Koopkrachtontwikkeling

Bij de koopkrachtontwikkeling gaat het om de jaar-op-jaar verandering in inkomen bij individuele personen. Is de koopkracht van de Nederlandse bevolking in het coronajaar 2020 gestegen of gedaald? Hoe heeft de koopkracht zich in de afgelopen decennia ontwikkeld? Welke groepen gingen erop vooruit en welke niet? Zijn er regionale verschillen?

4.1Recente ontwikkelingen en langjarige trends

Koopkracht groeit in coronajaar 2020

De koopkracht (zie kader ‘Dynamische koopkrachtontwikkeling’) van de Nederlandse bevolking nam in 2020 in doorsnee met 2,2 procent toe ten opzichte van 2019. Deze ontwikkeling was gunstiger dan in 2019 en 2018, toen de koopkracht in doorsnee met 1,5 procent en 0,6 procent toenam.

De doorsnee ontwikkeling in 2020 was voor het grootste deel het gevolg van de gunstige reële loonontwikkeling van 1,6 procent: tegenover de cao-loonstijging van 2,9 procent stond een inflatie van 1,3 procent. Ook overheidsbeleid had een positief effect van bijna 1 procentpunt op de koopkracht, onder andere door geplande fiscale maatregelen, waaronder verhogingen van de algemene heffingskorting en de arbeidskorting, en het invoeren van een tweeschijvenstelsel in de inkomstenbelasting.

Persoonlijke veranderingen hadden in 2020 een licht drukkend effect op de koopkrachtontwikkeling van –0,3 procentpunt. Het betreft veranderingen die doorgaans gunstig zijn voor de koopkracht zoals bijvoorbeeld een nieuwe baan of een promotie. Maar ook veranderingen die de koopkracht kunnen drukken, zoals werkloos worden of minder winst boeken door het (tijdelijk) stoppen van bedrijfsactiviteiten, spelen een rol. Deze nadelige veranderingen speelden in 2020 tijdens de coronacrisis een grotere rol dan in 2019 en 2018. Om de economische gevolgen van de coronacrisis in 2020 te verzachten, riep de overheid tijdelijke steunmaatregelen in het leven. Voor 2021 is de dynamische koopkrachtontwikkeling weliswaar nog onbekend, maar de statische koopkrachtontwikkeling is geraamd op 0,1 procent (CPB, 2022). Deze is een optelsom van de reële loonontwikkeling van voorlopig –0,5 procent en overheidsbeleid van 0,6 procent, beiden veel minder dan in 2020.

Toon tabel4.1.1 Opbouw dynamische koopkrachtontwikkeling (%-mutatie t.o.v. een jaar eerder)Verberg tabel4.1.1 Opbouw dynamische koopkrachtontwikkeling (%-mutatie t.o.v. een jaar eerder)

4.1.1 Opbouw dynamische koopkrachtontwikkeling (%-mutatie t.o.v. een jaar eerder)

	Dynamischekoopkrachtontwikkeling	Reële loonontwikkeling	Overheidsbeleid	Persoonlijke veranderingen
2018	0,6	0,3	-0,3	0,6
2019	1,5	-0,1	1,2	0,5
2020*	2,2	1,6	0,9	-0,3
2021*	.	-0,5	0,6	.

Grootste koopkrachtstijging van afgelopen veertig jaar in 2001

De koopkracht nam gedurende de periode 1977–2020 jaarlijks steeds toe, met uitzondering van de eerste helft van de jaren tachtig van de vorige eeuw en de economische crisis in de jaren 2009–2013. Na de tweede oliecrisis van 1979 volgden zware economische tijden. In 1981 was sprake van een koopkrachtdaling van 2 procent. Twee jaar later was de achteruitgang met 2,3 procent nog groter en werd een historisch dieptepunt bereikt. Richting de jaren ’90 herstelde de koopkracht, met een sterke impuls in 1990 toen een herziening van het belastingstelsel plaatsvond. Ook in 2001 is het Nederlandse belastingstelsel herzien, waarbij een lastenverlichting voor de bevolking resulteerde in de grootste koopkrachtstijging in ruim veertig jaar (6,3 procent).

In 2006 en 2007 trok de Nederlandse economie hard aan. De doorsnee koopkracht van de bevolking nam in beide jaren met meer dan 3 procent toe. De economische crisis die eind 2008 begon leidde ertoe dat de koopkracht na 2009 vier jaren op rij daalde. Na deze economische crisis krabbelde de Nederlandse economie vanaf 2014 langzaam uit het dal. De relatief grote koopkrachttoename in 2016 had te maken met beleidsmaatregelen om het economisch herstel te bespoedigen.

