het jaarlijks berekenen van trends. Rijkswaterstaat verzamelt jaarlijks visgegevens van de grote rivieren, maar deze gegevens worden tot nu toe niet door Rijkswaterstaat in de NDFF gezet. Het IJsselmeer wordt bemonsterd door WMR. Ook deze gegevens komen niet direct in de NDFF terecht.

Afgesproken is om, vanwege de tijd die nodig is om de gegevens van alle partijen te verzamelen, de trendberekeningen vanaf 2022 eens in de twee jaar uit te voeren in plaats van jaarlijks (in 2022 zullen verspreidingstrends berekend worden). Om het tijdschema van de berekeningen te kunnen bepalen moet de gegevensstroom van waterschappen, RWS en andere partijen naar NDFF en IHW beter in kaart worden gebracht.

RAVON voegt aan iedere waarneming informatie toe over het watertype waaruit de waarneming afkomstig is. Tegenwoording wordt bij het berekenen van de verspreidingstrends gestratificeerd naar waterschap. Dit betekent dat er voor veel soorten nu trends per waterschap beschikbaar zijn.

Toon tabel7.9.4 Aantal bezochte kilometerhokken voor vissenVerberg tabel7.9.4 Aantal bezochte kilometerhokken voor vissen

7.9.4 Aantal bezochte kilometerhokken voor vissen

jaren	Kilometerhokken
'90	811
'91	893
'92	1321
'93	1525
'94	2066
'95	1236
'96	1670
'97	1370
'98	1064
'99	1292
'00	1373
'01	1295
'02	1706
'03	1927
'04	2002
'05	2666
'06	3695
'07	4803
'08	4756
'09	6188
'10	5966
'11	6402
'12	8120
'13	9026
'14	9784
'15	7592
'16	7328
'17	6417
'18	6605
'19	3567

Verspreidingsonderzoek

Het jaar 2021 is het vierde jaar van de nieuwe HR-rapportageperiode. In 2021 is goede vooruitgang geboekt: het verspreidingsonderzoek verloopt volgens planning voor vijf van de zeven soorten. Voor de rivierdonderpad lijkt dit niet het geval, maar deze soort gaat de laatste jaren achteruit vanwege de opkomst van de exotische grondels (Kesslers grondel, marmergrondel, Pontische stroomgrondel en zwartbekgrondel). Met name de zwartbekgrondel lijkt verantwoordelijk voor de achteruitgang. Voor het vaststellen dat een 10 x 10 km-hok bezet is door een soort, kan één bezoek al volstaan. Om vast te stellen dat een soort niet meer voorkomt in een 10 x 10 km-hok zijn meer bezoeken nodig, dit speelt bij de rivierdonderpad. Het verspreidingsonderzoek naar de grote modderkruiper loopt eveneens wat achter, gelukkig gaat deze soort niet achteruit. Wel is deze soort moeilijk te vinden, waardoor veel inspanning nodig is om aan- en afwezigheid op 10 x 10 km-hokniveau vast te stellen. In de resterende twee jaren van de rapportageperiode zal meer aandacht uitgaan naar het actualiseren van de verspreiding van deze twee soorten. Voor de verspreiding van deze soorten, zie de figuren in bijlage 5.

	10 x 10 km-hokken	Geactualiseerd na 4 jaar (10 x 10 km)
Soort	aantal	%
Beekdonderpad	7	100
Beekprik	28	89
Bittervoorn	258	80
Grote modderkruiper	163	54
Kleine modderkruiper	331	82
Rivierdonderpad	219	33
Rivierprik	6	67

Aandachtspunten

• Het bij elkaar brengen van de KRW-gegevens op het juiste detailniveau van waterschappen en Rijkswaterstaat (RAVON).
• Actualisatie van het actueel en potentieel leefgebied van de grote modderkruiper en de rivierdonderpad (RAVON).
• In kaart brengen van de gegevensstroom van waterschappen naar de NDFF (CBS & RAVON).
• In gesprek blijven met Waterschap Limburg over het monitoren van de beekprik in de provincie Limburg (RAVON, stuurgroep Monitoring).
• Afspraken maken over de frequentie en het dataformat waarmee gegevens van de beekprik geleverd worden (CBS & RAVON).
• Herkennen KRW-data van waterschappen en Rijkswaterstaat in de visgegevens die RAVON levert (RAVON).
• Overleggen met de WOT over de rivierprik om helder te krijgen welke gegevens gebruikt zullen worden in het volgende VHR-rapport zodat bepaald kan worden of het zin heeft de soort via het NEM te monitoren (Stuurgroep Monitoring).
• In kaart brengen welke voor vissen aangewezen Natura 2000‑gebieden onderbemonsterd zijn (RAVON).

Links

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over RAVON: Website RAVON.

Trends HR-soorten en graadmeter: Compendium voor de Leefomgeving

7.10Vlinders

Algemeen

Het meetprogramma vlinders bestaat uit twee onderdelen: aantalsmonitoring en verspreidingsonderzoek.

Coördinatie: De Vlinderstichting.

Uitvoering: Vrijwilligers, De Vlinderstichting, terreinbeherende organisaties, CBS.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV.

Sterke sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: landelijke trends in aantallen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: verspreiding van soorten
	Indicatoren Rijksbegroting
	Evaluatie Natuurpact
Matige sturende meetdoelen
	Natura 2000: trends per Natura 2000-gebied
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: trends in gezamenlijke HR-/VR-gebieden
	Habitatrichtlijn: structuur & functie van habitattypen (o.a. Rode Lijst-status van typische soorten)
	Rode Lijsten: Rode Lijst-status van soorten
	Biodiversiteit Insecten
	Graadmeters Natuurnetwerk Nederland
Indirecte meetdoelen
	Natura 2000: populatiegrootte per Natura 2000-gebied1
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	Sustainable Development Goals
	Klimaatverandering: landelijke trends en fenologische verschuivingen
	Natuurgraadmeters: landelijke trends, trends per provincie, per biotoop etc.
	Stadsnatuur: landelijke trends
	1 van matig sturend naar indirect meetdoel

Gegevens

Aantalsmonitoring

In het meetonderdeel aantalsmonitoring worden alle in ons land voorkomende vlindersoorten geteld via vaste routes van doorgaans 1 km lang. Deze worden elk jaar op dezelfde manier geteld. Gedurende het hele seizoen tussen 1 april en 1 oktober wordt in principe wekelijks genoteerd welke soorten er voorkomen en in welke aantallen. Vanwege de vervroeging van de vliegtijd door klimaatverandering is genoemde periode vrijgegeven en worden tellingen verricht onder weersomstandigheden die voldoen aan de minimumeisen buiten de aangegeven periode ook meegenomen. Daarnaast zijn er routes gericht op één soort, met alleen tellingen in de hoofdvliegtijd van die soort. Voor ruim de helft van de te volgen soorten gaat het om een steekproef van enige honderden meetlocaties in hun leefgebieden. Van de andere soorten wordt op alle locaties waar de soort voorkomt een telroute uitgezet. Daarnaast zijn er drie soorten die geteld worden via ei-tellingen (gentiaanblauwtje, sleedoornpage en grote vuurvlinder), omdat tellen van de volwassen dieren niet mogelijk is (ze zijn te zeldzaam en obscuur om aantallen van betekenis te kunnen vaststellen door middel van telroutes). De veldwerkhandleiding is te vinden op de website van het NEM (zie Links).

Bij de statistische analyse worden de cijfers van de steekproefsoorten door weging gecorrigeerd voor over- en onderbemonstering van bepaalde regio’s en begroeiingstypen.

Weegfactoren worden per soort afgeleid uit de oppervlakte geschikt leefgebied binnen het maximale verspreidingsareaal. De weegfactoren van een aantal soorten zijn verouderd doordat hun areaal in de loop der jaren aanzienlijk is veranderd. Voor deze soorten zijn in de laatste jaren nieuwe weegfactoren gebruikt op basis van expert judgement. Er is een nieuwe wegingsmethode ontwikkeld waarbij het potentieel leefgebied wordt bepaald aan de hand van de kans op aanwezigheid op basis van de occupancy uitkomsten op 10 x 10 km hokniveau, waarbij gewogen wordt naar substrata/subpopulaties op basis van fysisch geografische regio in combinatie met begroeiingstype. Er zijn hiervoor begroeiingstypekaarten gemaakt van de situatie in 1990 (start aantalsmeetnet) en die in 2015. Deze kaarten dienen als basis voor de bepaling van nieuwe weegfactoren die voor het eerst bij de berekening van de trends tot en met 2020 toegepast zullen worden.

Verspreidingsonderzoek

Het verspreidingsonderzoek bestaat uit verschillende gegevensstromen. Allereerst vindt er gegevensinzameling plaats die is gericht op het vaststellen van de verspreiding van de in Nederland voorkomende HR-bijlage II & IV-soorten op 10 x 10 km- en 5 x 5 km-hokniveau. Daarnaast is er verspreidingsonderzoek van de overige soorten op 5 x 5 km-hokniveau. Het doel daarvan is om de Rode Lijst-status van soorten te kunnen actualiseren, met bijzondere aandacht voor de urgent bedreigde typische soorten. De verdere gegevensinwinning van de HR-soorten en de typische soorten bestaat uit gerichte inventarisaties van km-hokken volgens een gestandaardiseerd protocol. Ook worden er veel gegevens over vlinders verzameld door vrijwilligers zonder gebruik van een vast meetprotocol, in de vorm van soortenlijsten of losse tellingen van één soort. Deze waarnemingen worden door de waarnemers ingevoerd op de verschillende invoerportals op internet die uiteindelijk bijeen komen via de NDFF voor de verwerking door CBS.

De gegevens van HR-soorten worden verwerkt tot verspreidingskaarten op 10 x 10 km-hokniveau. Het gaat om de grote vuurvlinder, pimpernelblauwtje, donker pimpernelblauwtje, teunisbloempijlstaart en de Spaanse vlag.

Voor het bepalen van de actuele verspreiding, en de trend daarin, worden zogenaamde occupancy-modellen routinematig toegepast. Deze modellen zijn tevens bruikbaar om te onderzoeken of bepaalde hokken voldoende zijn onderzocht om een soort te vinden wanneer deze aanwezig is.

Soorten

Het meetprogramma vlinders wordt beoordeeld op in totaal 34 soorten die op grond van de meetdoelen en haalbaarheid goed gevolgd moeten en kunnen worden (tabel 7.10.2). Het gaat hierbij om negen soorten die in de Habitatrichtlijn worden genoemd en 27 soorten die als typische soort te boek staan (van deze groep behoren er twee ook tot de groep van negen soorten van de Habitatrichtlijn).

Het doel is om in de zes‑jaarlijkse HR-rapportageperiode 2019–2024 alle hokken van het actuele en potentiële verspreidingsgebied te inventariseren. Omdat de gegevens uit 2018 niet meer konden worden meegenomen bij de vorige HR-rapportage (2013–2018), geldt 2018 als het eerste jaar van de huidige zesjarige rapportageperiode (2019–2024). Praktisch gezien is 2021 hiermee het vierde jaar van de huidige rapportageperiode.

Soort	Beleidsstatus1)	Type meetgegevens	Kwaliteit landelijke trend	Opmerkingen
Aardbeivlinder	TYP	verspreiding	goed3)
Apollovlinder	HR IV	.	.	verdwenen uit NL
Bruin blauwtje	TYP	verspreiding	goed3)
Bruin dikkopje	TYP	verspreiding	goed3)
Donker pimpernelblauwtje	HR II & IV	aantal4) & verspreiding5)	goed
Duinparelmoervlinder	TYP	verspreiding	goed3)
Dwergblauwtje	TYP	.	.	verdwenen uit NL
Eikenpage	TYP	verspreiding	goed3))
Geelsprietdikkopje	TYP	verspreiding	goed3)
Gentiaanblauwtje	TYP	verspreiding	goed3))
Groentje	TYP	verspreiding	goed3)
Grote ijsvogelvlinder	TYP	.	.	verdwenen uit NL
Grote parelmoervlinder	TYP	verspreiding	goed3)
Grote vuurvlinder	HR II & IV, TYP	aantal4) & verspreiding5)	goed
Grote weerschijnvlinder	TYP	.	.6)	moeilijk meetbaar
Heideblauwtje	TYP	verspreiding	goed3)
Heivlinder	TYP	verspreiding	goed3)
Kleine heivlinder	TYP	verspreiding	goed3)
Kleine ijsvogelvlinder	TYP	verspreiding	goed3)
Kleine parelmoervlinder	TYP	verspreiding	goed3)
Kommavlinder	TYP	verspreiding	goed3)
Moerasparelmoervlinder	HR II, TYP	.	.	verdwenen uit NL
Pimpernelblauwtje	HR II & IV	aantal4) & verspreiding5)	goed
Purperstreepparelmoervlinder	TYP	.	.	verdwenen uit NL
Spaanse vlag2)	HR II*	aantal4) & verspreiding5)	goed
Teunisbloempijlstaart2)	HR IV	.	.6)	zeldzaam
Tijmblauwtje	HR IV	.	.	verdwenen uit NL
Tweekleurig hooibeestje	TYP	.	.	verdwenen uit NL
Vals heideblauwtje	TYP	.	.	verdwenen uit NL
Veenbesblauwtje	TYP	verspreiding	goed3)
Veenbesparelmoervlinder	TYP	verspreiding	goed3)
Veenhooibeestje	TYP	verspreiding	goed3)
Zilveren maan	TYP	verspreiding	goed3)
Zilverstreephooibeestje	HR IV	.	.	verdwenen uit NL

Soort	Natura 2000-gebied	Meetpunten laatste 3 jaar	Opmerking
Donker pimpernelblauwtje	Roerdal	ja
	Vlijmens ven, Moerputten & Bossche Broek	ja	geen populatie aanwezig
Grote vuurvlinder	De Wieden	nee	geen populatie aanwezig
	Rottige Meente & Brandemeer	ja
	Weerribben	ja
Pimpernelblauwtje	Vlijmens ven, Moerputten & Bossche Broek	ja
Spaanse vlag	Bemelerberg & Schiepersberg	ja
	Geuldal	ja
	Savelsbos	ja
	St.Pietersberg & Jekerdal	ja

Voortgang 2020

Teldekking meetnet aantalsmonitoring

De telgegevens zijn afkomstig van in totaal 2 820 routes over de periode 1990–2020. In 2020 zijn er gegevens binnengekomen van in totaal 1 166 routes (figuur 7.10.4), waarvan circa 843 algemene routes, 159 soortgerichte routes (inclusief acht voor de Spaanse vlag en drie voor de Phegeavlinder) en 164 ei-telplots.

