Middelengebruik en gezondheid
Jongeren die roken, drinken en cannabis gebruiken voelen zich in de meeste gevallen even gezond als jongeren die deze middelen niet gebruiken. Dat geldt alleen niet voor jongvolwassen mannen die alcohol gebruiken en jongvolwassen vrouwen die cannabis gebruiken. Jongeren die middelen gebruiken hebben wel vaker psychische klachten en slaapproblemen. Dit is bij vrouwen vaker het geval dan bij mannen.
Data over leefstijl van jongeren
De cijfers in dit hoofdstuk zijn afkomstig uit de jaargangen 2014 tot en met 2019 van de Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor van CBS, RIVM en Trimbos-instituut. Deze bron valt onder het samenwerkingsverband ‘Leefstijlmonitor’ en biedt de mogelijkheid om de leefstijl van jongeren en jongvolwassenen te beschrijven.
Binnen het kader van de Leefstijlmonitor vallen ook andere onderzoeken die voor specifieke onderwerpen en/of leeftijdsgroepen de preferente en/of verdiepende informatiebron zijn. Het onderzoek Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) en het Peilstationsonderzoek Scholieren zijn landelijk preferente onderzoeken naar roken, drinken en drugsgebruik onder scholieren van 12 tot 17 jaar en gelden als de preferente databronnen omtrent middelengebruik voor deze leeftijdsgroep. Deze onderzoeken worden eens in de vier jaar uitgevoerd en wisselen elkaar om de twee jaar af. De cijfers van HBSC en van het Peilstationsonderzoek worden in dit hoofdstuk niet gepresenteerd, omdat we het middelengebruik onder jongeren van 12 tot 25 jaar beschrijven. De cijfers van HBSC en van het Peilstationsonderzoek worden wel gepresenteerd op de website van de Jeugdmonitor.
Klik hier voor een overzicht van de opbouw van de Leefstijlmonitor. De kerncijfers over gezondheid, leefstijl en zorg, die gebruikt worden voor beleid en beleidsondersteuning, zijn samengebracht in de Staat van Volksgezondheid en Zorg.
7.1Ontwikkelingen in middelengebruik
Zowel bij de jongeren van 12 tot 18 jaar als bij de jongvolwassenen van 18 tot 25 jaar is het drankgebruik in de periode van 2014 tot en met 2019 niet veranderd. Eén derde van de 12- tot 18‑jarigen heeft in het afgelopen jaar weleens alcohol gedronken (figuur 7.1.1). Van de jongvolwassenen van 18 tot 25 jaar dronk 85 procent alcohol. In beide leeftijdsgroepen was er geen verschil tussen mannen en vrouwen.
| jaar | Jongens, 12 tot 18 jaar | Mannen, 18 tot 25 jaar | Meisjes, 12 tot 18 jaar | Vrouwen, 18 tot 25 jaar |
|---|---|---|---|---|
| 2014 | 33,2 | 86,7 | 35,4 | 83,9 |
| 2015 | 35,4 | 87,7 | 36,9 | 84,3 |
| 2016 | 34 | 87,8 | 36,2 | 84,6 |
| 2017 | 27,8 | 86,2 | 34,2 | 84,2 |
| 2018 | 30,3 | 84,7 | 30,6 | 84,1 |
| 2019 | 32,8 | 83,3 | 36,7 | 84,1 |
In de jaren 2014 tot en met 2019 is het aandeel rokers onder jongeren van 12 tot 18 jaar niet veranderd. Zeven procent van de jongeren heeft in het afgelopen jaar weleens gerookt (figuur 7.1.2). Hierbij is geen verschil tussen jongens en meisjes. Bij de jongvolwassenen is het percentage rokers afgenomen. In 2014 rookten vier van de tien mannen, in 2019 was het aandeel rokers gedaald naar een derde. Drie op de tien vrouwen staken in 2014 weleens een sigaret op. In 2019 was dit gedaald naar minder dan een kwart.
| jaar | Jongens, 12 tot 18 jaar | Mannen, 18 tot 25 jaar | Meisjes, 12 tot 18 jaar | Vrouwen, 18 tot 25 jaar |
|---|---|---|---|---|
| 2014 | 7,2 | 39,9 | 8,4 | 30,5 |
| 2015 | 8,0 | 41,6 | 5,9 | 32,1 |
| 2016 | 7,1 | 32,7 | 7,8 | 23,8 |
| 2017 | 7,5 | 35,7 | 5,0 | 23,9 |
| 2018 | 4,5 | 30,1 | 7,3 | 28,1 |
| 2019 | 5,6 | 33,2 | 5,5 | 22,7 |
Bij de jongeren van 12 tot 18 jaar is het gebruik van cannabis in 2014 wat hoger dan in de jaren erna. In 2014 had negen procent van de jongeren in het jaar voorafgaand aan de enquête weleens cannabis gebruikt, in 2019 was dat onder jongens gedaald naar 6 procent en onder meisjes naar 5 procent (figuur 7.1.3). Bij de jongvolwassen mannen fluctueert het percentage cannabisgebruikers tussen de jaren, maar verschilt het percentage in 2019 niet van dat in 2014. Bij de jongvolwassen vrouwen is het gebruik van cannabis sinds 2014 niet veranderd. Bij de jongvolwassenen is er wel een verschil tussen mannen en vrouwen: 28 procent van de mannen en 18 procent van de vrouwen heeft het afgelopen jaar cannabis gebruikt.