Toon tabel4.1.2 Dynamische koopkrachtontwikkeling¹⁾ (%-mutatie t.o.v. een jaar eerder)Verberg tabel4.1.2 Dynamische koopkrachtontwikkeling¹⁾ (%-mutatie t.o.v. een jaar eerder)

4.1.2 Dynamische koopkrachtontwikkeling¹⁾ (%-mutatie t.o.v. een jaar eerder)

	Ontwikkeling
'79	2,2
'81	-2
'83	-2,3
'85	-0,5
'87	4,2
'89	2,3
'90	4,4
'91	0,4
'92	0,3
'93	1,3
'94	0,3
'95	1,2
'96	1,4
'97	1,4
'98	2,8
'99	1
'00	2,1
'01	6,3
'02	1,6
'03	0,3
'04	0,8
'05	-0,2
'06	3,1
'07	3,1
'08	1,5
'09	1,8
'10	-0,4
'11	-0,9
'12	-1,1
'13	-1,1
'14	1,9
'15	1,3
'16	3
'17	0,7
'18	0,6
'19	1,5
'20*	2,2
1)Tot 1990 gaat het om de procentuele mutatie t.o.v. twee jaar eerder, vanaf 1990 t.o.v. een jaar eerder.

4.2Trends in bevolkingsgroepen

Koopkrachtverandering zelfstandigen positief

Voor vrijwel alle bevolkingsgroepen steeg de koopkracht in 2020 meer dan in 2019 en 2018. Voor werknemers steeg de koopkracht in 2020 in doorsnee met 4,3 procent, 70 procent van alle werknemers ging er in koopkracht op vooruit.

De doorsnee koopkrachtgroei bij zelfstandigen was minder gunstig, maar wel positief: 1,1 procent. Voor 53 procent van de zelfstandigen steeg de koopkracht, voor 40 procent van de zelfstandigen daalde de koopkracht echter met minstens 2,6 procent. Voor 20 procent daalde de koopkracht zelfs met 16 procent of meer.

Ook pensioenontvangers hadden een koopkrachtgroei in 2020, van 1 procent in doorsnee. Bij hen is de spreiding van de koopkrachtgroei in de regel beperkt. In 2020 steeg voor meer dan de helft van de pensioenontvangers de koopkracht met 0 tot 3 procent.

Toon tabel4.2.1 Koopkrachtontwikkeling naar voornaamste inkomensbron (%-mutatie t.o.v. een jaar eerder)Verberg tabel4.2.1 Koopkrachtontwikkeling naar voornaamste inkomensbron (%-mutatie t.o.v. een jaar eerder)

4.2.1 Koopkrachtontwikkeling naar voornaamste inkomensbron (%-mutatie t.o.v. een jaar eerder)

	2018	2019	2020*
Totale bevolking	0,6	1,5	2,2
Werknemers	1,9	2,7	4,3
Zelfstandigen	2,2	2,8	1,1
Pensioen- ontvangers	-0,4	0,7	1,0
Bijstands- ontvangers	0,0	0,8	1,5

Koopkrachtgroei gepensioneerden lager bij hoger inkomen

In tegenstelling tot werknemers zijn gepensioneerden beperkt in hun mogelijkheden om de koopkracht te verbeteren. Die is sterk afhankelijk van de indexering van de AOW en aanvullende pensioenen en van fiscale maatregelen. De aanvullende pensioenuitkering heeft lange tijd de trend van de cao-loonontwikkeling gevolgd, maar zeker in de jaren ’10 werd deze voor een deel van de gepensioneerden niet meer geïndexeerd of gekort. Voor de gepensioneerden met relatief veel aanvullend (pensioen)inkomen naast de AOW steeg de koopkracht daardoor niet of nauwelijks. In 2020 nam de koopkracht van gepensioneerden in de hoogste inkomensgroep met 0,1 procent in doorsnee toe, terwijl de koopkracht van gepensioneerden in de laagste inkomensgroep met 1,4 procent steeg. De koopkrachtverbetering van werknemers was nagenoeg gelijk in alle inkomensgroepen.