Van vrijwel alle 34 voor de NEM-doelen onderzochte soorten zijn landelijke trend- en indexcijfers van goede kwaliteit beschikbaar (tabel 7.10.2), evenals per fysisch geografische regio, provincie en begroeiingstype. Van alle habitatrichtlijnsoorten zijn de tijdreeksen van goede kwaliteit. Er is één Natura 2000‑gebied zonder recente meetpunten, maar daaruit is de HR-soort inmiddels verdwenen (tabel 7.10.3).

Toon tabel7.10.4 Aantal getelde vlinderroutesVerberg tabel7.10.4 Aantal getelde vlinderroutes

7.10.4 Aantal getelde vlinderroutes

jaren	plots
'90	114
'91	171
'92	250
'93	268
'94	286
'95	315
'96	351
'97	406
'98	448
'99	508
'00	556
'01	601
'02	615
'03	793
'04	785
'05	817
'06	833
'07	906
'08	901
'09	871
'10	880
'11	910
'12	902
'13	934
'14	910
'15	963
'16	996
'17	1045
'18	1028
'19	1180
'20	1166

Teldekking meetnet verspreidingsonderzoek

Er waren in 2018 al voldoende 10 x 10 km-hokgegevens verzameld voor de vijf HR-soorten binnen de huidige verslagperiode (geactualiseerd overzicht in tabel 7.10.5). Ook zijn er veel actuele verspreidingsgegevens voorhanden op 5 x 5 km-hokniveau. Tot de eerstvolgende HR-rapportage is het verspreidingsonderzoek daarom reeds volbracht.

	10 x 10 km-hokken	Geactualiseerd na 4 jaar (10 x 10 km)
Soort	aantal	%
Donker pimpernelblauwtje	2	100
Grote vuurvlinder	6	100
Pimpernelblauwtje	2	100
Spaanse vlag	101	95
Teunisbloempijlstaart	160	100

Toon tabel7.10.6 Aantal bemonsterde kilometerhokken vlindersVerberg tabel7.10.6 Aantal bemonsterde kilometerhokken vlinders

7.10.6 Aantal bemonsterde kilometerhokken vlinders

jaren	aantalkmhokken
'90	1813
'91	3418
'92	4446
'93	5190
'94	5656
'95	7401
'96	7796
'97	7541
'98	6874
'99	6726
'00	7887
'01	5820
'02	6549
'03	8258
'04	7709
'05	9956
'06	11344
'07	13626
'08	10551
'09	17521
'10	15432
'11	16109
'12	15810
'13	18064
'14	20190
'15	17745
'16	18352
'17	20065
'18	20158
'19	21950
'20	22838

Ontwikkelingen

Het totaal aantal meetroutes voor de aantalsmonitoring heeft in 2019 een spontane sprong gemaakt en heeft deze toename zich in 2020 doorgezet. Deze sprong zit vooral in het aantal algemene routes dat blijft toenemen. Zowel het aantal soortgerichte routes als het aantal ei-telplots liepen daarentegen weer iets verder terug, met een afname van respectievelijk 22% sinds 2012 en 32% sinds 2007 (jaartallen betreft het moment van pieken in het aantal plots). Deels kwam dit bij de soortgerichte routes door de omzetting naar algemene routes (wat beschouwd moet worden als een uitbreiding van de waarneeminspanning), maar de continuering van de afname heeft vooral te maken met de verdergaande afname van zeldzame soorten, waarbij in het geval van het lokaal verdwijnen van een soort wordt gestopt met tellen (bij de ei-telplots speelt dit met name bij het gentiaanblauwtje).

Aandachtspunten

• Zorgen dat het meetnet aantalsmonitoring op peil blijft (De Vlinderstichting).
• Zorgen dat het vrijwilligersnetwerk en de technische voorzieningen voor het verspreidingsonderzoek (database, invoermogelijkheden) op peil blijven (De Vlinderstichting).

Links

Methode en links naar handleidingen: Website NEM.

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over De Vlinderstichting: Website De Vlinderstichting.

Trends per soort en graadmeters: Compendium voor de Leefomgeving.

Meetpunten aantalsmonitoring

7.11Libellen

Algemeen

Het meetprogramma libellen bestaat uit twee onderdelen: aantalsmonitoring en verspreidingsonderzoek.

Coördinatie: De Vlinderstichting.

Uitvoering: Vrijwilligers, De Vlinderstichting, EIS, terreinbeherende organisaties, CBS.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV.

Sterke sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: landelijke trends in aantallen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: verspreiding van soorten
	Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer: landelijke trends
	Indicatoren Rijksbegroting
	Evaluatie Natuurpact
Matige sturende meetdoelen
	Natura 2000: trends per Natura 2000-gebied
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: trends in gezamenlijke HR-/VR-gebieden
	Habitatrichtlijn: structuur & functie van habitattypen (o.a. Rode Lijst-status van typische soorten)
	Rode Lijsten: Rode Lijst-status van soorten
	Biodiversiteit Insecten
Indirecte meetdoelen
	Natura 2000: populatiegrootte per Natura 2000-gebied1)
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	Sustainable Development Goals
	Klimaatverandering: landelijke trends en fenologische verschuivingen
	Natuurgraadmeters: landelijke trends, trends per provincie, per biotoop etc.
	Stadsnatuur: landelijke trends

¹⁾Van matig sturend naar indirect meetdoel.

Gegevens

Aantalsmonitoring

Vrijwilligers van De Vlinderstichting verzamelen tellingen van alle in ons land voorkomende libellensoorten. Op vaste routes van gemiddeld 250 meter lang wordt elk jaar op dezelfde manier het aantal individuen van elke soort geteld. Gedurende het hele seizoen tussen 1 mei en 1 oktober wordt in principe om de twee weken genoteerd welke soorten voorkomen en in welke aantallen. Daarnaast zijn er routes gericht op één soort, met alleen een drietal tellingen in de hoofdvliegtijd van de soort.

Voor algemene tot schaarse soorten zijn de routes een steekproef; voor de meer zeldzame soorten wordt in principe op alle locaties waar de soort voorkomt een telroute uitgezet. De gaffellibel wordt middels een aangepaste methode gevolgd. Ook de rivierrombout wordt vanaf 2014 middels een aangepaste methode gevolgd op de plekken waar de kans het grootst is de soort aan te treffen. De algemene veldwerkhandleiding en die van de rivierrombouttelling is te vinden via de website van het NEM en De Vlinderstichting (zie Links).

Tot 2017 werden alleen langs de eerste 100 meter van de route alle soorten geteld, en daarna alleen de ‘grote libellen’ (dit zijn de beekjuffers en de echte libellen (Anisoptera) minus de heidelibellen). In 2017 is een nieuwe methode ingevoerd, waarbij langs de gehele route alle soorten worden geteld. Deze methode sluit aan bij de methodiek van de dagvlinders. Ze wordt zowel toegepast op alle routes die vanaf 2017 nieuw worden uitgezet als op al bestaande routes waarvan de tellers willen overstappen naar de nieuwe methode. Voor tellers die niet willen overstappen blijft het mogelijk om via de oude methodiek te tellen.

Voor de meeste meer algemene soorten blijkt het meetprogramma onvoldoende routes te omvatten om representatieve landelijke populatietrends te berekenen. Voor deze groep wordt alleen de trend in verspreiding in beeld gebracht op basis van informatie over aan- of afwezigheid in 1 x 1 km-hokken.

Verspreidingsonderzoek

Het verspreidingsonderzoek is gericht op het vaststellen van de verspreiding van de in Nederland voorkomende HR-bijlage II & IV-soorten op 10 x 10 km-hokniveau. Het doel is om in de zes-jaarlijkse HR-rapportageperiode alle hokken van het gezamenlijke actuele en potentiële verspreidingsgebied te inventariseren. Om het beeld compleet te krijgen, zowel qua verspreiding als aantallen, is extra inspanning verricht voor een aantal soorten die voorkomen in kwetsbare of ontoegankelijke gebieden (Noordse winterjuffer, donkere waterjuffer, gevlekte witsnuitlibel, sierlijke witsnuitlibel, gaffellibel). Ook is er speciale aandacht uitgegaan naar de rivierrombout. Daarnaast wordt het verspreidingsonderzoek gebruikt om de landelijke trend van negentien typische soorten te volgen.

Daarnaast is er een meetdoel voor de trend in verspreiding van soorten op 5 x 5 km-hokniveau. Het doel daarvan is om de Rode Lijst-status van soorten te kunnen actualiseren, met bijzondere aandacht voor de urgent bedreigde typische soorten. En er is een afgeleid meetdoel, namelijk trends in aantal bezette 1 x 1 km-hokken voor de typische soorten.

Veel gegevens over libellen worden verzameld zonder gebruik van een vast meetprotocol, in de vorm van soortenlijsten of losse tellingen van één soort. Deze waarnemingen worden door de waarnemers ingevoerd op de verschillende invoerportals op internet die uiteindelijk bijeen komen via de NDFF voor de verwerking door CBS. Bij de Noordse winterjuffer is gekozen om alleen de verspreiding in potentieel voortplantingsgebied in kaart te brengen. Onderzoek in hokken met waarnemingen van zwervende en overwinterende dieren wordt niet zinvol geacht.

De gegevens van HR-soorten worden verwerkt tot verspreidingskaarten op 10 x 10 km-hokniveau. Voor het bepalen van de actuele verspreiding, en de trend daarin, worden zogenaamde occupancy-modellen routinematig toegepast. Deze modellen zijn tevens bruikbaar om te onderzoeken of bepaalde hokken voldoende zijn onderzocht om een soort te vinden wanneer deze aanwezig is. Daartoe worden zogenaamde lacunekaarten per soort gemaakt.

Soorten

Het meetprogramma libellen volgt 22 soorten. Negen van deze soorten worden vermeld op één of meerdere bijlagen van de Habitatrichtlijn en 19 van de 22 soorten worden gezien als kenmerkend voor een bepaald habitattype (de typische soorten), zie tabel 7.11.2.

Het doel is om in de zes‑jaarlijkse HR-rapportageperiode 2019–2024 alle hokken van het actuele en potentiële verspreidingsgebied te inventariseren. Omdat de gegevens uit 2018 niet meer konden worden meegenomen bij de vorige HR-rapportage (2013–2018), geldt 2018 als het eerste jaar van de huidige zesjarige rapportageperiode (2019–2024). Praktisch gezien is 2021 hiermee het vierde jaar van de huidige rapportageperiode.

Soort	Beleidsstatus1)	Type meetgegevens	Kwaliteit landelijke trend	Opmerkingen
Beekrombout	TYP	verspreiding	goed
Bruine korenbout	TYP	verspreiding	goed
Bronslibel	HR II & IV	.	.	incidenteel in NL
Bruine winterjuffer	TYP	verspreiding	goed
Donkere waterjuffer	TYP	verspreiding	goed	aantal wordt gevolgd
Gaffellibel	HR II & IV, TYP	aantal	goed	afwijkende methode
Gevlekte witsnuitlibel	HR II & IV, TYP	aantal	goed
Gewone bronlibel	TYP	verspreiding	goed
Glassnijder	TYP	verspreiding	goed
Groene glazenmaker	HR IV, TYP, ANLb	aantal	goed
Hoogveenglanslibel	TYP	verspreiding	goed
Kempense heidelibel	TYP	verspreiding	.2)	sterke fluctuaties
Mercuurwaterjuffer	HR II	.	.	verdwenen uit NL
Noordse glazenmaker	TYP	verspreiding	.2)	korte periode
Noordse winterjuffer	HR IV	aantal	goed
Oostelijke witsnuitlibel	HR IV, TYP	aantal	goed
Rivierrombout	HR IV, TYP	.	.2)	afwijkende methode
Sierlijke witsnuitlibel	HR IV, TYP	aantal	goed
Speerwaterjuffer	TYP	verspreiding	goed	aantal wordt gevolgd
Venwitsnuitlibel	TYP	verspreiding	goed
Vroege glazenmaker	TYP	verspreiding	goed
Weidebeekjuffer	TYP	verspreiding	goed

¹⁾HR: Habitatrichtlijnsoort met nummer van bijlage; TYP: Typische soort Habitatrichtlijn; ANLb: soort is doelsoort van de beleidsmonitoring in het kader van het Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer.

