Sancties tegen Rusland: gevolgen voor de Nederlandse export en mogelijke omzeilingsroutes
De Russische inval in Oekraïne heeft gezorgd voor veel verwoesting en menselijk leed. De oorlog gaat onverminderd door, en dat al bijna drie jaar. Behalve de enorme humanitaire gevolgen, heeft de oorlog in Oekraïne ook een grote impact op internationale markten. Zo hebben meerdere landen – waaronder alle EU-landen – sancties ingesteld tegen Rusland. Dit heeft ook gevolgen voor de Nederlandse export. In dit hoofdstuk bestuderen we de impact van de sancties op de Nederlandse goederenuitvoer naar Rusland. We onderzoeken tevens in hoeverre het Nederlandse bedrijfsleven nieuwe markten aanboort na het wegvallen van de Russische markt. Dit hoofdstuk fungeert als opstap voor het tweede hoofdstuk waar we verder inzoomen op nieuwe handelsroutes met een verhoogd risico op sanctieomzeiling.
1.1Inleiding
Een greep uit de Nederlandse krantenkoppen van het afgelopen jaar: ‘Brussel dreigt met sancties als Georgië zijn politieke koers niet bijstelt’ (Kamphorst, 2024), ‘VS kondigen nieuwe sancties aan tegen Iraanse oliesector’ (De Telegraaf, 2024), ‘VS en EU kondigen sancties af tegen Israëlische kolonisten’ (Booij, 2024), ‘China hekelt nieuwe sancties VS en dreigt met tegenmaatregelen’ (De Volkskrant, 2024), ‘VS sanctioneren hoofdredacteur van Russische staatsmedium RT voor poging tot beïnvloeding presidentsverkiezingen’ (Algemeen Dagblad, 2024), ‘Amerikaanse sancties tegen Europese aanbieder van Predator spionagesoftware’ (de Koning & Heck, 2024).
Sancties lijken haast trending. Het toont in ieder geval aan dat sancties een belangrijk middel zijn in het buitenlandse beleid van landen, en breed ingezet worden voor verschillende doeleinden. Regeringen gebruiken sancties steeds vaker om te proberen het gedrag van andere landen of personen te veranderen, vooral wanneer reguliere diplomatie niet voldoet en militaire actie als te riskant of te ingrijpend beschouwd wordt (The Economist, 2021).
Het gebruik van financiële of handelsdruk om politieke doelen te bereiken is waarschijnlijk zo oud als de handel zelf. De eerste gedocumenteerde toepassing van sancties vond plaats in 432 voor Christus, toen het Atheense Rijk handelaars uit Megara verbood om op hun markten te handelen. Het decreet had al snel het beoogde effect: de groeiende economie van Megara stortte in en het was duidelijk dat elke stad die zich tegen Athene keerde, hetzelfde lot zou ondergaan (Apergis, 2021; The Economist, 2021). In de loop van de tijd zijn handelssancties geregeld ingezet om vijanden dwars te zitten. Maar pas in de 20ste eeuw nemen internationale sancties echt een vlucht. De Verenigde Staten zijn één van de meest actieve gebruikers van sancties, maar ook de Europese Unie, de Verenigde Naties en andere landen maken er gebruik van (Coates, 2019).
De sancties die momenteel tegen Rusland gelden, zijn een van de meest omvangrijke sancties die ooit aan een land zijn opgelegd. De sancties zijn een reactie van de EU – en andere, vooral Westerse landen – op de Russische inval in Oekraïne in 2022. Deze komen boven op de sancties die al van kracht waren na de Russische annexatie van de Krim in 2014 en het door Rusland gestarte conflict in het oosten van Oekraïne.
In dit hoofdstuk staan de handelssancties van de EU – en daarmee Nederland – tegen Rusland centraal. En specifieker: wat betekenen de EU-sancties voor de Nederlandse goederenhandel en hoe reageren bedrijven in Nederland daarop? In dit hoofdstuk gaan we in op de volgende vragen:
- Hoe heeft de Nederlandse goederenexport zich ontwikkeld ten tijde van de EU-sancties
tegen Rusland?
- In welke productgroepen zien we opvallende ontwikkelingen?
- Gaat dit alleen om gesanctioneerde producten of ook om andere producten?
- In hoeverre is de gesanctioneerde export naar Rusland gecompenseerd door groei van
de goederenexport naar andere bestemmingen?
- In hoeverre is de export naar landen buitenproportioneel sterk gegroeid?
- Welke landen hebben een verhoogd risico op sanctieomzeiling?
Dit hoofdstuk dient als opstap voor het tweede hoofdstuk van deze publicatie. In het tweede hoofdstuk zoomen we onder meer in op de landen waar Nederland sinds de inwerkingtreding van de sancties buitenproportioneel veel naartoe exporteert en de manier waarop bedrijven in Nederland omgaan met het wegvallen van de export naar Rusland.