| jaar | Jongens, 12 tot 18 jaar | Mannen, 18 tot 25 jaar | Meisjes, 12 tot 18 jaar | Vrouwen, 18 tot 25 jaar |
|---|---|---|---|---|
| 2014 | 9,5 | 26,3 | 9,1 | 17,9 |
| 2015 | 7,8 | 30,8 | 5,6 | 17,7 |
| 2016 | 4,9 | 24,7 | 5,7 | 17,5 |
| 2017 | 7,7 | 30,6 | 4,4 | 19,8 |
| 2018 | 7,7 | 27,1 | 4,7 | 18,9 |
| 2019 | 6,4 | 27,4 | 5,2 | 16,4 |
7.2Middelengebruik en ervaren gezondheid, psychische gezondheid en slaapproblemen
Jongens van 12 tot 18 jaar die in het afgelopen jaar alcohol hebben gedronken beoordeelden hun gezondheid even goed als jongens die in het afgelopen jaar geen alcohol hebben gedronken (figuur 7.2.1). Vijf procent van deze jongens beoordeelde hun gezondheid als matig, slecht of zeer slecht. Jonge drinkers rapporteerden wel vaker psychische klachten en slaapproblemen dan jonge niet-drinkers.
Bij de jongvolwassen mannen ervoeren niet-drinkers juist vaker dan drinkers hun gezondheid als matig of slecht, dit gold voor 15 procent van de niet-drinkers en acht procent van de drinkers. Jongvolwassen mannen die geen alcohol drinken hadden vaker een langdurige ziekte of aandoening dan mannen die wel drinken. Anders dan bij minderjarige jongens, waren er bij jongvolwassen mannen geen statistisch significante verschillen in psychische klachten en slaapproblemen tussen drinkers en niet-drinkers: acht procent van de jongvolwassen mannen had psychische klachten en 12 procent had problemen met inslapen en/of doorslapen.
| probleem | Drinkers 12 tot 18 jaar | Niet-drinkers 12 tot 18 jaar | Drinkers 18 tot 25 jaar | Niet-drinkers 18 tot 25 jaar |
|---|---|---|---|---|
| Matige of slecht ervaren gezondheid | 4,8 | 5,3 | 7,8 | 15,2 |
| Psychisch ongezond | 6,3 | 2,7 | 8,5 | 5,6 |
| Slaapproblemen | 10,2 | 6,4 | 11,5 | 15,2 |
12 procent van de meisjes vond hun gezondheid matig, slecht of zeer slecht. Net als bij de jongens was er bij meisjes geen verband tussen alcoholgebruik en ervaren gezondheid (figuur 7.2.2). Jonge meisjes die drinken hadden meer psychische klachten en slaapproblemen dan meisjes die niet drinken.
14 procent van de jongvolwassen vrouwen vond hun gezondheid matig of slecht, 16 procent was psychisch ongezond en 22 procent kampte met slaapproblemen. Er waren hierbij geen statistisch significante verschillen tussen vrouwen die alcohol drinken en vrouwen die niet drinken.
| probleem | Drinkers 12 tot 18 jaar | Niet-drinkers 12 tot 18 jaar | Drinkers 18 tot 25 jaar | Niet-drinkers 18 tot 25 jaar |
|---|---|---|---|---|
| Matige of slechte ervaren gezondheid | 12,7 | 11 | 14,1 | 15,5 |
| Psychisch ongezond | 12,7 | 7,3 | 15,6 | 20,6 |
| Slaapproblemen | 19,8 | 12,1 | 21,7 | 22,0 |
Rokers vaker psychisch ongezond en vaker slaapproblemen dan niet-rokers
De ervaren gezondheid van jongens tussen de 12 en de 18 jaar die roken verschilt statistisch niet significant van de ervaren gezondheid van hun leeftijdsgenoten die niet roken (figuur 7.2.3). Er was ook geen significant verband tussen roken en psychische gezondheid bij jonge jongens. Wel hadden rokers vaker problemen met slapen dan niet-rokers: 19 procent van de rokende jongens kampte met slaapproblemen tegenover 7 procent van de jongens die niet roken.