²⁾Zeldzame en/of moeilijk meetbare soort die zo goed mogelijk gevolgd wordt via het verspreidingsonderzoek.

Soort	Natura 2000-gebied	Meetpunten laatste 3 jaar	Opmerkingen
Gaffellibel	Meinweg	ja
Gaffellibel	Roerdal	ja
Gaffellibel	Swalmdal	ja
Gevlekte witsnuitlibel	Alde Feanen	ja
Gevlekte witsnuitlibel	Buurserzand & Haaksbergerveen	ja2)
Gevlekte witsnuitlibel	De Wieden	ja
Gevlekte witsnuitlibel	Drentsche Aa-gebied	nee
Gevlekte witsnuitlibel	Fochteloërveen	ja2)
Gevlekte witsnuitlibel	Holtingerveld1)	nee
Gevlekte witsnuitlibel	Kampina & Oisterwijkse Vennen	ja
Gevlekte witsnuitlibel	Korenburgerveen	ja
Gevlekte witsnuitlibel	Leenderbos, Groote Heide & De Plateaux	ja2)
Gevlekte witsnuitlibel	Lonnekermeer	ja
Gevlekte witsnuitlibel	Maasduinen	nee
Gevlekte witsnuitlibel	Nieuwkoopse plassen & de haeck	ja2)
Gevlekte witsnuitlibel	Noordhollands Duinreservaat	ja
Gevlekte witsnuitlibel	Oostelijke Vechtplassen	ja
Gevlekte witsnuitlibel	Rottige Meenthe & Brandemeer	ja
Gevlekte witsnuitlibel	Voornes duin	ja2)
Gevlekte witsnuitlibel	Veluwe	ja
Gevlekte witsnuitlibel	Weerribben	ja
Gevlekte witsnuitlibel	Zwanenwater & Pettemerduinen	ja2)

¹⁾Tot 2013 heette dit Natura 2000-gebied Havelte Oost.

²⁾Wel meetpunten, maar het aantal gevlekte witsnuitlibellen is tot nu toe te laag voor een soortgerichte telroute.

Voortgang 2019

Teldekking aantalsmonitoring

De telgegevens zijn afkomstig van in totaal bijna 1 626 routes over de periode 1998–2020. In 2020 zijn er gegevens binnengekomen van in totaal 539 routes, waarvan 261 algemene routes, 278 soortgerichte routes en 5 speciale routes voor de gaffellibel. De HR-soort mercuurwaterjuffer is na de ontdekking in 2011 niet meer waargenomen; daarvan is momenteel geen populatie meer aanwezig in Nederland.

Van veel van de typische soorten zijn betrouwbare landelijke trend- en indexcijfers beschikbaar. In totaal zijn er 21 Natura 2000‑gebieden aangewezen voor gaffellibel en gevlekte witsnuitlibel. Van deze soort-gebiedcombinaties zijn er drie zonder recente meetpunten voor de betreffende soort; dit betreft gebieden waar geen populatie aanwezig is (zie tabel 7.11.3).

Toon tabel7.11.4 Aantal getelde libellenroutesVerberg tabel7.11.4 Aantal getelde libellenroutes

7.11.4 Aantal getelde libellenroutes

jaren	geteld
'98	129
'99	240
'00	349
'01	352
'02	375
'03	442
'04	467
'05	439
'06	489
'07	492
'08	444
'09	478
'10	406
'11	405
'12	490
'13	455
'14	400
'15	389
'16	454
'17	497
'18	516
'19	537
'20	539

Teldekking verspreidingsonderzoek

Het verzamelen van gegevens om de verspreiding van de acht HR-soorten op basis van 10 x 10 km-hokken in beeld te brengen ligt in de eerste vier van de zes jaar meteen goed op schema (zie tabel 7.11.5). Het overzicht is al compleet tot en met 2020: het percentage onderzochte hokken voor zeven van de acht te onderzoeken soorten ligt boven de 70%. Alleen voor de gaffellibel ligt het nog onder deze grens, maar boven de 50%.

	10 x 10 km-hokken	Geactualiseerd na 4 jaar (10 x 10 km)
Soort	aantal	%
Gaffellibel	13	54
Gevlekte witsnuitlibel	271	85
Groene glazenmaker	63	76
Mercuurwaterjuffer1)	1	100
Noordse winterjuffer	45	80
Oostelijke witsnuitlibel	18	83
Rivierrombout	74	81
Sierlijke witsnuitlibel	79	94

¹⁾Deze soort is sinds 2011 niet meer in Nederland gezien, maar de potentiële plek wordt nog wel gecontroleerd.

Toon tabel7.11.6 Aantal bemonsterde kilometerhokken libellenVerberg tabel7.11.6 Aantal bemonsterde kilometerhokken libellen

7.11.6 Aantal bemonsterde kilometerhokken libellen

jaren	geteld
'90	491
'91	553
'92	979
'93	1227
'94	2579
'95	3964
'96	4375
'97	2860
'98	2195
'99	2863
'00	2973
'01	2540
'02	2845
'03	4070
'04	4413
'05	5303
'06	6431
'07	8004
'08	5847
'09	8934
'10	8685
'11	8858
'12	9254
'13	9751
'14	10431
'15	9802
'16	10885
'17	11281
'18	12118
'19	12474
'20	13982

Ontwikkelingen

Het aantal algemene routes is vanaf 2010 gestabiliseerd, maar ligt lager dan het langjarig gemiddelde. Het aantal soortgerichte routes varieert wat meer en groeide in 2020 tot licht boven het langjarig gemiddelde.

Aandachtspunten

• Focus van de coördinatie van het meetprogramma aantalsmonitoring op de soorten van HR-bijlage II & IV. Dit houdt met name gerichte coördinatie en werving van waarnemers in:
  • voor huidjestellingen bij de rivierrombout.
  • voor het nauw volgen van de ontwikkelingen bij de witsnuitlibellen.
  • voor de groene glazenmaker in relatie tot ANLb en herbezoeken aan plots waar deze soort verdwenen is.

Links

Methode en link naar de algemene handleiding: Website NEM.

Link naar de handleiding speciale telling rivierrombout: Website De Vlinderstichting.

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over De Vlinderstichting: Website De Vlinderstichting.

Trends per soort en graadmeters: Compendium voor de Leefomgeving.

7.12Kevers en andere ongewervelden

Algemeen

Het meetprogramma voor kevers en andere ongewervelden is in de eerste plaats gericht op het bepalen van de verspreiding van een zevental soorten van de Habitatrichtlijn (bijlage II, IV en V). Het betreft de medicinale bloedzuiger, Europese rivierkreeft en vijf soorten kevers. Voor de gestreepte waterroofkever worden ook structureel aantalsgegevens verzameld.

Daarnaast vindt monitoring plaats van een aantal ‘typische soorten’. Deze soorten worden niet direct beschermd door de Habitatrichtlijn, maar gebruikt als indicator voor beschermde habitattypen. Het betreft een aantal sprinkhanen, haften, steenvliegen en schietmotten die urgent bedreigd zijn. Vanaf 2021 gelden twee nieuwe meetdoelen die het meetprogramma, door uitbreiding ervan, (mede) kan bedienen. Het gaat om de invasieve exoten van de Unielijst en om de biodiversiteit van insecten (met name bestuivers). Gegevensinwinning voor de invasieve exoten loopt al, maar dat geldt niet voor de bestuivers. Momenteel zijn er onvoldoende gegevens beschikbaar om voor individuele soorten trends te kunnen berekenen, noch aantalstrends, noch verspreidingstrends. Het NEM zou dan ook graag zien dat er een programma opgezet wordt om hierin verandering te brengen.

Coördinatie: EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden.

Uitvoering: EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, CBS.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV.

Meetdoelen

Sterk sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: landelijke trends van soorten van Bijlage II en IV
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: verspreiding van soorten van Bijlage II, IV en V
Matig sturende meetdoelen
	Natura 2000: trends per Natura 2000-gebied
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: trends in gezamenlijke HR-/VR-gebieden
	Habitatrichtlijn: structuur & functie van habitattypen (o.a. Rode Lijst-status van typische soorten)
	Invasieve exoten: verspreiding van soorten vermeld op de Unielijst
	Biodiversiteit insecten: landelijke trends
Indirecte meetdoelen
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	Sustainable Development Goals: landelijke trends
	Natura 2000: populatiegrootte per Natura 2000-gebied

Gegevens

De gegevensinwinning voor de twee soorten waterroofkevers bestaat uitsluitend uit gerichte inventarisaties van km-hokken binnen het actuele en potentiële verspreidingsgebied door professionals m.b.v. schepnetten en vallen. De gegevensinwinning voor het vliegend hert bestaat enerzijds uit losse waarnemingen, anderzijds uit tellingen gedaan langs vastgelegde trajecten. Het doorgeven van losse waarnemingen wordt gestimuleerd middels oproepen via landelijke, regionale en lokale media. Vanwege de lage trefkans van de soort is gericht verspreidingsonderzoek niet efficiënt. De gegevensinwinning voor de vermiljoenkever bestaat uit gerichte inventarisaties van km-hokken binnen het actuele verspreidingsgebied en explorerende inventarisaties binnen potentieel verspreidingsgebied. De vermiljoenkever is pas in 2012 in Nederland aangetroffen, vandaar dat het beeld op de verspreiding van de soort nog niet compleet is. Gegevensinwinning voor deze soort werd door professionals uitgevoerd, maar die inzet is niet meer nodig. De soort wordt hoe langer hoe meer door een kleine, maar toegewijde en kundige groep vrijwilligers geïnventariseerd. De gegevens voor de sprinkhanen worden op zicht en gehoor verzameld. De gegevensinwinning voor de kleine wrattenbijter wordt jaarlijks verzorgd door biologen van de Inventarisatie en Monitoringgroep van de Dienst Vastgoed Defensie. De soort is namelijk alleen te vinden op een afgesloten militair oefenterrein, de Oldebroekse heide. De gegevensinwinning van de wrattenbijter wordt verzorgd door vrijwilligers. De gegevens voor de overige typische insectensoorten bestaan vrijwel uitsluitend uit losse waarnemingen. Afhankelijk van de soort kunnen de dieren het beste in het volwassen of larvale stadium geïnventariseerd worden.

Schietmotten (of kokerjuffers, zoals larvale schietmotten worden aangeduid) worden met lichtvallen gevangen (schietmotten) en/of middels schepnetmonsters (kokerjuffers). Haften (eendagsvliegen) worden als larve met het schepnet gevangen (vanwege de zeer korte levensduur van het volwassen stadium). De enige steenvliegsoort binnen het meetprogramma (Perlodes microcephalus) wordt geïnventariseerd door excuviae (vervellingshuidjes) te tellen op brugpeilers e.d. Voor veel haften, steenvliegen en schietmotten geldt dat de meetprogramma’s van de waterschappen (ter bepaling van de ecologische kwaliteit ten behoeve van de kaderrichtlijn water) een belangrijke bron van verspreidingsgegevens zijn. De Europese rivierkreeft heeft een zeer beperkt voorkomen in Nederland (thans nog één overgebleven ‘historische’ vindplaats in één 10 x 10 km-hok). Recent is de soort in twee gebieden geherintroduceerd. Of de soort zich hier duurzaam heeft kunnen vestigen, moet nog blijken. De populaties worden gevolgd door middel van ‘schijnrondes’ (nachtelijke tellingen met behulp van een sterke zaklamp). In 2020 zijn een aantal kreeftensoorten en een krab opgenomen in het meetprogramma, zie tabel 7.12.2. Het zijn invasieve exoten die worden vermeld op de Unielijst van de EU. De soorten wordt gevolgd in opdracht van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Het is nog niet mogelijk trends voor deze soorten te berekenen. De gegevensinwinning voor de medicinale bloedzuiger bestaat uit gerichte inventarisaties in structuurrijk, ondiep water door professionals. Middels het opwekken van trillingen en golven worden de bloedzuigers aangetrokken. Om het vrijwilligersnetwerk uit te breiden zijn er momenteel twee veldgidsen in voorbereiding, één voor schietmotten en één voor haften. Het is de bedoeling beide reeds ingediende manuscripten in 2021–2022 in druk te nemen. Tabel 7.12.2 geeft een overzicht van de in het meetprogramma opgenomen soorten en de mogelijkheden voor het berekenen van betrouwbare aantals- en verspreidingstrends. Een beschrijving van de werkwijze per soort is te vinden in het inventarisatierapport Koese et al. 2013 op de website van EIS (zie onder Links).