Leeswijzer
We beginnen in paragraaf 1.2 met de basis: een uitleg over wat sancties zijn. Vervolgens geven we in paragraaf 1.3 een overzicht van de verschillende EU-sancties die tegen Rusland ingesteld zijn. In paragraaf 1.4 en 1.5 staat de eerste onderzoeksvraag centraal. In een beschrijvende (paragraaf 1.4) en econometrische analyse (paragraaf 1.5) laten we zien welk effect de sancties hebben gehad op de Nederlandse goederenexport naar Rusland. In paragraaf 1.6 staat de tweede onderzoeksvraag centraal: in hoeverre bereiken de gesanctioneerde goederen nieuwe afzetmarkten. We vatten dit deel van het onderzoek samen in paragraaf 1.7 en geven een nadere toelichting op de gebruikte data en methoden in paragraaf 1.8.
1.2Sancties: een introductie
Iedereen die weleens door een wesp gestoken is, weet dat dat geen pretje is. Laat staan dat je gestoken wordt door hun grotere familielid: de hoornaar. Gelukkig voor ons zijn hoornaars doorgaans niet geïnteresseerd in mensen. Voor honingbijen geldt dat niet. Zij en hun larven staan bovenaan het hoornaarmenu. Omdat de Aziatische honingbijen geen angel of ander verdedigingsmiddel hebben, hebben deze bijen een slimme oplossing bedacht. Elke keer wanneer een hoornaar in de buurt komt van hun nest, zwermen de bijen om de hoornaar heen en beginnen hun kleine lichaampjes te schudden om hitte te creëren. Ze verhogen dan de temperatuur tot 46 graden Celsius. Dat is dodelijk voor de hoornaar, maar net leefbaar voor de bijen. Ook de koolstofdioxide die ze hierbij produceren kan de hoornaar fataal worden (Cappa et al., 2021; Yamaguchi et al., 2018). De natuur zit wonderlijk in elkaar.
Een mes dat aan twee kanten snijdt
Waarom begint dit hoofdstuk over sancties over een verhaal over honingbijen en uit de kluiten gewassen wespen? Het punt is dat de honingbijen bij hun verdediging geen directe agressie gebruiken. In plaats daarvan brengen ze zichzelf in gevaar, maar met de kennis dat het de vijand nog meer schaadt. Het is dezelfde logica die landen of internationale organisaties volgen wanneer ze sancties opleggen aan vijandige landen, organisaties of individuen.
Sancties hebben als doel om het gedrag van andere landen, organisaties en individuen te beïnvloeden (Guimelli, 2011). Het zijn diplomatieke maatregelen die doorgaans ingezet worden om internationale wetten te handhaven en veiligheid te waarborgen (Ministerie van Buitenlandse Zaken, 2023). Tegelijkertijd kunnen sancties ook als strategisch drukmiddel ingezet worden, om bijvoorbeeld economische voordelen te behalen of politieke hervormingen af te dwingen (Farrell & Newman, 2019). Het doel van sancties is om economische of politieke druk uit te oefenen zonder een militair conflict uit te lokken.
Net als bij het voorbeeld van de honingbijen zit er ook een keerzijde aan sancties. Zo kunnen opgelegde handelsbeperkingen ook negatieve gevolgen hebben voor de eigen economie, zeker voor een handelsland als Nederland. Mogelijk volgen er in reactie op de sancties ook schadelijke tegenmaatregelen. Om die reden denken landen altijd goed na of de bedoelde effecten opwegen tegen de mogelijke negatieve gevolgen die het voor het eigen land heeft (Ministerie van Buitenlandse Zaken, 2023), zowel direct als indirect. Denk bijvoorbeeld aan het wegvallen van handel, maar ook de gevolgen van een veranderend imago bij derde landen (Rademakers & Oomes, 2022). Sancties fungeren dus als een mes dat aan twee kanten snijdt, waarbij het de bedoeling is dat de kant voor de gesanctioneerde partij het scherpst is.
Sancties in allerlei vormen
Hoewel sancties vanwege de oorlog in Oekraïne de afgelopen jaren meer dan ooit in het nieuws zijn, is het geen nieuw fenomeen. Ook voor de Russische inval in Oekraïne zijn sancties volop ingezet, met verschillende motieven. Denk naast de krantenkoppen in de inleiding bijvoorbeeld ook aan de sancties tegen Zuid-Afrika vanwege het apartheidsbeleid, de sancties tegen Iran en Noord-Korea vanwege hun nucleaire programma’s, de sancties tegen Myanmar, Venezuela en Zimbabwe vanwege mensenrechtenschendingen, of de sancties tegen Irak ten tijde van het regime van Saddam Hoessein.