Toon tabel4.2.2 Koopkrachtontwikkeling, 2020* (%-mutatie t.o.v. een jaar eerder)Verberg tabel4.2.2 Koopkrachtontwikkeling, 2020* (%-mutatie t.o.v. een jaar eerder)

4.2.2 Koopkrachtontwikkeling, 2020* (%-mutatie t.o.v. een jaar eerder)

	Werknemers	Pensioenontvangers
20%-groep inkomen (gestandaardiseerd)	.	.
1e (laagste)	4,4	1,4
2e	4,7	1,0
3e	4,3	0,8
4e	4,2	0,6
5e (hoogste)	4,2	0,1

Werknemers hebben steeds grotere koopkrachtstijging dan gepensioneerden

Sinds 1990 ontwikkelde de koopkracht van pensioenontvangers zich steeds minder gunstig dan die van werknemers. In tegenstelling tot gepensioneerden kunnen werknemers hun koopkracht zelf verbeteren door bijvoorbeeld over te stappen naar een beter betaalde baan. Ook kunnen zij profiteren van afspraken in hun cao. In de jaren 2009–2019 hadden werknemers een cumulatieve koopkrachtwinst van ruim 17 procent (zie kader ‘Cumulatieve koopkrachtontwikkeling’).

Toon tabel4.2.3 Koopkrachtontwikkeling per decennium (%-mutatie)Verberg tabel4.2.3 Koopkrachtontwikkeling per decennium (%-mutatie)

4.2.3 Koopkrachtontwikkeling per decennium (%-mutatie)

	1979-1989	1989-1999	1999-2009	2009-2019
Totale bevolking	1,6	15,4	22,2	5,5
Werknemers	.	26,4	33,3	17,5
Zelfstandigen	.	12,6	34,5	13,7
Pensioen- ontvangers	.	4,2	7,4	-4,7
Bijstands- ontvangers	.	15,1	16,9	2,7

Koopkracht zelfstandigen hardst gegroeid in 2006–2007

De koopkracht van zelfstandigen groeide in het eerste decennium van deze eeuw met 34 procent. Van 2006 op 2007 maakten zij de grootste koopkrachtvooruitgang mee van in doorsnee 8,4 procent. Naast de economische groei in die jaren speelden ook gunstige fiscale maatregelen een rol. Ook werknemers profiteerden van de economische groei in 2006 en 2007. Hun koopkracht steeg echter het meest in 2001 (8,3 procent), toen de arbeidskorting werd geïntroduceerd. Bij werknemers variëren de individuele koopkrachtontwikkelingen overigens minder dan bij zelfstandigen, van wie het inkomen van jaar op jaar sterk kan fluctueren.

4.3Regionale koopkrachtontwikkeling

In 2020 had de gemeente Urk de sterkste (mediane) koopkrachtgroei met 3,3 procent ten opzichte van 2019, en kende de gemeente Bloemendaal de minst voorspoedige ontwikkeling met een doorsnee stijging van 1 procent. In de vijf gemeenten met de grootste koopkrachttoename wonen relatief meer werknemershuishoudens en paren met kinderen en minder gepensioneerden dan het landelijk gemiddelde. In de vijf gemeenten met de minste koopkrachttoename is het beeld doorgaans andersom. Hier wonen relatief veel gepensioneerden, in voornamelijk de hogere inkomensgroepen.

Toon tabel4.3.1 Koopkrachtontwikkeling per gemeente, 2020*Verberg tabel4.3.1 Koopkrachtontwikkeling per gemeente, 2020*