Soort	Beleidsstatus1)	Trends in aantallen landelijk	Verspreiding landelijk	Opmerkingen
Kevers
Brede geelgerande waterroofkever2)	HR II & IV	slecht	goed
Gestreepte waterroofkever	HR II & IV	matig	goed
Heldenbok	HR IV			verdwenen uit NL
Juchtleerkever2)	HR II* & IV	slecht	goed
Vermiljoenkever2)	HR II* & IV	slecht	goed
Vliegend hert	HR II	slecht	goed
Bloedzuigers
Medicinale bloedzuiger	HR V		goed
Krabben & Kreeften
Californische rivierkreeft	Exoot	.	.
Chinese wolhandkrab	Exoot	.	.
Europese rivierkreeft	HR V	.	goed
Geknobbelde Amerikaanse rivierkreeft	Exoot	.	.
Gevlekte Amerikaanse rivierkreeft	Exoot	.	.
Marmerkreeft	Exoot	.	.
Rode Amerikaanse rivierkreeft	Exoot	.	.
Sprinkhanen
Wrattenbijter	TYP	.	goed
Kleine wrattenbijter	TYP	.	goed
Haften
Ecdyonurus torrentis	TYP	.	goed
Kokerjuffers
Athripsodes albifrons	TYP	.	goed
Brachycentrus subnubilus	TYP	.	goed
Lepidostoma hirtum	TYP	.	goed
Plectrocnemia brevis	TYP	.	goed
Steenvliegen
Perlodes microcephalus	TYP	.	goed

¹⁾HR: Habitatrichtlijnsoort met nummer van Bijlage. * = prioritaire soort.

²⁾HR II soort waarvoor geen gebieden zijn aangewezen, omdat ten tijde van het aanwijzen van gebieden (2013) de soort niet op de Nederlandse referentielijst stond.

Natura 2000‑gebieden

De gestreepte waterroofkever en het vliegend hert worden vermeld op bijlage II van de Habitatrichtlijn. Vanwege deze vermelding en vanwege hun voorkomen in bepaalde Natura 2000‑gebieden, zijn er Natura 2000‑gebieden aangewezen voor deze soorten. Voor de brede geelgerande waterroofkever, de juchtleerkever en de vermiljoenkever, ook vermeld op bijlage II, zijn (nog) geen gebieden aangewezen. Voor gestreepte waterroofkever en vliegend hert zijn zeven gebieden aangewezen (zie tabel 7.12.3). Alle Natura 2000‑gebieden die voor de gestreepte waterroofkever zijn aangewezen, zullen in de nieuwe rapportageperiode worden onderzocht op het voorkomen van de soort. Die gebieden die zijn aangewezen voor het vliegend hert worden niet gericht onderzocht, maar in de vorige rapportageperiode is de soort in alle voor de soort aangewezen gebieden waargenomen, de verwachting is dat dat wederom zal gebeuren. Voor beide soorten geldt dat de gegevens momenteel nog onvoldoende zijn om aantalstrends te berekenen.

Soort	Natura 2000-gebied
Gestreepte waterroofkever	De Wieden
Gestreepte waterroofkever	Kampina & Oisterwijkse Vennen
Gestreepte waterroofkever	Naardermeer
Gestreepte waterroofkever	Nieuwkoopse Plassen & De Haeck
Gestreepte waterroofkever	Oostelijke Vechtplassen
Gestreepte waterroofkever	Rottige Meenthe & Brandermeer
Gestreepte waterroofkever	Weerribben
Vliegend hert	Geleenbeekdal
Vliegend hert	Geuldal
Vliegend hert	Noorbeemden & Hoogbos
Vliegend hert	Savelsbos
Vliegend hert	Sint Jansberg
Vliegend hert	Springendal & Dal van de Mosbeek
Vliegend hert	Veluwe

Voortgang in 2021

• Na voor het laatst in 1946 in Zuid-Limburg waargenomen te zijn, is de juchtleerkever in 2020 weer waargenomen op twee verschillende locaties, wederom in Zuid-Limburg. In 2021 is op historische vindplaatsen in het oosten van Drenthe en Overijssel naar de soort gezocht, maar zonder succes,
• Het onderzoek naar de gestreepte waterroofkever is ingericht op het bepalen van een landelijke trend in aantallen. In de tien kilometerhokken die in 2021 onderzocht zijn, is het voorkomen van de soort bevestigd en zijn er 83 exemplaren waargenomen. Naast de tien kilometerhokken die volgens planning zijn onderzocht, zijn er dankzij extra provinciale opdrachten nog eens elf kilometerhokken onderzocht op het voorkomen van de gestreepte waterroofkever. Een deel (het merendeel) van deze waarnemingen is volgens het NEM-protocol uitgevoerd zodat deze extra gegevens ook gebruikt kunnen worden voor het bepalen van de aantalstrend van de gestreepte waterroofkever.
• Het vliegend hert zit in de lift. Naar de verspreiding van het vliegend hert is in 2021 geen gericht onderzoek gedaan. Wel zijn er via diverse kanalen (telefoon, e-mail, waarneming.nl en telmee.nl) 1733 betrouwbare meldingen binnengekomen, net als in 2020 wederom in positieve zin een recordaantal. Ook in 2021 zijn er weer waarnemingen buiten het bekende actuele en potentiele verspreidingsgebied gedaan. Net als vorig jaar is de soort in 2021 in drie nieuwe 10 x 10 km-hokken waargenomen. Daarnaast is verder gewerkt aan het opzetten voor een programma waarmee aantallen gemonitord kunnen worden. In 2021 zijn 38 routes bezocht. Er zijn 20 nieuwe routes opgenomen in het programma, in totaal zijn er nu 40 routes waarop geteld kan worden.
• Twee sprinkhanensoorten zijn aangewezen als typische soort van de HR, de wrattenbijter en de kleine wrattenbijter. Beide soorten zijn momenteel van één locatie bekend, respectievelijk de Overasseltse en Hatertse vennen en de Oldebroekse heide, beide populaties zijn groot en stabiel.
• Voor de medicinale bloedzuiger is gewerkt aan de ontwikkeling van een meetprotocol. Een protocol voor het monitoren van de aantallen is een te lastige puzzel gebleken aangezien de aantallen van dag tot dag enorm kunnen fluctueren en de verspreiding te beperkt is om te kunnen werken met een verspreidingstrend op kilometerhokniveau. Besloten is daarom iedere rapportageperiode het totaal aantal waterlichamen waar de soort gevonden wordt te bepalen en veranderingen in dit aantal op te vatten als maat voor hoe het de soort vergaat. De soort is in twee nieuwe 10 x 10 km-hokken aangetroffen, waarmee het actuele en potentiele leefgebied is uitgebreid.
• Min-of-meer toevallige vondsten van de vermiljoenkever wijzen er op dat de soort zich aan het uitbreiden is, dan wel wijder verspreid is dan gedacht. Tot begin 2017 was de bekende verspreiding beperkt tot de regio De Kempen. In 2017 zijn veel vondsten buiten deze regio gedaan. In 2020 is de soort in vijf nieuwe hokken aangetroffen, in Limburg en Noord-Brabant. In 2021 is de soort in 12 nieuwe hokken aangetroffen, vijf in Limburg, zes in Noord-Brabant en één in Gelderland. Het actuele en potentiële leefgebied is uitgebreid van 15 10 x 10 km-hokken in 2017 tot 44 in 2021. Ongetwijfeld zullen nog meer vindplaatsen ontdekt worden, zeker omdat de groep vrijwilligers die zich met de soort bezig houdt, groeiende is.

Het jaar 2021 is het vierde jaar van de nieuwe HR-rapportageperiode (zie tabel 7.12.4).

	10 x 10 km-hokken	Geactualiseerd na 4 jaar (10 x 10 km)
Soort	aantal	%
Brede geelgerande waterroofkever	2	50
Europese rivierkreeft	2	50
Gestreepte waterroofkever	24	83
Juchtleerkever	2	100
Medicinale bloedzuiger	27	67
Vliegend hert	36	92
Vermiljoenkever	44	89

Aandachtspunten

• Opname van de juchtleerkever in het NEM-meetprogramma ‘Kevers en andere ongewervelden (EIS, CBS).
• Opstellen meetprotocol medicinale bloedzuiger en gestreepte waterroofkever (EIS, CBS).
• Afspraken maken over jaarlijkse levering van de aantalsgegevens in vast format van de gestreepte waterroofkever, medicinale bloedzuiger en het vliegend hert (EIS, CBS).
• De haalbaarheid van een meetprogramma voor bestuivers bespreken (EIS, CBS).

Links

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over European Invertebrate Survey – Nederland: Website EIS Kenniscentrum Insecten.

7.13Weekdieren en mariene typische soorten

Algemeen

In het meetprogramma voor weekdieren wordt de verspreiding van de in Nederland voorkomende weekdieren van Bijlage II, IV en V van de Habitatrichtlijn gevolgd. De veldmetingen geven daarnaast voor drie soorten een globale indicatie over de aantalsveranderingen op basis van herhaalde bezoeken van locaties.

Het meetprogramma voor mariene typische soorten is gericht op het bepalen van trends van typische soorten bloemdieren, kreeftachtigen, stekelhuidigen, vissen, weekdieren en wormen van enkele mariene habitattypen.

Voor beide meetprogramma’s geldt:

Coördinatie: Stichting ANEMOON.

Uitvoering: Vrijwilligers, Stichting ANEMOON, CBS.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV.

Sterk sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: landelijke trends
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: verspreiding van soorten
	Habitatrichtlijn: landelijke trends van soorten van Bijlage V
Matige sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: trends in gezamenlijke HR-/VR-gebieden
	Habitatrichtlijn: structuur & functie van habitattypen (o.a. Rode Lijst-status van typische soorten)1)
Indirecte meetdoelen
	Rode Lijsten: Rode Lijst-status van soorten

1)In dit meetprogramma wordt afgeweken van het officiele meetdoel ‘RL-status van soorten’ (zie tekst).

Gegevens

Weekdieren

Het meetprogramma voor weekdieren is gericht op het vaststellen van de verspreiding van de in Nederland voorkomende soorten van Bijlage II, IV en V van de HR op 10 x 10 km-hokniveau en het verkrijgen van een globale indicatie over aantalsveranderingen (op basis van herhaald verspreidingsonderzoek op sublocaties binnen een aantal locaties waar de soorten voorkomen). Vanaf 2018 is een begin gemaakt met de meetronde ten behoeve van de HR-rapportage in 2023. Voor de wijngaardslak beperkt deze rapportage zich tot de 10 x 10 km-hokken waar de soort 100 jaar of langer voorkomt.

Voor de nauwe korfslak, de platte schijfhoren en zegge-korfslak wordt gericht onderzoek gedaan in het gehele actuele en potentiële verspreidingsgebied. In alle 10 x 10 km-hokken waarin de soorten zouden kunnen voorkomen wordt op minimaal vijf kansrijke locaties op vijf sublocaties (tot 2014 twee tot zeven sublocaties) de aan-/afwezigheid van de soort bepaald. Deze sublocaties worden tijdens iedere HR-rapportageperiode één keer geïnventariseerd door professionals geassisteerd door vrijwilligers, volgens een gestandaardiseerd protocol. De verschillen in presentie tussen beide metingen geven een globale indicatie van aantalsveranderingen. Voor de nauwe korfslak worden ook de aantallen aangetroffen slakjes geteld in strooiselsmonsters die op de locaties worden verzameld. De afwezigheid van de soort wordt aangenomen wanneer de soort in 80 (nauwe korfslak) of 40 (platte schijfhoren en zegge-korfslak) locaties niet wordt gevonden. Determinatie gebeurt direct in het veld of tijdens het uitzoeken van uit het veld meegebrachte monsters in het laboratorium. Een handleiding voor het veldwerk is te vinden op de website van Stichting ANEMOON (zie Links).

Voor de wijngaardslak worden alleen oproepen gedaan om waarnemingen door te geven, maar worden geen gerichte inventarisaties uitgevoerd.

Mariene typische soorten

Het meetprogramma voor mariene typische soorten is gericht op het bepalen van trends in aantallen (op basis van gemiddelde abundantieklassen) in de mariene habitattypen H1160, H1110A en H1110B. Het officiële meetdoel voor typische soorten is het bepalen van de RL-status (zie hoofdstuk 2). Dit is voor mariene soorten echter niet haalbaar, omdat dan het hele Nederlands Continentaal Plat onderzocht zou moeten worden. Anderzijds sluit de trend per habitattype veel beter aan bij het doel waarvoor typische soorten geselecteerd zijn, namelijk als indicatie voor de kwaliteit van het habitattype. In de praktijk wordt de RL-status van typische soorten bij het samenstellen van de HR-rapportage ook bij niet-mariene soorten nauwelijks gebruikt.