Sancties kunnen vele vormen aannemen, elk gericht op een specifiek aspect en met unieke mechanismen van uitvoering. De voornaamste soorten zijn:
- Economische sancties:
Dit zijn doorgaans restricties of verboden van de import of export van goederen uit en naar een bepaald land of regio. Denk bijvoorbeeld aan de sancties tegen Iran die de verkoop van olie en andere goederen belemmeren. Ook is het mogelijk dat er beperkingen worden ingesteld voor het gebruikmaken of leveren van (zakelijke) diensten uit of aan een bepaald land.
- Militaire sancties:
Dit kan variëren van het laten sluiten van een buitenlandse militaire basis op hun grondgebied tot het verbieden van internationale reizen door militair personeel. Daarnaast kan men ook een verbod instellen op het verkopen of leveren van wapens aan een bepaald land, ter voorkoming van militaire expansie of geweld. De VN legde bijvoorbeeld een wapenembargo op aan Libië tijdens de burgeroorlog in 2011.
- Financiële sancties:
Hiertoe behoort de bevriezing van tegoeden van bepaalde individuen of bedrijven. De bevriezing van de tegoeden van Russische oligarchen na de invasie van Oekraïne is een actueel voorbeeld. Ook is het mogelijk om verboden in te stellen om te investeren in bepaalde landen.
- Diplomatieke sancties:
Landen kunnen besluiten om de diplomatieke betrekking op te schorten door bijvoorbeeld ambassades te sluiten, eigen ambassadepersoneel terug te roepen of juist buitenlandse diplomaten uit te zetten. In 2018, na de vergiftiging van de voormalige Russische spion Sergej Skripal in het Verenigd Koninkrijk, besloten meerdere landen – waaronder Nederland – Russische diplomaten uit te zetten als teken van solidariteit.
- Reisverboden:
Dit betreffen beperkingen die bepaalde individuen verbieden om naar andere landen – of daardoorheen – te reizen. De VS en de EU hebben onder meer reisverboden opgelegd aan leden van de Venezolaanse regering vanwege mensenrechtenschendingen.
- Sportieve of culturele sancties:
Dit betreft de uitsluiting van landen van internationale cultuur- en sportevenementen. Zo werd Zuid-Afrika gedurende de apartheid uitgesloten van de Olympische Spelen, en zijn Rusland en Belarus momenteel uitgesloten van deelname aan het Eurovisie Songfestival vanwege de oorlog in Oekraïne. Ook is het mogelijk om bepaalde media te weren vanwege desinformatie.
Het opleggen van een bepaald soort sanctie hoeft niet noodzakelijkerwijs een gelijkaardig motief te hebben. Met andere woorden, economische sancties worden bijvoorbeeld niet per definitie opgelegd vanwege economische redenen. Ze kunnen ook worden ingevoerd vanwege politieke, militaire, sociale, juridische, ethische of andere strategische redenen.
Meer gerichte sancties
Sancties kunnen gericht zijn op landen, maar ook specifiek gericht op bepaalde individuen, bedrijven of industrieën. Deze meer gerichte sancties – in het Engels meestal ‘smart’ of ‘targeted sanctions’ genoemd – zijn de afgelopen twee decennia steeds populairder geworden. Aanleiding daarvoor waren de terreuraanslagen op 9/11 en de daaropvolgende aangenomen Patriot Act. Deze Amerikaanse wet richtte zich op het afsnijden van financiële middelen voor terroristen. Daarmee begon een tijdperk van meer specifieke sancties, die erop gericht zijn het leed van de bredere, onschuldige bevolking zoveel mogelijk te beperken (The Economist, 2021).
Elke vorm van sanctie is gericht op het veranderen van het gedrag van de doelwitten en kan een verschillende impact hebben, afhankelijk van de context en uitvoering. Die impact is complex met soms onbedoelde (indirecte) gevolgen. In de praktijk bestaan sancties vaak uit een set van verschillende soorten sancties. In dit hoofdstuk focussen we ons enkel op de sancties die betrekking hebben op de goederenhandel. Dat is een combinatie van deels economische sancties en deels militaire sancties. Bij laatstgenoemde heeft dat enkel betrekking op de handel in militair materieel.
Terminologie sancties: verboden, beperkingen, en producten voor tweeërlei gebruik
In dit en het volgend hoofdstuk ligt de focus op sancties en de effecten daarvan op internationale handel. We hebben het dan in algemene zin over alle maatregelen die landen kunnen nemen om de uitvoer van specifieke producten deels of geheel aan banden te leggen vanwege de strategische doelen die doorgaans gekoppeld zijn aan de opgelegde sancties. In het uiterste geval kan worden gekozen voor een uitvoerverbod (oftewel embargo): handel is dan onder geen enkele voorwaarde toegestaan. Een minder vergaande variant is het opleggen van een uitvoerbeperking. In dit geval mag een bedrijf een zending goederen nog wel exporteren, maar mag dit alleen als de zending aan specifieke voorwaarden voldoet en hiervoor een vergunning is verleend.