4.3.1 Koopkrachtontwikkeling per gemeente, 2020*

Gemeentenaam	Ontwikkeling
Groningen	2,3
Almere	2,8
Stadskanaal	2,2
Veendam	2,3
Zeewolde	2,9
Achtkarspelen	2,6
Ameland	1,8
Harlingen	1,8
Heerenveen	2,3
Leeuwarden	2,4
Ooststellingwerf	2,0
Opsterland	2,4
Schiermonnikoog	1,5
Smallingerland	2,2
Terschelling	1,4
Vlieland	2,4
Weststellingwerf	2,2
Assen	2,4
Coevorden	2,1
Emmen	2,2
Hoogeveen	2,4
Meppel	2,5
Almelo	2,4
Borne	2,4
Dalfsen	2,2
Deventer	2,5
Enschede	2,3
Haaksbergen	2,2
Hardenberg	2,9
Hellendoorn	2,4
Hengelo	2,5
Kampen	2,9
Losser	2,4
Noordoostpolder	2,4
Oldenzaal	2,3
Ommen	2,5
Raalte	2,5
Staphorst	3,2
Tubbergen	2,5
Urk	3,3
Wierden	2,5
Zwolle	2,8
Aalten	2,3
Apeldoorn	2,4
Arnhem	2,4
Barneveld	2,7
Beuningen	2,5
Brummen	2,0
Buren	2,0
Culemborg	2,4
Doesburg	1,8
Doetinchem	2,2
Druten	2,4
Duiven	2,5
Ede	2,5
Elburg	2,9
Epe	2,3
Ermelo	2,0
Harderwijk	2,5
Hattem	2,5
Heerde	2,2
Heumen	2,0
Lochem	1,7
Maasdriel	2,1
Nijkerk	2,6
Nijmegen	2,4
Oldebroek	2,9
Putten	2,2
Renkum	1,8
Rheden	2,1
Rozendaal	1,7
Scherpenzeel	2,5
Tiel	2,7
Voorst	2,1
Wageningen	2,5
Westervoort	2,2
Winterswijk	2,4
Wijchen	2,3
Zaltbommel	2,5
Zevenaar	2,1
Zutphen	2,3
Nunspeet	2,4
Dronten	2,3
Amersfoort	2,8
Baarn	1,8
De Bilt	1,8
Bunnik	2,1
Bunschoten	3,0
Eemnes	1,8
Houten	2,8
Leusden	2,1
Lopik	2,3
Montfoort	2,5
Renswoude	2,7
Rhenen	2,6
Soest	2,0
Utrecht	3,2
Veenendaal	2,6
Woudenberg	2,6
Wijk bij Duurstede	2,4
IJsselstein	2,4
Zeist	2,0
Nieuwegein	2,4
Aalsmeer	2,1
Alkmaar	2,2
Amstelveen	1,8
Amsterdam	2,2
Bergen (NH.)	1,4
Beverwijk	2,1
Blaricum	1,1
Bloemendaal	1,0
Castricum	1,7
Diemen	2,1
Edam-Volendam	2,3
Enkhuizen	1,8
Haarlem	2,1
Haarlemmermeer	2,2
Heemskerk	1,8
Heemstede	1,4
Heiloo	1,8
Den Helder	2,1
Hilversum	2,0
Hoorn	2,3
Huizen	1,8
Landsmeer	1,8
Laren	1,1
Medemblik	2,2
Oostzaan	2,0
Opmeer	2,5
Ouder-Amstel	1,7
Purmerend	2,1
Schagen	2,0
Texel	1,7
Uitgeest	2,3
Uithoorn	2,2
Velsen	2,1
Weesp	1,9
Zandvoort	1,6
Zaanstad	2,3
Alblasserdam	2,5
Alphen aan den Rijn	2,4
Barendrecht	2,5
Drechterland	2,4
Brielle	1,8
Capelle aan den IJssel	2,2
Delft	2,4
Dordrecht	2,3
Gorinchem	2,5
Gouda	2,6
's-Gravenhage	2,3
Hardinxveld-Giessendam	2,7
Hellevoetsluis	2,1
Hendrik-Ido-Ambacht	2,7
Stede Broec	2,0
Hillegom	1,8
Katwijk	2,6
Krimpen aan den IJssel	2,2
Leiden	2,7
Leiderdorp	2,2
Lisse	1,9
Maassluis	2,1
Nieuwkoop	2,1
Noordwijk	1,8
Oegstgeest	2,1
Oudewater	2,0
Papendrecht	2,1
Ridderkerk	1,9
Rotterdam	2,2
Rijswijk	2,1
Schiedam	2,4
Sliedrecht	2,3
Albrandswaard	2,6
Westvoorne	1,4
Vlaardingen	2,0
Voorschoten	2,3
Waddinxveen	2,4
Wassenaar	1,3
Woerden	2,4
Zoetermeer	2,7
Zoeterwoude	2,4
Zwijndrecht	2,1
Borsele	2,8
Goes	2,2
West Maas en Waal	2,1
Hulst	1,5
Kapelle	2,3
Middelburg	2,0
Reimerswaal	2,7
Terneuzen	1,7
Tholen	2,3
Veere	1,9
Vlissingen	1,9
De Ronde Venen	1,9
Tytsjerksteradiel	2,3
Asten	2,2
Baarle-Nassau	1,6