De typische soorten van H1160 (Grote baaien) worden gevolgd in het enige gebied in Nederland waar dit type voorkomt, de Oosterschelde, in het ANEMOON-project Monitoringproject OnderwaterOever (MOO). De typische soorten van zowel H1110A (Permanent overstroomde zandbanken, getijdengebied) als H1110B (Permanent overstroomde zandbanken, Noordzeekustzone) worden uitsluitend gevolgd in de Noordzeekustzone, omdat het niet mogelijk is om in het waddengebied vrijwilligers te mobiliseren. Voor habitattype H1110B wordt gebruik gemaakt van het Strandaanspoelsel Monitoring Project (SMP). Voor zowel MOO als SMP wordt door ANEMOON gewerkt aan het verder uitbreiden van deze meetnetten zowel wat betreft het aantal waarnemers als het aantal monitoring-locaties. Voor de habitattypen H1130 (Estuaria), H1140 (Slik- en Zandplaten) en H1170 (Riffen van open zee) kan Stichting ANEMOON geen betrouwbare trends van typische soorten bepalen.

Soorten

In tabel 7.13.2 staan de soorten die met het meetprogramma gevolgd worden. De kwaliteitsbeoordeling van de trends is voor een aantal soorten gebaseerd op een expert-oordeel.

Soort	Beleidsstatus1)	Kwaliteit trend H1110	Kwaliteit trend H1160	Opmerkingen
HR-SOORTEN
Bataafse stroommossel2)	HR II* & IV			verdwenen uit NL
Nauwe korfslak	HR II
Platte schijfhoren	HR II & IV
Wijngaardslak	HR V
Zeggekorfslak	HR II
MARIENE TYPSCHE SOORTEN
Bloemdieren
Slibanemoon	TYP	goed		trend H1110B en H1160 vanaf 1994
Zeeanjelier	TYP	.	goed	trend H1110B vanaf 2013 en H1160 vanaf 1994
Kreeftachtigen3)
Gewone zwemkrab	TYP	goed		trend H1110B vanaf 1994
Strandkrab	TYP	goed	goed	trend H1110B en H1160 vanaf 1994
Stekelhuidigen
Gewone zeester	TYP	goed		trend H1110B vanaf 1994
Hartegel	TYP	goed		trend H1110B vanaf 1994
Vissen3)
Bot	TYP		matig	trend H1160 vanaf 1994
Botervis	TYP		goed	trend H1160 vanaf 1994
Gevlekte rog	TYP			trend H1110A vanaf 2013 4)
Gewone zeedonderpad	TYP		goed	trend H1160 vanaf 1994
Puitaal	TYP		matig	trend H1160 vanaf 1994
Schar	TYP		slecht	trend H1160 vanaf 1994
Schol	TYP		matig	trend H1160 vanaf 1994
Stekelrog	TYP	goed		trend H1110B vanaf 1994
Steenbolk	TYP		goed	trend H1160 vanaf 1994
Wijting	TYP		slecht	trend H1160 vanaf 1997
Zwarte grondel	TYP		goed	trend H1160 vanaf 1994
Weekdieren
Amerikaanse zwaardschede	TYP	goed		trend H1110B vanaf 1994
Glanzende tepelhoren	TYP
Halfgeknotte strandschelp	TYP	goed		trend H1110B vanaf 1994
Kokkel	TYP	matig		trend H1110B vanaf 1994
Mossel	TYP	goed	goed	trend H1110B vanaf 1994 en H1160 vanaf 1997
Nonnetje	TYP	goed		trend H1110B vanaf 1994
Noordkromp	TYP
Oester	TYP		goed	trend H1160 vanaf 1997
Platte slijkgaper	TYP
Rechtsgestreepte platschelp	TYP	goed		trend H1110B vanaf 1994
Stevige strandschelp	TYP
Strandgaper	TYP	matig		trend H1110B vanaf 1994
Wulk	TYP	goed		trend H1110B vanaf 1994
Wormen3)
Schelpkokerworm	TYP	goed	goed	trend H1110B en H1160 vanaf 1994

¹⁾HR: Habitatrichtlijnsoort met nummer van Bijlage, TYP = typische soort.

²⁾HR II-soort waarvoor geen gebieden zijn aangewezen omdat de soort niet op de Nederlandse referentielijst staat.

³⁾Van deze soortgroep zijn alleen de contractsoorten vermeld, maar er zijn meer typische soorten.

⁴⁾Typische soort van H1110C en H1110D, maar daar niet gemeten.

Natura 2000‑gebieden

De inventarisaties voor de nauwe korfslak vinden vrijwel uitsluitend binnen Natura 2000‑gebieden plaats, omdat de verspreiding van de soort zich grotendeels tot deze gebieden beperkt. De inventarisaties van het NEM hebben uitgewezen dat voor de zegge-korfslak en de platte schijfhoren de keuze van aangewezen gebieden niet goed aansluit op de verspreiding van de soorten. De zegge-korfslak komt weliswaar voor in de aangewezen gebieden in Limburg, maar er zijn ook grote stabiele populaties in andere provincies. Ook het voorkomen van de platte schijfhoren ligt vooral buiten de aangewezen gebieden.

Voortgang slakken van de Habitatrichtlijn 2021

In 2018 is een begin gemaakt met een nieuwe inventarisatieronde van zes jaar in alle 10 x 10 km-hokken waaruit het voorkomen van nauwe korfslak, platte schijfhoren of zegge-korfslak bekend was, of waar de soorten mogelijk voor zouden kunnen komen. In 2020 zijn de drie soorten ook aangetroffen in een aantal andere 10 x 10 km-hokken (nauwe korfslak in 1 hok, de andere twee soorten beide in 5 hokken). Het areaal van de soorten lijkt daarmee te zijn uitgebreid, maar Stichting ANEMOON vermoedt dat het hier gaat om niet eerder ontdekte populaties. Voor de nauwe korfslak verloopt het inventarisatiewerk minder snel dan gewenst, omdat het in de loop van de inventarisatieronde van zes jaar steeds moeilijker blijkt om kansrijke plekken te vinden. Voor alle soorten geldt dat minder veldwerk kon worden uitgevoerd dan gepland, vanwege logistieke beperkingen door de corona-maatregelen.

Ondanks de vertragingen in het veldwerk, is na vier seizoenen toch gemiddeld ruim 75% van de hokken geïnventariseerd (tabel 7.13.3). De verwachting van Stichting ANEMOON is dat de resterende hokken binnen de HR-periode (t/m 2023) onderzocht kunnen worden. Voor de platte schijfhoren hangt dit meer dan voor de andere soorten af van de beschikbaarheid van voldoende vrijwilligers.

Trends voor de drie slakjes van de HR-II worden nog niet routinematig berekend. Voor de nauwe korfslak zijn al wel incidenteel verspreidingstrends berekend. Voor de zegge-korfslak en de platte schijfhoren zal het CBS in 2022 onderzoeken of trendanalyse met trefkansmodellen mogelijk is. Stichting ANEMOON vermoedt dat bij gestandaardiseerde monitoring met looproutes ook voor de wijngaardslak betrouwbare trends te berekenen zijn.

Voortgang mariene typische soorten 2021

De monitoring van typische soorten verloopt grotendeels volgens planning, ondanks corona-maatregelen. Het aantal deelnemers aan SMP-projecten is zelfs iets toegenomen, al zijn enkele trajecten mede als gevolg van de coronapandemie te weinig onderzocht. Ook voor MOO is het aantal waarnemers toegenomen, maar nog niet tot het niveau van voor de pandemie.

Voor de verwerking van gegevens van mariene typische soorten heeft het CBS nog geen geautomatiseerde controle en trendberekening. De reden hiervoor was tot nog toe de onzekerheid over de definitieve lijst met typische soorten. In 2021 is echter besloten ondanks deze onzekerheid over te gaan tot het automatiseren van de trendberekeningen op het CBS. Desondanks blijft de wens om meer duidelijkheid vanuit de WOt. Verschillende aandachtspunten die hieronder genoemd worden, hangen af van deze definitieve lijst.

	10 x 10 km-hokken	Geactualiseerd sinds 2018
Soort	aantal	%
Nauwe korfslak	29	72
Platte schijfhoren	82	68
Zegge-korfslak	47	68
Wijngaardslak	66	91
Totaalscore meetdoel1)		75

¹⁾Het gemiddelde van de vier soorten.

Aandachtspunten

• Vaststellen definitieve lijst typische soorten (WOt, LNV).
• Uitzoeken of aantalstrends mogelijk zijn voor de drie HR-II slakjes (CBS, ANEMOON).
• Ontwikkelen van geautomatiseerde controle en trendberekening voor mariene typische soorten (CBS).
• Nadat de definitieve lijst met typische soorten is vastgesteld: Vergelijken van trends op basis van verschillende gegevensbronnen voor de Oosterschelde (ANEMOON, CBS).

Links

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over Stichting ANEMOON: Website Stichting ANEMOON.

7.14Planten

Algemeen

De meetprogramma’s voor planten zijn gericht op het bepalen van de verspreiding en de trend in verspreiding. Er is een meetprogramma dat zich richt op het in kaart brengen van de verspreiding op 10 x 10 km-hok niveau van de soorten die worden vermeld op bijlagen II, IV en V van de Habitatrichtlijn. Daarnaast is er een meetprogramma gericht op het bepalen van de Rode Lijst-status van alle plantensoorten, met bijzondere aandacht voor de typische soorten van de Habitatrichtlijn. In dit meetprogramma worden jaarlijks in ongeveer duizend kilometerhokken de plantensoorten zo compleet mogelijk genoteerd. Een deel van die hokken wordt jaarlijks twee keer bezocht (‘Het Nieuwe Strepen’), waardoor het mogelijk is om de detectiekans van soorten te bepalen.

In opdracht van de NVWA wordt een aantal invasieve uitheemse plantensoorten gevolgd, hieronder bevinden zich ook de 35 plantensoorten die worden vermeld op de Unielijst. De Unielijst is opgesteld door de Europese Unie. Op de lijst staan soorten waarvan de negatieve effecten zodanig zijn dat gezamenlijk optreden op het niveau van de Europese Unie gewenst is, zie tabel 7.14.2.

Coördinatie: FLORON.

Uitvoering: Vrijwilligers, FLORON, CBS.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV.

Sterk sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: verspreiding van soorten van Bijlage II, IV en V
	Habitatrichtlijn: aantallen en leefgebied van soorten van Bijlage V
	Invasieve exoten: Invasieve exoten: verspreiding van soorten vermeld op de Unielijst
	Evaluatie Natuurpact: landelijke en provinciale trends
Matig sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn: structuur & functie van habitattypen (o.a. Rode Lijst-status van typische soorten)
	Rode Lijsten: Rode Lijst-status van soorten
	Graadmeters Natuurnetwerk Nederland: provinciale trends
Indirecte meetdoelen
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	Sustainable Development Goals: landelijke trends

Gegevens

De gegevensinwinning voor de Habitatrichtlijnsoorten bestaat uit gerichte inventarisaties van km-hokken binnen de te actualiseren 10 x 10 km-hokken. De gegevens worden verzameld door vrijwilligers, die daarbij een gestandaardiseerd protocol volgen. De inventarisatie houdt rekening met de variatie aan biotopen binnen het hok en is er op gericht om ook de afwezigheid van een soort met redelijke zekerheid vast te stellen. In de meeste gevallen wordt ook een schatting gedaan van de abundantie. Ook de gegevens die door terreinbeheerders in de NDFF worden ontsloten, worden gebruikt, echter alleen voor het vaststellen van aanwezigheid en eventueel abundantie van Habitatrichtlijnsoorten.

Het meetprogramma dat gericht is op typische soorten bestaat uit het inventariseren van km-hokken. Bij deze inventarisaties worden alle voorkomende soorten genoteerd. Inventarisatiegegevens worden verzameld op puntniveau met een app (NDFF Verspreidingsatlas). Binnen het meetprogramma is ook voorzien in het behouden van landelijke dekking (voorkomen van zogenaamde ‘witte gebieden’) en het actualiseren van groeiplaatsen van zeer zeldzame soorten. Bij de analyse worden ook losse waarnemingen gebruikt uit waarneming.nl, en gegevens die door terreinbeheerders, provincies, waterschappen en bedrijven aan de NDFF worden aangeleverd. Tabel 7.14.2 geeft een overzicht van de soorten die zijn opgenomen in de meetprogramma’s van FLORON.