Een bijzonder geval zijn producten voor tweeërlei gebruik – in het Engels ‘dual-use goods’. Dit zijn goederen die zowel voor civiele als militaire doeleinden kunnen worden ingezet. Denk bijvoorbeeld aan onderdelen voor computers of gps-apparatuur die consumenten in het dagelijks leven gebruiken, maar die ook onmisbaar zijn in besturingssystemen van militaire technologieën zoals drones, tanks en raketten. Zelfs ogenschijnlijk onschuldige producten – zoals brandvertragers die in de bouw worden gebruikt – kunnen dienen als basis voor de productie van gifgas. Om dergelijk misbruik te voorkomen, vallen dual-use goederen onder strenge exportregels. Deze regels schrijven voor dat de uitvoer van deze producten naar alle landen buiten de EU alleen met een vergunning mag plaatsvinden. Voor sommige ‘extra gevoelige’ goederen voor tweeërlei gebruik geldt deze vergunningsplicht zelfs bij handel binnen de EU (Europese Commissie, 2024).
De dual-use verordening betreft een ander regime dan het EU-sanctieregime met betrekking tot Rusland. Immers, producten voor tweeërlei gebruik zijn altijd onderhevig aan exportcontroles, ook naar andere bestemmingen dan Rusland. Echter, de goederen die onder de dual-use verordening vallen, zijn ook aan het EU-sanctieregime met betrekking tot Rusland onderhevig, waardoor de export van dual-use goederen naar Rusland niet meer toegestaan is. Het EU-sanctieregime overstijgt in die zin de vergunningplicht die geldt op basis van de dual-use verordening.
Voor het gemak zal in dit en het volgend hoofdstuk gesproken worden over sancties en gesanctioneerde landen en goederen in algemene zin, dus met inbegrip van exportcontroles op dual-use goederen. Indien nodig en nuttig, zullen wij expliciet onderscheid maken tussen goederen die enkel onder het EU-sanctieregime vallen en goederen die daarnaast ook nog onder de dual-use verordening van de EU vallen.
Het effect van economische sancties op handel
In de economische literatuur is volop aandacht voor de vraag of, en in welke mate, sancties het internationaal economisch verkeer beïnvloeden.noot1 In de kern is de verwachting dat sancties de internationale handelskosten (sterk) doen toenemen, waardoor handel met en investeringen in gesanctioneerde landen financieel onaantrekkelijk worden gemaakt ten opzichte van niet-gesanctioneerde landen.
Aan de hand van omvangrijke macro-economische analyses, waarbij rekening wordt gehouden met alle sancties sinds 1950 en vrijwel alle landen ter wereld, kan worden gesteld dat handelsbeperkende sancties over het algemeen een reducerend effect hebben op de handel met gesanctioneerde landen. Andere soorten sancties hebben daarentegen geen noemenswaardig effect op internationale handel (Felbermayr et al., 2020).
De mate waarin landen en sectoren echter door handelssancties worden geraakt, hangt af van de specifieke eigenschappen van het onderliggend pakket aan sanctiemaatregelen. Vanwege deze mate van detail – waarin zeer nauwkeurig per product, per land, per jaar naar sanctiemaatregelen wordt gekeken – richten onderzoekers zich doorgaans tot event studies op landniveau. Dergelijke studies worden gekenmerkt door zeer uitgebreide informatie over de bedrijven in een sanctionerend – of gesanctioneerd – land, en welke producten zij naar welke bestemmingen exporteren. Het beeld dat uit deze microdata ontstaat, is dat handelssancties de export van Westerse landen naar Iran (Haidar, 2017) en Rusland inderdaad significant kunnen beperken. Dergelijk bewijs, voor de sancties die door onder meer de Verenigde Staten en de EU in 2014 op Rusland zijn ingesteld, is inmiddels beschikbaar voor bedrijven in Nederland (Kohl et al., 2024a), Duitsland (Besedes et al., 2024; Görg et al., 2024), Frankrijk (Crozet & Hinz, 2020; Crozet et al., 2021), Zweden (Gullstrand, 2020), Denemarken (Jäkel et al., 2024) en de VS (Ahn & Ludema, 2020).
Opvallend aan de sancties van Westerse landen op Rusland uit 2014, is dat deze sancties doorgaans gericht zijn op een vrij beperkt aantal goederen. Bovendien zijn de meeste van deze sancties handelsbeperkende maatregelen, maar niet direct een handelsverbod. De economische effecten van deze sancties op handel zijn om deze reden weliswaar negatief, maar als percentage van het totale handelsvolume nog vrij beperkt. Dit beeld verandert echter drastisch in 2022, wanneer de handelsbeperkende maatregelen substantieel worden aangescherpt en ook veel meer producten omvatten. Hier gaan we in paragraaf 1.4 dieper op in.