| probleem | Rokers 12 tot 18 jaar | Niet-rokers 12 tot 18 jaar | Rokers 18 tot 25 jaar | Niet-rokers 18 tot 25 jaar |
|---|---|---|---|---|
| Matige of slechte ervaren gezondheid | 7,8 | 5,0 | 10,3 | 8,2 |
| Psychisch ongezond | 3,3 | 3,8 | 11,6 | 6,4 |
| Slaapproblemen | 18,8 | 6,8 | 15 | 10,6 |
Bij de jongvolwassen mannen is er geen significant verband tussen roken en ervaren gezondheid. Wel voelden rokers zich psychisch minder gezond en hadden ze vaker slaapproblemen dan niet-rokers. Twaalf procent van de rokende mannen en 6 procent van de niet-rokende mannen rapporteerden psychische klachten. Vijftien procent van de rokers en elf procent van de niet-rokers had slaapproblemen.
Bij meisjes was er geen significant verband tussen roken en ervaren gezondheid. Wel meldden twee keer zoveel rokende meisjes als niet-rokende meisjes psychische klachten en slaapproblemen (figuur 7.2.4). Bij de jongvolwassen vrouwen was hetzelfde patroon zichtbaar. Rokende vrouwen voelden zich even gezond als niet-rokende vrouwen, maar ze hadden wel vaker psychische klachten en slaapproblemen.
| probleem | Rokers 12 tot 18 jaar | Niet-rokers 12 tot 18 jaar | Rokers 18 tot 25 jaar | Niet-rokers 18 tot 25 jaar |
|---|---|---|---|---|
| Matige of slechte ervaren gezondheid | 16,1 | 11,3 | 16,0 | 13,7 |
| Psychisch ongezond | 19,4 | 8,5 | 22,4 | 14,4 |
| Slaapproblemen | 27,4 | 13,9 | 28,4 | 19,5 |
Cannabis gebruikende vrouwen hebben slechtere gezondheid dan niet-gebruikende vrouwen
Mannen van 18 tot 25 jaar die cannabis gebruiken voelden zich even gezond als mannen die geen cannabis gebruiken (figuur 7.2.5).noot1 Ook hun psychische gezondheid en slaapproblematiek hing in statistisch opzicht niet samen met cannabisgebruik. Bij jonge vrouwen was er wel een duidelijk verband tussen cannabisgebruik en gezondheid (figuur 7.2.6). Een op de vijf cannabisgebruikers vond haar gezondheid matig of slecht tegenover 13 procent van de vrouwen die geen cannabis gebruiken. Twee keer zoveel vrouwen die cannabis gebruiken voelden zich psychisch minder gezond dan vrouwen die dat niet gebruiken, respectievelijk 28 en 14 procent. Drie op de tien cannabisgebruikers en twee op de tien niet-gebruikers hadden problemen met in- of doorslapen.
| probleem | Cannabisgebruikers 18 tot 25 jaar | Niet-cannabisgebruikers 18 tot 25 jaar |
|---|---|---|
| Matige of slechte ervaren gezondheid | 9,3 | 8,9 |
| Psychisch ongezond | 10,3 | 7,3 |
| Slaapproblemen | 14,7 | 11 |
| probleem | Cannabisgebruikers 18 tot 25 jaar | Niet-cannabisgebruikers 18 tot 24 jaar |
|---|---|---|
| Matige of slechte ervaren gezondheid | 20,0 | 13,1 |
| Psychisch ongezond | 28,3 | 13,8 |
| Slaapproblemen | 29,1 | 20,1 |
Jongvolwassenen zelfde verbanden gezondheid bij frequent gebruik van alcohol, tabak en cannabis
Bij de jongvolwassenen was het verband tussen zwaar drinken, dagelijks roken en cannabisgebruik in de afgelopen 30 dagen enerzijds en de drie gezondheidsmaten anderzijds hetzelfde als bij minder frequent gebruik van alcohol, tabak en cannabis. De enige uitzondering is dat onder jongvolwassen mannen die in de afgelopen 30 dagen cannabis hebben gebruikt het aandeel met psychische klachten groter was dan onder mannen die in de afgelopen 30 dagen geen cannabis hebben gebruikt. Daartegenover hebben jongvolwassen mannen die in het afgelopen jaar cannabis hebben gebruikt even vaak psychische klachten als mannen die in het afgelopen jaar geen cannabis hebben gebruikt.
Er zijn twee kanttekeningen bij dit onderzoek. Ten eerste is het op basis van dit onderzoek niet mogelijk om uitspraken te doen over wat de oorzaak is en wat het gevolg, omdat het middelengebruik en de gezondheid op hetzelfde moment zijn vastgesteld. We kunnen dus niet vaststellen of middelengebruik leidt tot een slechtere of betere ervaren gezondheid, psychische gezondheid of slaapproblemen, of dat jongeren en jongvolwassenen met een slechtere gezondheid of meer slaapproblemen vaker roken, drinken of blowen. Ten tweede is het mogelijk dat andere factoren, zoals migratieachtergrond, religie of opleidingsniveau, samenhangen met zowel gezondheid en slaapproblemen als middelengebruik. Deze kenmerken zijn in dit onderzoek niet meegenomen.