Bergen op Zoom	2,0
Best	2,2
Boekel	2,6
Boxtel	2,2
Breda	2,2
Deurne	2,1
Pekela	2,3
Dongen	2,1
Eersel	1,9
Eindhoven	2,4
Etten-Leur	2,2
Geertruidenberg	2,0
Gilze en Rijen	2,1
Goirle	2,2
Helmond	2,3
's-Hertogenbosch	2,3
Heusden	2,3
Hilvarenbeek	2,2
Loon op Zand	2,1
Nuenen, Gerwen en Nederwetten	1,7
Oirschot	2,2
Oisterwijk	1,8
Oosterhout	2,0
Oss	2,4
Rucphen	2,0
Sint-Michielsgestel	2,0
Someren	2,3
Son en Breugel	2,1
Steenbergen	2,0
Waterland	1,6
Tilburg	2,5
Valkenswaard	2,0
Veldhoven	2,3
Vught	1,9
Waalre	1,9
Waalwijk	2,0
Woensdrecht	1,8
Zundert	2,1
Wormerland	1,9
Landgraaf	1,9
Beek	1,9
Beesel	1,9
Bergen (L.)	2,1
Brunssum	2,0
Gennep	2,1
Heerlen	1,8
Kerkrade	1,6
Maastricht	1,9
Meerssen	2,0
Mook en Middelaar	1,7
Nederweert	2,0
Roermond	2,0
Simpelveld	1,8
Stein	1,9
Vaals	1,2
Venlo	2,0
Venray	2,1
Voerendaal	1,8
Weert	1,9
Valkenburg aan de Geul	1,7
Lelystad	2,4
Horst aan de Maas	2,3
Oude IJsselstreek	2,2
Teylingen	2,3
Utrechtse Heuvelrug	1,7
Oost Gelre	2,4
Koggenland	2,3
Lansingerland	2,7
Leudal	2,0
Maasgouw	1,9
Gemert-Bakel	2,3
Halderberge	2,2
Heeze-Leende	2,1
Laarbeek	1,9
Reusel-De Mierden	2,1
Roerdalen	1,8
Roosendaal	2,1
Schouwen-Duiveland	1,8
Aa en Hunze	2,1
Borger-Odoorn	2,2
De Wolden	2,2
Noord-Beveland	2,0
Wijdemeren	1,9
Noordenveld	2,0
Twenterand	2,8
Westerveld	1,9
Lingewaard	2,5
Cranendonck	2,2
Steenwijkerland	2,4
Moerdijk	2,0
Echt-Susteren	2,0
Sluis	1,5
Drimmelen	2,1
Bernheze	2,3
Alphen-Chaam	1,8
Bergeijk	1,9
Bladel	2,2
Gulpen-Wittem	1,9
Tynaarlo	2,2
Midden-Drenthe	2,3
Overbetuwe	2,4
Hof van Twente	2,1
Neder-Betuwe	2,7
Rijssen-Holten	3,1
Geldrop-Mierlo	2,1
Olst-Wijhe	2,7
Dinkelland	2,5
Westland	2,4
Midden-Delfland	2,3
Berkelland	2,2
Bronckhorst	2,0
Sittard-Geleen	1,9
Kaag en Braassem	1,9
Dantumadiel	2,2
Zuidplas	2,4
Peel en Maas	2,2
Oldambt	2,1
Zwartewaterland	3,1
S�dwest-Frysl�n	2,2
Bodegraven-Reeuwijk	2,1
Eijsden-Margraten	2,0
Stichtse Vecht	2,0
Hollands Kroon	2,2
Leidschendam-Voorburg	1,9
Goeree-Overflakkee	2,1
Pijnacker-Nootdorp	2,8
Nissewaard	2,1
Krimpenerwaard	2,3
De Fryske Marren	2,2
Gooise Meren	1,7
Berg en Dal	2,1
Meierijstad	2,3
Waadhoeke	2,4
Westerwolde	2,0
Midden-Groningen	2,2
Beekdaelen	2,0
Montferland	2,1
Altena	2,2
West Betuwe	2,2
Vijfheerenlanden	2,3
Hoeksche Waard	2,1
Het Hogeland	2,3
Westerkwartier	2,5
Noardeast-Frysl�n	2,5
Molenlanden	2,6
Eemsdelta	1,9
Dijk en Waard	2,3
Land van Cuijk	2,3
Maashorst	2,3

	Koopkrachtontwikkeling	Aandeel werknemers	Aandeel pensioenontvangers
Hoogste ontwikkeling	%-mutatie t.o.v. een jaar eerder	%
Urk	3,3	64	10
Staphorst	3,2	63	15
Utrecht	3,2	68	12
Rijssen-Holten	3,1	65	19
Zwartewaterland	3,1	65	17
Laagste ontwikkeling
Wassenaar	1,3	51	29
Vaals	1,2	52	31
Blaricum	1,1	48	27
Laren	1,1	41	32
Bloemendaal	1,0	48	29
Totaal Nederland	2,2	60	20

4.4Literatuur

Open literatuurlijst