Het omzeilen van handelssancties
Wanneer een sanctie is ingesteld tegen een land, organisatie of personen, dan dient iedereen in het land dat de sancties oplegt zich aan de regels te houden. Bedrijven in Nederland mogen dan niet langer handelen met een bepaald land, organisatie of personen, of mogen dat alleen doen onder strikte voorwaarden als er sprake is van handelsbeperkende maatregelen. Hoe omvangrijk de handelsbeperking is, is per sanctie verschillend en kan veranderen door de tijd. In sommige gevallen kan dat een flinke klap zijn voor het verdienmodel van bedrijven. Dat is dan de keerzijde die het land dat de sancties oplegt, bereid is te accepteren. Er bestaat dan echter ook een economische prikkel om de sancties te omzeilen.
Omzeilen betekent dat producten via een omweg alsnog worden verkocht aan een land met sancties. In het geval van de sancties tegen Rusland komt dit omzeilen steeds vaker voor (Europese Raad, 2024a). Het grootste deel van de omzeiling van EU-producten gebeurt vermoedelijk via tussenhandelaren in derde landen, vaak zonder dat een EU-actor daarvan op de hoogte is of bij betrokken is (Bruins Slot & van Leeuwen, 2024). Deze derde landen vallen in principe niet onder deze sancties en – zolang zij zelf ook geen sancties tegen Rusland opleggen – zijn vrij om naar eigen inzicht handel met Rusland te drijven.noot2 Er is immers geen directe verplichting om EU-sancties te handhaven, waardoor dit een zwakke schakel vormt. De Nederlandse overheid en de EU proberen omzeiling tegen te gaan door het gesprek aan te gaan met landen die dat mogelijk maken. Ook is het mogelijk om sancties in te stellen tegen tussenhandelaren buiten de EU. Daarnaast zijn voor bedrijven in Nederland en de EU speciale maatregelen van kracht die ervoor moeten zorgen dat gesanctioneerde goederen van Europese oorsprong niet via een omweg – bijvoorbeeld via buitenlandse dochterondernemingen – toch Rusland bereiken (Europese Raad, 2024a). Daarbij zet de Nederlandse overheid zich in – ook op Europees niveau – voor het verbeteren van de uitvoerbaarheid van sancties door toezichthouders, uitvoeringsorganisaties en het bedrijfsleven (Ministerie van Buitenlandse Zaken, 2024a).
1.3Handelssancties tegen Rusland: een overzicht
Opeenstapeling sanctiepakketten en dual-use goederen
De sancties die in de afgelopen jaren aan Rusland zijn opgelegd, behoren tot de meest omvangrijke die ooit zijn opgelegd. De sancties komen boven op de maatregelen die in 2014 al tegen Rusland zijn ingesteld wegens de annexatie van de Krim en het gebrek aan uitvoering van de akkoorden van Minsk. Het gaat om een breed scala aan sancties, waaronder economische sancties, diplomatieke maatregelen en reisverboden. De handelssancties hebben als doel Rusland economisch te verzwakken. Door het land geen toegang meer te geven tot belangrijke technologieën en markten, wordt het lastiger voor Rusland om oorlog te voeren. De EU heeft ook sancties aangenomen tegen Belarus, Iran en Noord-Korea, naar aanleiding van hun steun aan Rusland bij de militaire agressie tegen Oekraïne (Europese Raad, 2024a).
Zoals eerder aangehaald, focussen wij ons op de sancties die betrekking hebben op de Nederlandse goederenhandel. Figuur 1.3.1 laat een chronologisch overzicht zien van de genomen maatregelen sinds 2014.noot3 Met name na de Russische inval in Oekraïne in 2022 stapelen de verzwarende sanctiepakketten snel op. De lijst van producten die niet mogen worden in- of uitgevoerd, wordt voortdurend uitgebreid. De uitvoer van dual-use goederen wordt ook verder aan banden gelegd. Desondanks wordt geprobeerd om de sancties zo te ontwerpen dat de gevolgen voor Europese bedrijven en burgers beperkt blijven. Ook wordt de Russische consument ontzien door geen verdere uitvoerbeperkende maatregelen in te stellen op producten die hoofdzakelijk bestemd zijn voor consumptie, zoals levensmiddelen en verschillende gezondheids-, farmaceutische en landbouwproducten (Europese Raad, 2024a).