7.3Begrippen
Alcoholgebruik
Percentage personen die ‘ja’ antwoorden op de vraag: Heeft u in de afgelopen 12 maanden weleens alcoholhoudende drank gedronken, bijvoorbeeld bier, wijn, sterke drank, mixdrankjes of cocktails? Alcoholvrij of alcoholarm bier telt hier niet mee.
Roken
Percentage personen met antwoordcategorie ‘ja’ op de vraag: Rookt u weleens?
Cannabisgebruik
Percentage personen die ‘afgelopen jaar’ antwoorden op de vraag: Heeft u weleens cannabis (hasj, wiet, marihuana) gebruikt, en zo ja, wanneer voor het laatst?
Ervaren gezondheid: matig of slecht
Percentage personen die ‘matig’, ‘slecht’ of ‘zeer slecht’ antwoorden op de vraag ‘Hoe is over het algemeen uw gezondheid?’
Psychisch ongezond
- Percentage personen dat minder dan 60 scoort op de Mental Health Inventory 5 (MHI-5).
Dit is een internationale standaard voor een specifieke meting van de psychische gezondheid,
bestaande uit 5 vragen. De MHI-5 betreft vragen die steeds betrekking hebben op hoe
men zich in de afgelopen 4 weken voelde. Gevraagd is:
- Voelde u zich erg zenuwachtig?
- Zat u zo erg in de put dat niets u kon opvrolijken?
- Voelde u zich kalm en rustig?
- Voelde u zich neerslachtig en somber?
- Voelde u zich gelukkig?
- Iedere vraag heeft de volgende 6 antwoordcategorieën: voortdurend-meestal-vaak-soms-zelden-nooit. Bij de positief geformuleerde vragen van de MHI-vragenlijst (vraag 3 en 5) zijn voor de antwoordcategorieën in volgorde de waarden 5, 4, 3, 2, 1, en 0 toegekend. Bij de negatief geformuleerde vragen (vraag 1, 2 en 4) zijn precies de omgekeerde waarden toegekend. Vervolgens zijn per persoon de somscores berekend en zijn deze vermenigvuldigd met 4, zodat de minimale somscore van een persoon 0 (zeer ongezond) en de maximale score 100 (perfect gezond) kan bedragen. Bij een score van 60 of meer is een respondent gekwalificeerd als psychisch gezond en bij een score van minder dan 60 als psychisch ongezond.
Slaapproblemen
Percentage personen die ‘nogal’, ‘veel’ of ‘heel veel’ antwoorden op de vraag ‘In welke mate heeft u in de afgelopen 2 weken last gehad van problemen met slapen? Denkt u hierbij aan moeite met in slaap vallen, moeite om door te slapen, of te vroeg wakker worden.’
Zware drinkers
Mannen die minstens 1 keer per week 6 of meer glazen alcohol op één dag drinken en vrouwen die minstens 1 keer per week 4 of meer glazen op één dag drinken.
De analyse is gebaseerd op gegevens uit de Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor van het CBS, het RIVM en het Trimbos-instituut. Voor de analyse van het verband tussen middelengebruik en gezondheid zijn de onderzoeksjaren 2017 tot en met 2019 samengevoegd om voldoende waarnemingen te hebben.
7.4Meer informatie en literatuur
Meer informatie
Cijfers over leefstijl en (preventief) gezondheidsonderzoek naar persoonskenmerken zijn te vinden in StatLine.
Cijfers over gezondheid en zorggebruik naar persoonskenmerken zijn te vinden in StatLine.
Literatuur
Kleinjan, M., I. Pieper, G. Stevens, N. van de Klundert, M. Rombouts, M. Boer en J. Lammers, 2020. Geluk onder druk. Onderzoek naar het mentaal welbevinden van jongeren in Nederland. Trimbos-instituut, Stichting Alexander en Universiteit Utrecht.
Rombouts, M., S. van Dorsselaer, T. Scheffers – van Schayck, M. Tuithof, M. Kleinjan en K. Monshouwer, 2020. Jeugd en riskant gedrag 2019. Kerngegevens uit het Peilstationsonderzoek Scholieren. Trimbos-instituut.
Noten
Omdat er te weinig jonge cannabisgebruikers tussen de 12 en de 18 jaar in het onderzoek zijn om betrouwbare uitspraken over de relatie tussen cannabisgebruik en gezondheid te doen, presenteren we hier alleen de gegevens over jongvolwassenen.