Soort	Beleidsstatus1)	Verspreidingsonderzoek?	Opmerkingen
Drijvende waterweegbree	HR II & IV, TYP	ja	moeilijk meetbaar
Gewoon sneeuwklokje	HR V	nee
Groenknolorchis	HR II & IV, TYP	ja
Klaverbladvaren2)	HR II	nee	incidenteel
Kruipend moerasscherm	HR II & IV	ja
Valkruid3)	HR V, TYP	ja
Wolfsklauw (5 soorten)4)	HR V	ja
Zomerschroeforchis	HR IV	nee	verdwenen uit NL5)
Typische soorten	TYP	ja
(ruim 300 soorten)
Invasieve exoten
Acaena novae-zelandia	Exoot	ja
Acaena ovalifolia	Exoot	ja
Afghaanse duizendknoop	Exoot	ja
Alligatorkruid	Exoot	ja	op Unielijst
Alsemambrosia	Exoot	ja
Amerikaans bezemgras	Exoot	ja	op Unielijst
Aponogeton distachyos	Exoot	ja
Ballonrank	Exoot	ja	op Unielijst
Breed pijlkruid	Exoot	ja
Canadese kornoelje	Exoot	ja
Chinese struikklaver	Exoot	ja	op Unielijst
Cotoneaster ambiguus	Exoot	ja
Cotoneaster bullatus	Exoot	ja
Cotoneaster dielsianus	Exoot	ja
Driedelige ambrosia	Exoot	ja
Egeria	Exoot	ja
Fraai lampenpoetsergras	Exoot	ja	op Unielijst
Gele maskerbloem	Exoot	ja
Gestekelde duizendknoop	Exoot	ja	op Unielijst
Gewone gunnera	Exoot	ja	op Unielijst
Gifsumak	Exoot	ja
Grauwe guldenroede	Exoot	ja
Grote vlotvaren	Exoot	ja
Grote waternavel	Exoot	ja	op Unielijst
Hemelboom	Exoot	ja	op Unielijst
Hoog pampagras	Exoot	ja	op Unielijst
Hydrilla verticillata	Exoot	ja
Hydrocotyle verticillata	Exoot	ja
Impatiens edgeworthii	Exoot	ja
Japanse klimvaren	Exoot	ja	op Unielijst
Japans steltgras	Exoot	ja	op Unielijst
Kleine waterteunisbloem	Exoot	ja	op Unielijst
Kudzu	Exoot	ja	op Unielijst
Mesquite	Exoot	ja	op Unielijst
Moerashyacint	Exoot	ja
Moeraslantaarn	Exoot	ja	op Unielijst
Montbretia	Exoot	ja
Myriophyllum robustum (brasiliense)	Exoot	ja
Ongelijkbladig vederkruid	Exoot	ja	op Unielijst
Oosterse hop	Exoot	ja	op Unielijst
Parelvederkruid	Exoot	ja	op Unielijst
Perzische berenklauw	Exoot	ja	op Unielijst
Reuzenbalsemien	Exoot	ja	op Unielijst
Reuzenberenklauw	Exoot	ja	op Unielijst
Roze rimpelgras	Exoot	ja	op Unielijst
Sarracenia purpurea	Exoot	ja
Schijnambrosia	Exoot	ja	op Unielijst
Smal kroos	Exoot	ja
Smalle theeplant	Exoot	ja	op Unielijst
Smalle waterpest	Exoot		op Unielijst
Sosnowsky's berenklauw	Exoot	ja	op Unielijst
Stekelaugurk	Exoot	ja
Struikaster	Exoot	ja	op Unielijst
Talgboom	Exoot	ja	op Unielijst
Theeboompje x Douglasspirea	Exoot	ja
Trosbosbes	Exoot	ja
Vallisneria	Exoot	ja
Verspreidbladige waterpest	Exoot	ja	op Unielijst
Vlakke dwergmispel	Exoot	ja
Watercrassula	Exoot	ja
Waterhyacinth	Exoot	ja	op Unielijst
Watersla	Exoot	ja
Waterteunisbloem	Exoot	ja	op Unielijst
Waterwaaier	Exoot	ja	op Unielijst
Wilgacacia	Exoot	ja	op Unielijst
Witte spirea	Exoot	ja
Zandambrosia	Exoot	ja
Zijdeplant	Exoot	ja	op Unielijst

¹⁾HR: Habitatrichtlijnsoort met nummer van bijlage; TYP: Typische soort Habitatrichtlijn.

²⁾HR II soort waarvoor geen gebieden zijn aangewezen omdat de soort niet op de Nederlandse referentielijst staat en niet in ons land voorkomt.

³⁾Valkruid is in 2007 eenmalig landsdekkend geïnventariseerd en daarna als typische soort opgenomen in het verspreidingsonderzoek.

⁴⁾Verspreiding en populatie hoeven niet gerapporteerd omdat het hierbij om een groep van soorten gaat.

⁵⁾De zomerschroeforchis leek in 2012 en 2013 terug te zijn, maar bij nader inzien ging het om knikkende schroeforchis.

Natura 2000‑gebieden

Er zijn vier plantensoorten die vermeld worden op bijlage II van de Habitatrichtlijn. Voor drie van deze soorten zijn Natura 2000‑gebieden aangewezen. Zie tabel 7.14.3 voor een overzicht van de gebieden en de plantensoorten waarvoor de gebieden aangewezen zijn. In bijna alle gevallen is in deze gebieden naar deze soorten gezocht. De eventuele gegevens zijn echter onvoldoende om verspreidingstrends per gebied te berekenen.

Natura 2000-gebied	Aantal soorten HR Bijlage II
Boetelerveld	Drijvende waterweegbree
Brabantse Wal	Drijvende waterweegbree
Canisvliet	Kruipend moerasscherm
De Wieden	Groenknolorchis
Drents-Friese Wold & Leggelderveld	Drijvende waterweegbree
Duinen Ameland	Groenknolorchis
Duinen en Lage Land Texel	Groenknolorchis
Duinen Schiermonnikoog	Groenknolorchis
Duinen Terschelling	Drijvende waterweegbree, Groenknolorchis
Duinen Vlieland	Groenknolorchis
Grevelingen	Groenknolorchis
Groote Gat	Kruipend moerasscherm
IJsselmeer	Groenknolorchis
Kampina & Oisterwijkse Vennen	Drijvende waterweegbree
Kempenland-West	Drijvende waterweegbree
Kennemerland-Zuid	Groenknolorchis
Kop van Schouwen	Groenknolorchis
Landgoederen Brummen	Drijvende waterweegbree
Leenderbos, Groote Heide & De Plateaux	Drijvende waterweegbree
Loonse en Drunense Duinen & Leemkuilen	Drijvende waterweegbree
Maasduinen	Drijvende waterweegbree
Meinweg	Drijvende waterweegbree
Naardermeer	Groenknolorchis
Nieuwkoopse Plassen & De Haeck	Groenknolorchis
Oostelijke Vechtplassen	Groenknolorchis
Rottige Meenthe & Brandemeer	Groenknolorchis
Sarsven en De Banen	Drijvende waterweegbree
Solleveld & Kapittelduinen	Groenknolorchis
Springendal & Dal van de Mosbeek	Drijvende waterweegbree
Strabrechtse Heide & Beuven	Drijvende waterweegbree
Vecht- en Beneden-Reggegebied	Kruipend moerasscherm
Veluwe	Drijvende waterweegbree
Vlijmens Ven, Moerputten & Bossche Broek	Drijvende waterweegbree
Vogelkreek	Kruipend moerasscherm
Voornes Duin	Groenknolorchis
Weerribben	Groenknolorchis
Westerschelde & Saeftinghe	Groenknolorchis

Voortgang 2021

Teldekking

Er worden in Nederland veel floristische gegevens verzameld, niet alleen door vrijwilligers, maar ook door verschillende terreinbeherende organisaties. Daardoor zijn de verzamelde gegevens representatief voor de leefgebieden van de verschillende soorten. Jaarlijks worden er ongeveer een miljoen waarnemingen van planten verzameld.

Verspreidingsonderzoek

Het jaar 2021 is het vierde jaar van de nieuwe HR-rapportageperiode. Het verspreidingsonderzoek ligt op schema.

	10 x 10 km-hokken	Geactualiseerd na 4 jaar (10 x 10 km)
Soort	aantal	%
Drijvende waterweegbree	135	45
Groenknolorchis	46	80
Kruipend moerasscherm	28	54
Valkruid	53	51
Wolfsklauw	249	86

Trends

Sinds 2016 worden, op basis van gegevens uit de NDFF, voor veel plantensoorten trends berekend met de ‘list length’-methode. Het gaat om verspreidingstrends op 1 x 1 km-hokniveau. De trendberekening bleek mogelijk voor de habitatrichtlijnsoorten en voor veel typische soorten. Van de habitatrichtlijnsoorten zijn trends beschikbaar voor groenknolorchis, kruipend moerasscherm, drijvende waterweegbree, valkruid en wolfsklauw. Het gewoon sneeuwklokje wordt veel aangeplant; om die reden is het niet goed mogelijk een betrouwbare trend te berekenen. Zomerschroeforchis is verdwenen uit Nederland, klaverbladvaren is ooit wel in Nederland aangetroffen maar heeft geen bestendige populatie gevormd. In 2021 is de methode waarmee plantentrends berekend worden door het CBS verder ontwikkeld. Het doel is om voor meer soorten trends te kunnen berekenen, met een grotere precisie. Dat doel hopen we te kunnen bereiken door meer gegevens te gebruiken, uit nog niet eerder gebruikte bronnen, bijvoorbeeld uit het SNL. Mogelijk dat het rekening houden met de fenologie van planten ook preciezere trends oplevert. Het gaat om de trends van ca. 600 vrij zeldzame tot algemene soorten berekend op basis van de NDFF-gegevens. Voor deze trends geldt, ook na afronding van de verbeterslag in de methode, dat ze niet zonder meer gebruikt kunnen worden door trends van soorten in graadmeters te combineren. Het resultaat van dat soort combinaties levert vaak beelden op die tegenstrijdig zijn aan resultaten uit het Landelijk Meetnet Flora. De trends zullen wel goed bruikbaar zijn voor bijvoorbeeld het bepalen van de Rode Lijst-status van soorten. Het vergt nog meer denkwerk en discussie om verder te komen en te weten welke koers uit te zetten voor analyses, data-verzameling en duiding. Momenteel gaan de gedachten onder meer uit naar trends in meer zeldzame soorten. Over enkele jaren komt een nieuwe bron voor plantentrends beschikbaar. Het gaat om het programma Het Nieuwe Strepen, een programma waarin de vrijwilligers van FLORON op gestandaardiseerde wijze waarnemingen verzamelen. Het is wel nodig dat voldoende hokken in meerdere jaren zijn onderzocht, het protocol van Het Nieuwe Strepen zal hierop worden aangepast. In 2021 is een wetenschappelijke publicatie over Het Nieuwe Strepen ingediend waarin een exploratief onderzoek uit 2019 beschreven wordt. Het aantal vrijwilligers dat deelneemt aan Het Nieuwe Strepen is vanaf de start in 2012 gegroeid tot ruim meer dan 100 in 2021. Het Nieuwe Strepen zal de huidige werkwijze niet volledig vervangen. Voor de zeldzamere soorten zal het niet lukken om met de gegevens uit dat programma trends te berekenen. Voor een aantal van deze soorten zal het wel lukken om op basis van de NDFF-gegevens trends te berekenen. Voor soorten waarvoor ook dat niet lukt, zoeken we naar alternatieven. Zie tabel 7.14.5 voor het aantal onderzochte kilometerhokken in het meetprogramma Het Nieuwe Strepen.

Toon tabel7.14.5 Aantal bezochte kilometerhokken voor het nieuwe strepenVerberg tabel7.14.5 Aantal bezochte kilometerhokken voor het nieuwe strepen

7.14.5 Aantal bezochte kilometerhokken voor het nieuwe strepen

jaren	Kilometerhokken
2012	102
2013	265
2014	339
2015	461
2016	460
2017	465
2018	507
2019	471
2020	480
2021	506

Aandachtspunten

• Afronden van de roadmap voor het doorontwikkelen van de methode en het bepalen van de mogelijke toepassingen van trends op verschillende schaalniveaus (CBS, FLORON).
• Het Nieuwe Strepen op peil houden en het aantal hokken dat meerdere jaren onderzocht is, laten toenemen (FLORON).
• Onderzoeken of met behulp van de beschikbare gegevens van de zeldzame plantensoorten betrouwbare trends berekend kunnen worden en de Rode-Lijst-status kan worden geactualiseerd (CBS, FLORON).
• Trends produceren op basis van NDFF-gegevens middels verbeterde methode (CBS).

Links

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring Website NEM.

Informatie over FLORON: Website FLORON.

Trends per soort en graadmeters: Compendium voor de Leefomgeving.

7.15Flora en milieu

Algemeen

Veel plantensoorten zijn gevoelig voor vermesting, verzuring en verdroging. Veranderingen in de milieu-condities hebben daardoor duidelijke effecten op de samenstelling van de vegetatie. Het Landelijk Meetnet Flora (LMF) levert informatie over de vegetatiesamenstelling, natuurkwaliteit en biodiversiteit en daarmee ook over de milieucondities die hierop van invloed zijn.

Deze informatie wordt onder andere toegepast bij de evaluatie van het Natuurpact door PBL en in het natuurbeleid van de provincies zélf. In verschillende provincies bedient het meetnet ook aanvullende provinciale doelen. Zo wordt met het LMF in een aantal provincies de ontwikkeling van de natuurkwaliteit in agrarisch gebied gevolgd. Sinds 2016 is het LMF een door de gezamenlijke provincies gedragen en gefinancierd meetnet. Dat heeft te maken met de decentralisatie van overheidsbeleid. Rijkswaterstaat neemt ook deel aan het LMF en volgt de vegetatie-ontwikkelingen in de bermen van rijkswegen.