Meer focus op omzeiling
Ondanks de sancties en strenge exportregels, zijn er genoeg aanwijzingen dat gesanctioneerde goederen nog steeds hun weg vinden naar Rusland (zie bijvoorbeeld Liboreiro, 2022; Mackinnon, 2024; Schoof, 2024; Van de Klundert & Sietsma, 2023). Het is daarom niet verrassend dat gaandeweg 2023 ook meer aandacht is gekomen voor de mogelijke omzeiling van de sancties, wat ook terug te zien is in figuur 1.3.1. Het Ministerie van Buitenlandse Zaken schrijft daarover in hun jaarverslag: ‘In 2023 is onverminderd intensief ingezet op sancties. De sancties tegen Rusland zijn in een nieuwe fase beland, waarin het tegengaan van omzeiling en het verbeteren van de coördinatie en informatie-uitwisseling met relevante partners meer aandacht hebben gevraagd’ (Ministerie van Buitenlandse Zaken, 2024b). Aan het eind van dit hoofdstuk en in het volgend hoofdstuk gaan we dieper in op het fenomeen sanctieomzeiling.
1.4Gevolgen sancties voor de Nederlandse goederenexport naar Rusland en de rest van de wereld
In deze paragraaf onderzoeken we de gevolgen van de Russische oorlog tegen Oekraïne na 24 februari 2022 voor de Nederlandse export van goederen naar Rusland en de rest van de wereld. Daarbij kijken we naar hoeveel export er is weggevallen als gevolg van het instellen van de sancties en exportcontroles en in welke productgroepen dit is gebeurd. Ook bekijken we of de weggevallen export alleen gesanctioneerde producten of ook andere producten betreft. Daarnaast gaan we na in hoeverre deze weggevallen export naar Rusland gecompenseerd is door exportgroei naar andere bestemmingen.
De jaren 2022 en 2023 werden gekenmerkt door hoge inflatie (CBS, 2024). Hogere prijzen kunnen een vertekend beeld geven van de daadwerkelijke export. Daarom maken we in deze paragraaf en in paragraaf 1.6 gebruik van geïndexeerde handelswaardes. De hier gepresenteerde exportwaardes zijn waardes omgerekend naar het prijspeil van 2018.
Krimp Rusland en groei rest van de wereld grootst voor export gesanctioneerde goederen
Na de Russische inval in Oekraïne op 24 februari 2022 is de waarde van de Nederlandse goederenexport naar Rusland sterk gekrompen (figuur 1.4.1), terwijl deze naar de rest van de wereld juist toenam (figuur 1.4.2). Zowel de krimp van de export naar Rusland als de groei van de export naar de rest van de wereld was groter voor de export van gesanctioneerde goederen dan die voor de export van niet-gesanctioneerde goederen. In 2022 exporteerden bedrijven in Nederland in totaal voor ruim 3,3 miljard euro aan goederen naar Rusland. In 2023, het eerste volledige jaar na de inval, was dit teruggelopen naar ruim 2,2 miljard euro. Dit is 63 procent minder dan het jaargemiddelde in de periode 2018–2021.
Als we de totale goederenexport naar Rusland verder uitsplitsen naar sanctie-categorie, zien we dat zowel de exportwaarde van gesanctioneerde goederen, als die van niet-gesanctioneerde goederen vanaf begin 2022 afnam.noot4 De exportwaarde van gesanctioneerde goederen naar Rusland was in 2023 86 procent lager dan het jaargemiddelde in de periode 2018–2021. De export van niet-gesanctioneerde goederen naar Rusland bedroeg in de periode 2018–2021 jaarlijks gemiddeld ruim 2,2 miljard euro. In 2023 was dit met bijna een kwart afgenomen naar 1,7 miljard euro.noot5
| jaar | kwartaal2 | Niet-gesanctioneerd | Gesanctioneerd naar Rusland | Gesanctioneerd naar Rusland en dual-use exportcontrole |
|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 503,8 | 296,1 | 417,8 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 432,5 | 269,5 | 387,5 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 419,7 | 315,3 | 433,3 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 458,4 | 345,5 | 455,6 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 484,9 | 269,1 | 323,4 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 557,2 | 344,8 | 407,5 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 595,6 | 387,8 | 619,1 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 844,1 | 493,3 | 731,5 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 567,7 | 323,9 | 435,8 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 557,6 | 328,6 | 525,4 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 510,1 | 365,9 | 720 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 587,9 | 383,9 | 631,8 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 572,9 | 475,7 | 582,7 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 588,4 | 513,7 | 619,1 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 602,9 | 684,2 | 694,9 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 665,3 | 620,3 | 759,9 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 495,0 | 228,6 | 356,6 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 402,8 | 148,9 | 106,5 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 507,5 | 165,8 | 101,2 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 617,5 | 126,8 | 70,7 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 539,7 | 114,7 | 54,8 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 381,0 | 68,0 | 36,7 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 326,9 | 78,4 | 80,0 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 450,7 | 70,5 | 43,7 |
| 1)Geïndexeerde handelswaardes, prijspeil 2018 | ||||
De Nederlandse export van goederen naar de rest van de wereld groeide in 2022 en 2023 juist ten opzichte van de periode 2018–2021 (figuur 1.4.2). Daarbij groeide de export van gesanctioneerde goederen sterker dan die van niet-gesanctioneerde goederen.
In de periode 2018–2021 werd er door Nederland jaarlijks voor gemiddeld 360 miljard euro aan gesanctioneerde goederen naar de rest van wereld uitgevoerd. In 2022 en 2023 was dit respectievelijk 442 en 451 miljard euro. Dat laatste is een plus van ruim 90 miljard euro (+25 procent), wat fors meer is dan de afname over dezelfde periode van gesanctioneerde goederen naar Rusland.
Zowel in 2022 als in 2023 lag de Nederlands export van niet-gesanctioneerde goederen naar de rest van de wereld rond de 11 procent hoger dan het jaargemiddelde over 2018–2021. Ook dit is veel meer dan de weggevallen export naar Rusland.
| jaar | kwartaal2 | Niet-gesanctioneerd | Gesanctioneerd naar Rusland | Gesanctioneerd naar Rusland en dual-use exportcontrole |
|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 45,4 | 34,7 | 44,1 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 43,2 | 33,2 | 41,9 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 45,0 | 35,2 | 46,8 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 46,8 | 36,9 | 49,5 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 47,5 | 35,1 | 39,1 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 48,6 | 37,3 | 46,8 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 47,7 | 37,4 | 53,3 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 49,3 | 39,1 | 63,0 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 48,1 | 35,0 | 42,1 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 43,7 | 30,1 | 48,4 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 44,4 | 36,3 | 56,1 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 49,2 | 39,1 | 66,2 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 51,0 | 41,0 | 57,6 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 49,7 | 43,1 | 60,2 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 48,2 | 40,9 | 61,7 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 51,5 | 41,1 | 66,7 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 52,0 | 42,9 | 56,8 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 53,0 | 46,8 | 62,9 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 52,3 | 45,2 | 69,2 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 54,4 | 44,6 | 73,5 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 56,0 | 49,3 | 61,2 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 52,6 | 46,7 | 60,8 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 50,4 | 46,7 | 68,7 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 51,7 | 45,5 | 72,4 |
| 1)Geïndexeerde handelswaardes, prijspeil 2018 | ||||
Resterende goederenexport naar Rusland grotendeels medische producten en planten
Vanaf het tweede kwartaal van 2022 bestaat ruim de helft van de resterende Nederlandse goederenexport naar Rusland uit producten uit vier categorieën: geneesmiddelen, bloemen en planten, medische instrumenten en apparaten, en medicinale en farmaceutische producten (figuur 1.4.3).
De exportwaarde van medische instrumenten en apparaten en van medicijnen uitgevoerd naar Rusland lag in 2022 en 2023 zelfs hoger dan het jaargemiddelde van 2018–2021. Dat van medicinale en farmaceutische producten lag in 2022 en 2023 onder het gemiddelde van 2018–2021, maar op het pre-corona niveau van 2018–2019. De exportwaarde van bloemen en planten lag in 2022 en 2023 duidelijk onder het gemiddelde van 2018–2021, maar ook onder dat van 2018–2019.
De export naar Rusland van goederen uit de overige zes grootste productgroepen uit de top 10 naar exportwaarde voor 2022 is na het eerste kwartaal van 2022 vrijwel geheel stil gevallen. Onder deze zes productgroepen vallen goederen als mobiele telefoons, bussen en vrachtwagens, microchips, computers en printers.