Voor dit meetprogramma geldt:

Coördinatie: CBS, BIJ12, provincies.

Uitvoering: provincies, provinciale medewerkers of groenbureaus, CBS, RWS Dienst Verkeer en Scheepvaart.

Opdrachtgevers: provincies, BIJ12

Sterke sturende meetdoelen
	Indicatoren Rijksbegroting: trends landelijk, N2000 en biotopen
	Milieukwaliteit: landelijke en regionale trends
	Evaluatie Natuurpact: landelijke en provinciale trends
	Graadmeters Natuurnetwerk Nederland: provinciale trends
Indirecte meetdoelen
	Natuurgraadmeters: landelijke trends, trends per biotoop etc.

Gegevens

Uitvoering veldwerk

Sinds 1999 worden in ruim 10 000 kleine, vaste meetpunten de aanwezigheid en bedekking van alle hogere plantensoorten geïnventariseerd. Het meetnet is op basis van de destijds heersende inzichten gestratificeerd in 50 deelgebieden, bestaande uit combinaties van begroeiïngstypen, fysisch-geografische regio’s en milieukwaliteitsgebieden. Alle meetpunten werden in een cyclus van vier jaar geïnventariseerd, waarbij elk jaar een kwart van alle meetpunten aan de beurt kwam.

Naar aanleiding van de veranderingen in natuurbeleid, waaronder decentralisatie, is begin 2018 gestart met een aangepaste stratificatie. Daarbij is de indeling van meetpunten in fysisch geografische regio’s en milieukwaliteitsgebieden losgelaten, maar de indeling in begroeiingstypen is verfijnd: van 5 hoofdbegroeiingstypen naar 10 ‘LMF-natuurtypen’. Deze natuurtypen zijn daarbij ook verder onderverdeeld in gebieden met verschillende beleidsmatige beschermingsniveaus: Natura 2000-gebieden, andere natuurgebieden binnen het Natuurnetwerk Nederland (NNN) en bosgebieden buiten NNN. De nieuwe stratificatie kan grotendeels met bestaande meetpunten worden ingevuld, waardoor de continuïteit van de meetreeksen grotendeels gewaarborgd is. Voor inventarisatie van agrarische gebieden (het vroegere 6^e hoofdbegroeiingstype) zijn geen voorschriften of gezamenlijke landelijke afspraken meer. Iedere provincie kan dit geheel naar eigen wens al dan niet invullen of uitwerken. Een aantal provincies blijft ook hieraan nog aandacht besteden.

In een deel van de provincies is de vierjarige opnamecyclus inmiddels ingekort tot een driejarige, om beter aan te sluiten bij de 6‑jarige rapportagecyclus van de Habitatrichtlijn. Het totaal aantal meetpunten binnen het landelijk voorgeschreven deel – dus exclusief meetpunten in het agrarisch gebied wordt daarmee iets verminderd. Hoeveel meetpunten er in het LMF uiteindelijk overblijven is nog steeds niet helemaal duidelijk.

Het veldwerk wordt gestandaardiseerd uitgevoerd volgens voorschriften in een handleiding (zie Links) door medewerkers van provincies zélf of medewerkers van groenbureaus in opdracht van de provincies.

Data

Met het LMF worden geen specifieke zeldzame, bedreigde of beschermde soorten gevolgd, zoals in het meetprogramma Planten (zie hoofdstuk 7.14), maar ligt de nadruk op een representatieve bemonstering van natuurtypen in natuurgebieden. Als gevolg daarvan worden vooral gegevens verzameld van de meer algemeen voorkomende plantensoorten. Per meetpunt wordt van alle aangetroffen soorten de aanwezigheid en bedekking (in klassen) genoteerd. Daarnaast worden gegevens verzameld over onder meer het beheer. In de helft van de provincies worden ook mossen en korstmossen meegenomen bij de inventarisatie, maar die werden tot voor kort niet benut voor landelijke toepassingen.

Gegevensverwerking

De gegevens worden doorgeleverd aan het CBS dat o.a. controleert of de voorschriften uit de LMF-handleiding zijn gevolgd en of de gegevens volledig en plausibel zijn. Na eventuele correctie vindt analyse plaats, waarbij indexcijfers per meetronde van vier jaar (of drie jaar) en trends over de gehele periode worden berekend. Het gaat daarbij om trends in milieu-indicaties en vegetatiekenmerken. Het bepalen daarvan gebeurt aan de hand van kenmerken van afzonderlijke soorten die per opname en meetpunt worden gecombineerd tot indicaties voor o.a. verzuring, vermesting, verdroging, soortenrijkdom, kenmerkende soorten, bedekking bomen, bedekking struiken en bedekking kruiden e.d.. Analyses worden uitgevoerd per natuurtype op landelijk en provinciaal niveau. Ook analyses op het niveau van grote gebiedseenheden (bijvoorbeeld Natura 2000-gebieden) zijn mogelijk. Inmiddels worden ook trends in de bedekking en presentie van veel soorten berekend.

De belangrijkste uitkomsten worden gepubliceerd op het Compendium voor de Leefomgeving (zie Links). Daarnaast worden ook provinciale cijfers berekend en geleverd aan de betreffende provincies en aan PBL ten behoeve van de driejaarlijkse evaluatie van het Natuurpact.

Voortgang 2021

In 2021 zijn de gegevens voor het eerst gecontroleerd met een nieuw automatiseringssysteem op het CBS dat in 2020 is gebouwd in R. Dat systeem controleert niet alleen of de data geldige codes bevatten en verzameld zijn conform de afspraken, maar checkt tevens of de gegevens kunnen kloppen. Daartoe wordt onder meer gekeken of de waarnemingen per soort kloppen met hun verspreiding volgens de NDFF-data. Ook wordt elke opname vergeleken met de voorgaande opnamen van het meetpunt om onregelmatigheden op te sporen, zoals de verwisseling met andere soorten. De gevonden onwaarschijnlijkheden zijn ter controle voorgelegd aan de provincies.

In 2021 is een moderne analysemethode (betaregressie) getest en geïmplementeerd om trends in de bedekking van soorten en combinaties van soorten te berekenen. Deze methode houdt rekening met het feit dat bedekkingspercentages begrensd zijn tussen 0 en 100 en dat bedekkingen in klassen worden genoteerd. De trendanalyses worden uitgevoerd met een Bayesiaanse methode, met behulp van R en JAGS. Met deze methode kunnen op statistisch correcte wijze, trends per soort worden berekend. Dat opent de mogelijkheid om deze trends te gaan middelen tot natuurgraadmeters, zoals Living Planet Indicatoren.

De toepassingsmogelijkheden van de gegevens over korstmossen zijn nader onderzocht. De moeilijkheid daarbij is dat niet alle provincies daarover gegevens verzamelen. Maar doordat alle provincies met duingebieden wel die data verzamelen bleek het mogelijk om de trends van korstmossen in duingebieden te bepalen, met behulp van betaregressie. De toepassingsmogelijkheden van de mossendata moeten nog verder worden onderzocht.

Het CBS berekent doorgaans de trend in milieu-indicaties voor vermesting en dergelijke ten behoeve van onder meer PBL en provincies. In 2021 is dat echter niet gedaan, omdat de uitkomsten die in 2020 zijn berekend bleken af te hangen van de toegepaste indicatie-methode (Wamelinkgetallen dan wel Iteratio). De WUR heeft in 2021 deze indicatiemethoden nader onderzocht, maar uit het onderzoek is tot nu toe nog geen aanbevolen methode naar voren gekomen.

De uitkomsten van het LMF zijn al enkele keren gebruikt bij de internationale rapportage over de Habitatrichtlijn, met name bij het bepalen van structuur en functie van habitattypen. Maar vermoedelijk wordt het LMF hiervoor nog onderbenut. Om te bezien of de LMF-gegevens een grotere rol kunnen spelen bij de Habitatrichtlijnrapportage zullen ook graadmeters per habitattype worden gemaakt in de toekomst.

Aandachtspunten

Afronden van de herziene stratificatie van het LMF ten behoeve van de informatievoorziening over natuurtypen binnen en buiten Natura 2000-gebieden en NNN in verband met de herijkte meetdoelen (provincies).

Ontwikkelen van graadmetertoepassingen op basis van cijfers over trends in bedekking (CBS).

Verder verkennen van toepassingsmogelijkheden van de gegevens over mossen (CBS).

Een methode om milieu-indicaties te berekenen in gebruik nemen, op basis van de uitkomsten van het onderzoek van de WUR (PBL, BIJ12, CBS).

Het automatiseringssysteem op het CBS is in 2020 en 2021 grondig gewijzigd (van Access in R), net als de trendmethode. De documentatie hiervan loopt sterk achter en moet worden bijgewerkt (CBS).

Links

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring Website NEM.

Informatie over het Compendium voor de Leefomgeving.

7.16Korstmossen en mossen

Algemeen

Sinds 1999 is er een meetprogramma voor korstmossen op de heide en op de stuifzanden. Aanvankelijk werden vooral bedreigde en ernstig bedreigde Rode Lijst-soorten gemonitord, maar vanaf 2011 is het belangrijkste meetdoel het volgen van typische soorten korstmossen van de Habitatrichtlijn. Ook worden nu typische soorten korstmossen in de duinen gemonitord. Op stenige substraten wordt in NEM-verband niet meer gemonitord.

Het onderdeel mossen betreft het gedetailleerd volgen van de verspreiding van geel schorpioenmos. Sinds 2016 vormt ook de inwinning van verspreidingsgegevens van soorten van HR Bijlage V een meetdoel.

Coördinatie: BLWG (Bryologische en Lichenologische Werkgroep).

Uitvoering: Vrijwilligers, BLWG, CBS.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV.

Sterk sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn: landelijke trends
	Habitatrichtlijn: verspreiding van soorten
	Habitatrichtlijn: landelijke trends van soorten van Bijlage V
Matig sturende meetdoelen
	Natura 2000: trends per Natura 2000-gebied
	Natura 2000: populatiegrootte per Natura 2000-gebied
	Habitatrichtlijn/Vogelrichtlijn: trends in gezamenlijke HR-/VR-gebieden
	Habitatrichtlijn: Rode Lijst-status van typische soorten
Indirecte meetdoelen
	Rode Lijsten: Rode Lijst-status van soorten
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	Klimaatverandering: landelijke trends en fenologische verschuivingen
	Natuurgraadmeters, landelijke trends, trends per biotoop, etc.

Gegevens

Aantalsmonitoring

Sinds 1999 worden alle bedreigde en ernstig bedreigde Rode Lijst-soorten korstmossen op heide en stuifzanden vrijwel integraal gevolgd op 84 meetpunten in 51 km-hokken. Vanaf seizoen 2011/2012 is dit meetprogramma uitgebreid met typische soorten korstmossen van de Habitatrichtlijn. Daartoe is het meetprogramma uitgebreid met een steekproef van 82 km-hokken met heiden en stuifzanden en een steekproef van 47 km-hokken in de duinen. In ieder hok worden op een of twee kansrijke locaties alle korstmossen geïnventariseerd d.m.v. een score op een eenvoudige abundantieschaal met zes ordinale klassen. Iedere locatie wordt door twee onafhankelijke waarnemers geïnventariseerd. Van de in totaal 180 km-hokken worden er jaarlijks ca. 30 onderzocht, zodat ieder hok eens in de zes jaar geïnventariseerd wordt. Een deel van de hokken wordt herhaald bezocht. Voor de Rode Lijst-soorten op heiden en stuifzanden was dit tot nu toe eens in de vijf jaar. Nieuwe meetlocaties worden geen vaste meetlocaties meer, maar wel zodanig geïnventariseerd dat ze geschikt zijn voor analyse met trefkansmodellen.

De methode en veldwerkhandleiding van dit meetprogramma is opgenomen in de jaarlijks gepubliceerde onderzoeksrapporten die te vinden zijn op de website van de BLWG.

Verspreidingsonderzoek

De verspreiding van geel schorpioenmos, een soort van HR bijlage II, wordt eens in de drie jaar integraal gemeten (aan- of afwezigheid op het niveau van 10 x 10 meterhokken) in de gebieden waar deze soort voorkomt. Er zijn in de afgelopen jaren steeds meer nieuwe vindlocaties bijgekomen. In 2022 is de volgende meetronde gepland.

Van een andere soort van HR bijlage II, tonghaarmuts, worden ook verspreidingsgegevens verzameld, zij het zonder actieve monitoring. Sinds 2016 vormt ook de inwinning van verspreidingsgegevens van soorten van HR Bijlage V een meetdoel. Dit betreft de rendiermossen, de veenmossen en het kussentjesmos.

Het Landelijk Meetnet Flora wordt voor de verspreidingstrend van met name kussentjesmos als aanvullende bron gebruikt.

Soorten

In het meetprogramma korstmossen worden de typische soorten van duinen, heide en stuifzanden gevolgd. Een deel van de locaties op heiden en stuifzanden is van oorsprong gekozen vanwege het voorkomen van bedreigde en ernstig bedreigde Rode Lijst-soorten. Deze soorten worden nog steeds gevolgd, maar de bepaling van Rode Lijst-status van soorten –anders dan typische HR-soorten- vormt geen sturend meetdoel meer. Deze soorten staan daarom niet in onderstaande tabel.

Soort	Beleidsstatus1)	Opmerkingen
Mossen2)
Geel schorpioenmos	HR II
Kussentjesmos	HR V, TYP
Tonghaarmuts	HR II, TYP	moeilijk meetbaar, geen actieve gegevensinwinning
Veenmos (30 soorten)3)	HR V
Korstmossen
Bruin Heidestaartje	TYP
Echt rendiermos	HR V	verdwenen uit NL
Zomersneeuw	TYP
Ezelspootje	TYP
Girafje	TYP
Gebogen rendiermos	HR V
Gevlekt heidestaartje	TYP
Gewoon kraakloof	TYP
Hamerblaadje	TYP
IJslands mos	TYP
Kronkelheidestaartje	TYP
Maleboskorst	TYP	niet te berekenen
Open rendiermos	HR V, TYP
Plomp bekermos	TYP
Rode heidelucifer	TYP
Sierlijk rendiermos	HR V, TYP
Slank stapelbekertje	TYP
Stuifzandkorrelloof	TYP
Stuifzandstapelbekertje	TYP
Wollig korrelloof	TYP
Wrattig bekermos	TYP

¹⁾HR: Habitatrichtlijnsoort met nummer van bijlage; TYP: Typische soort Habitatrichtlijn.

²⁾De 36 typische soorten mossen waarop niet wordt gestuurd staan niet in deze tabel

³⁾Genus Sphagnum. Sterk sturend meetdoel vanaf 2016.

Voortgang in 2021

Meetseizoen 2020/2021 (meetronde ‘2020’) is het vierde jaar van de zesjarige meetcyclus 2017–2022. Zie ook figuur 7.16.3. Het aantal bezochte kilometerhokken ligt goed op schema. Tijdens dit rapportagejaar zijn vooral veel hokken in de duinen bezocht, onder andere op Terschelling. Vanaf seizoen 2021/2022 wordt de monitoringstrategie aangepast, waarbij de steekproef van kilometerhokken komt te vervallen en er meer grotere, vaste meetpunten bij komen in het binnenland. Hiermee wordt het bestaande meetnet versterkt, dat na twintig jaar betrouwbare trends bleek te geven voor stuifzandkorstmossen.

Verspreidingsonderzoek mossen en korstmossen

De verspreidingsgegevens van de HR-soorten mossen en korstmossen zijn tijdig opgeleverd.

Landelijk Meetnet Flora

In het Landelijk Meetnet Flora wordt ook een aantal proefvlakken op mossen en korstmossen onderzocht. Tot nu toe was niet altijd duidelijk wanneer er mossen en/of korstmossen zijn meegenomen bij de inventarisatie en daarom zijn die gegevens tot op heden niet ontsloten geweest. Inmiddels is er groot onderhoud gepleegd aan de LMF-database. Ook uit de LMF-gegevens blijkt het nu mogelijk voor een aantal soorten betrouwbare trends te berekenen. Het betreft de korstmossen van de duinen in de 5 kustprovincies. Omdat het LMF kan voorzien in trends van korstmossen in duinen, wordt de monitoring van meetpunten in duinen door de BLWG gestaakt ten gunste van monitoring van korstmossen in heide en stuifzanden.

Ontwikkelingen

Met de betaregressiemethode zijn trendschattingen over de meetrondes gemaakt. Deze zijn statistisch voldoende betrouwbaar en kunnen nu worden gebruikt voor o.a. de aanstaande Rode Lijst korstmossen die in 2022 wordt samengesteld.

Aandachtspunten

• Verleggen van meetpunten in de duinen naar heiden en/of stuifzanden in het binnenland i.v.m. beschikbaarheid gegevens voor de duinen vanuit het LMF (BLWG)
• Bespreken en publiceren van resultaten (BLWG & CBS).
• Werkbare oplossing zoeken voor de monitoring van Geel schorpioenmos met het oog op uitbreiding van het verspreidingsgebied.

Links

Link naar onderzoeksrapporten BLWG: Onderzoeksrapporten

Informatie over het Netwerk Ecologische Monitoring: Website NEM.

Informatie over Bryologische en Lichenologische Werkgroep: Website BLWG.

7.17Paddenstoelen

Algemeen

Het meetprogramma voor paddenstoelen bestaat uit drie meetonderdelen: een onderdeel in bossen op zandgronden (sinds 1998), een onderdeel in de zeereep (sinds 2014) en een onderdeel in moerassen/venen (sinds 2016). Een vierde meetonderdeel, in jeneverbesstruwelen (opgestart in 2016), is met ingang van het telseizoen 2018 gestaakt. Naast de gestandaardiseerde monitoring worden tevens met niet-gestandaardiseerde verspreidingsgegevens trends van (bos)paddenstoelen berekend.

Coördinatie: Paddenstoelenstichting, Nederlandse Mycologische Vereniging (NMV).

Uitvoering: Vrijwilligers, NMV, CBS.

Opdrachtgever: Ministerie van LNV.

Meetdoelen

Waar het meetonderdeel in bossen aanvankelijk vooral gericht was op het monitoren van paddenstoelen als indicator voor milieukwaliteit, is nu voor alle onderdelen van het meetprogramma het belangrijkste meetdoel het bepalen van de landelijke trend in verspreiding van typische soorten van de Habitatrichtlijn.

Sterke sturende meetdoelen
	Habitatrichtlijn: structuur & functie van habitattypen (o.a. Rode Lijst-status van typische soorten)
Matige sturende meetdoelen
	Milieukwaliteit: landelijke en regionale trends 1)
	Rode Lijsten: Rode Lijst-status van soorten
Indirecte meetdoelen
	Convention on Biological Diversity: landelijke trends
	Klimaatverandering: landelijke trends en fenologische verschuivingen
	Natuurgraadmeters: landelijke trends, trends per biotoop etc.

Gegevens

Tot aan het teljaar 2016 werden vaste meetpunten in bosgebieden op de hoge zandgronden en duinen jaarlijks in de periode juli tot en met december drie tot zes keer geïnventariseerd op het voorkomen van vruchtlichamen van paddenstoelen. De tellingen betroffen overwegend steekproeftellingen, maar bij een aantal soorten ging het om integrale tellingen waarbij geprobeerd werd om alle bekende vindplaatsen in het meetprogramma op te nemen. Vanaf het jaar 2017 is de methode voor het meetonderdeel in bossen aangepast: i.p.v. vaste meetpunten worden nu km-hokken (deels) herhaald geïnventariseerd. Een veldwerkhandleiding en een beschrijving van de nieuwe methode is beschikbaar op de websites van het NEM en de NMV; zie Links.

Voor de soorten die in andere habitattypen dan bossen voorkomen (zeereep, moerassen/venen), werd al een andere methode gevolgd: in plaats van vaste meetpunten met gestandaardiseerde telmethoden worden per onderzocht km-hok (idealiter) twee keer in het seizoen de voorkomende typische soorten alsmede meelift-soorten genoteerd en ingevoerd in een daarvoor ontworpen invoermodule. Deze manier van gegevensverzameling laat toe dat trends per soort m.b.v. occupancy modellen kunnen worden bepaald, waarbij achteraf voor verschil in meetinspanning wordt gecorrigeerd.

Soorten

Het meetonderdeel in bossen richt zich primair op vier typische soorten van de Habitatrichtlijn: Hanenkam, Zwavelmelkzwam, Regenboogrussula en Smakelijke russula. Het aantal begeleidende soorten is in de loop der jaren toegenomen tot 138.

Het meetonderdeel in de zeereep richt zich op een zestal typische soorten van de Habitatrichtlijn. Het gaat hier om de habitattypen witte en grijze duinen. In 2016 is begonnen met de monitoring van zeven typische soorten in moerassen en venen, en één typische soort van jeneverbesstruwelen (actieve monitoring van deze soort is inmiddels gestaakt).

In onderstaande tabel zijn de soorten met sterk sturende meetdoelen opgenomen, in dit geval de typische soorten van de Habitatrichtlijn. Het sturingsniveau van de meetdoelen wijkt af voor deze soortgroep t.o.v. tabel 2.1 (zie hoofdstuk 2, tevens tabel 2.2). Vanwege de korte meetreeksen kunnen de meeste trends van soorten nog niet goed beoordeeld worden. De verwachting is dat dit in de komende jaren voor steeds meer soorten wél kan.

Soort	Beleidsstatus1)
Bossen
Hanenkam	TYP
Smakelijke russula	TYP
Regenboogrussula	TYP
Zwavelmelkzwam	TYP
Zeereep
Duinfranjehoed	TYP
Duinstinkzwam	TYP
Duinveldridderzwam	TYP
Helmharpoenzwam	TYP
Zandtulpje	TYP
Zeeduinchampignon	TYP
Moerassen, venen
Broos vuurzwammetje	TYP
Kaal veenmosklokje	TYP
Moerashoningzwam	TYP
Veenmosbundelzwam	TYP
Veenmosgrauwkop	TYP
Veenmosvuurzwammetje	TYP
Witte berkenboleet	TYP

¹⁾TYP: Typische soort Habitatrichtlijn.

Voortgang 2021

Teldekking bossen

Omdat het aantal typische soorten dat gemonitord moet worden in bossen zeer klein is in verhouding tot de omvang van het meetonderdeel werd in de afgelopen jaren minder gestuurd op het werven van vrijwilligers voor vrijgekomen meetpunten. Daarnaast is de telmethode m.i.v. van 2017 aangepast (inventarisatie van km-hokken met herhaalde bezoeken). Een aantal vrijwilligers heeft dit moment aangegrepen om te stoppen. Het aantal hoofdtellers schommelt de laatste jaren rond de 100. Het aantal gemonitorde km-hokken ligt nu al enkele jaren stabiel rond de 150 (in 2020: 155). Acties om het aantal meetpunten te verhogen middels het aantrekken van nieuwe vrijwilligers konden in 2020 en 2021 veelal geen doorgang vinden vanwege de uitbraak van Covid-19 en de langdurige maatregelen die ter bestrijding hiervan golden. In 2021 konden de twee geplande excursies wel doorgang vinden; het aantal deelnemers was bemoedigend hoog.

Toon tabel7.17.3 Aantal geïnventariseerde km-hokken paddenstoelenVerberg tabel7.17.3 Aantal geïnventariseerde km-hokken paddenstoelen

7.17.3 Aantal geïnventariseerde km-hokken paddenstoelen

jaren	Bossen op zandgronden	Zeereep	Moerassen en venen
2014	.	31	.
2015	.	62	.
2016	.	68	23
2017	147	51	25
2018	148	74	25
2019	148	100	35
2020	155	102	33

Zeereep

De onderzochte km-hokken in het zeereepproject concentreren zich op een aantal plekken in Zuid- en Noord-Holland en op enkele Waddeneilanden. Met name in de provincie Zeeland zijn vrijwilligers moeilijk te vinden. In afgelopen jaren is er door die provincie wel geïnvesteerd in professionele paddenstoelenmonitoring van alle km-hokken met grijze en witte duinen. Het totaal aantal in 2020 geïnventariseerde km-hokken in de zeereep is 102: vergelijkbaar met het jaar ervoor. In 2021 is er extra aandacht geweest voor monitoring op de Waddeneilanden (Texel, Ameland). Het aantal onderzochte km-hokken valt voor 2021 waarschijnlijk iets lager uit.

Moerassen en venen

Vooral het meetonderdeel moerassen en venen heeft in 2020 te lijden gehad onder de corona uitbraak: excursies konden niet doorgaan. In 2020 zijn evenwel nog 32 km-hokken in moerassen en venen geïnventariseerd, in 2021 zelfs 33. Toegang tot gebieden blijft een uitdaging, en het project moet het voornamelijk hebben van gegevens verzameld tijdens excursies.

Aandachtspunten

• Consolideren/uitbreiden van het aantal km-hokken in alle meetonderdelen bossen met aandacht voor het herhaalde bezoek, zowel binnen het telseizoen als in verschillende jaren (NMV).
• Het vrijwilligersnetwerk (voornamelijk voor zeereep en moerassen/venen) en de technische voorzieningen (database, invoerportaal, alternatief voor de NOVA app) voor de diverse meetonderdelen op peil houden (NMV).
• Overdracht werkzaamheden naar de nieuwe coördinator van het meetprogramma Inge Somhorst (NMV).
• Inbouwen extra checks inputgegevens (filtering) om ongewenste effecten van lijsten van één soort op de trends te ondervangen (CBS).

Links

Methode en links naar handleidingen: Website NEM.

Informatie over NMV en het meetprogramma Paddenstoelen: Website Mycologische Vereniging.

Trends per soort en graadmeters: Compendium voor de Leefomgeving.