| jaar | kwartaal | Medische instrumenten en apparaten | Onderdelen en toebehoren voor machines | Kantoormachines | Computers, laptops, tablets | Chips, halfgeleiderelementen, zonnepanelen, etc. | Overige automobielen | (Mobiele) telefoons, modems, routers, etc. | Bloemen en planten | Medicinale en farmaceutische producten | Geneesmiddelen (m.i.v. veterinaire geneesmiddelen) | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 29,0 | 32,1 | 37,5 | 44,2 | 55 | 69,2 | 69,8 | 86,3 | 39,3 | 81,1 | 674,1 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 23,9 | 28,5 | 42 | 41,8 | 31,9 | 34,5 | 77,5 | 61,8 | 40,7 | 80,5 | 626,4 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 25,3 | 34,3 | 43,3 | 37,9 | 60,1 | 37,5 | 70,3 | 60,1 | 37,1 | 84,6 | 677,6 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 27,5 | 42,2 | 53,4 | 61,6 | 47,3 | 42,8 | 70,8 | 70,9 | 29,6 | 91,1 | 722,4 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 20,9 | 29,1 | 32,6 | 20,3 | 22,7 | 50,8 | 56,3 | 109,3 | 37 | 95 | 603,4 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 35,5 | 26,2 | 35,3 | 43,7 | 42,5 | 31 | 78,4 | 72,3 | 43,9 | 155,1 | 745,5 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 36,5 | 48,3 | 38,3 | 55,9 | 71,5 | 30,1 | 147,2 | 69,9 | 48,1 | 199,9 | 857 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 34,9 | 50,4 | 53,2 | 83,5 | 98,8 | 128,5 | 191,3 | 88,6 | 75 | 375,7 | 889 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 35,2 | 38,4 | 39,2 | 31,1 | 46 | 55,6 | 69,4 | 119,9 | 45,7 | 94,8 | 752 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 36,5 | 21,3 | 26,3 | 47,3 | 67,2 | 40,3 | 157,5 | 72,9 | 56 | 156 | 730,2 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 33,0 | 45,1 | 32,4 | 80,2 | 96,9 | 49,7 | 194,2 | 79,5 | 34,2 | 59,8 | 890,8 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 36,5 | 50,7 | 42,7 | 66,8 | 94,3 | 73,5 | 123,1 | 89,2 | 30 | 171,2 | 825,5 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 28,9 | 63,5 | 33,9 | 54,2 | 66,3 | 107,6 | 126,2 | 120,7 | 150 | 143,4 | 736,6 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 42,2 | 34,1 | 35,4 | 71,8 | 75,4 | 90,6 | 180,9 | 80,6 | 179,6 | 199,5 | 730,9 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 38,3 | 53,5 | 57 | 80,3 | 54,5 | 67,9 | 166 | 77,7 | 333,6 | 219,3 | 834,0 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 47,7 | 57 | 39,6 | 52,1 | 118,5 | 110,4 | 201,6 | 93,4 | 242,5 | 224,1 | 858,7 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 28,3 | 39,9 | 23 | 32,2 | 33,9 | 19,5 | 56,7 | 92,7 | 38 | 137,2 | 578,9 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 44,8 | 0 | 0,1 | 0,2 | 0,9 | 0 | 0,5 | 67,8 | 42,3 | 121,5 | 380,1 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 81,1 | . | . | 4,9 | 1 | 0 | 0,4 | 60,4 | 87,4 | 166,9 | 372,3 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 55,8 | . | . | 1,6 | 0,8 | 0,2 | 0,6 | 62,9 | 25,1 | 261 | 406,9 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 54,9 | . | . | 0,1 | 0 | . | 0,9 | 75,2 | 41,2 | 198 | 338,8 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 31,5 | . | . | . | 0,8 | . | 0 | 53,2 | 39,4 | 133 | 228,0 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 27,2 | . | . | . | 0,6 | . | 0 | 45,8 | 57,5 | 105,5 | 248,6 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 36,2 | . | . | . | 1,1 | . | 1,3 | 55,9 | 10,4 | 219,7 | 240,3 |
| 1)Geïndexeerde handelswaardes, prijspeil 2018 | ||||||||||||
Weggevallen export naar Rusland overtroffen door toename naar rest van de wereld
De export naar de rest van de wereld van goederen uit de top 10 productgroepen, welke vóór 2022 qua waarde het meest vanuit Nederland naar Rusland gingen, nam in 2022 en 2023 voor de meeste productgroepen toe ten opzichte van voorgaande jaren (figuur 1.4.4). Hiermee werd de weggevallen export naar Rusland voor deze productgroepen ruimschoots gecompenseerd. Een uitzondering hierop is de export van kantoormachines, zoals kopieerapparaten en printers. Deze lag in zowel 2022 als 2023 onder het gemiddelde van 2018–2021. Deze afname begon echter al tijdens de corona-crisis. De export van overige automobielen, waaronder bussen en vrachtwagens, uitgevoerd naar de rest van de wereld, lag in 2022 rond het gemiddelde van de jaren 2018–2021. In 2023 overtrof de export van deze productgroep echter het gemiddelde met 700 miljoen euro, waarmee de weggevallen export naar Rusland gecompenseerd werd. Eerder is al vastgesteld dat de export van in Nederland geproduceerde kantoormachines en overige automobielen naar Turkije en landen als Armenië, Kazachstan, Kirgizië en Oezbekistan in het tweede kwartaal van 2022 en 2023 hoger lag dan in 2021 (CBS, 2023).
| jaar | kwartaal | Medische instrumenten en apparaten | Onderdelen en toebehoren voor machines | Kantoormachines | Computers, laptops, tablets | Chips, halfgeleiderelementen, zonnepanelen, etc. | Overige automobielen | (Mobiele) telefoons, modems, routers, etc. | Bloemen en planten | Medicinale en farmaceutische producten | Geneesmiddelen (m.i.v. veterinaire geneesmiddelen) | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 1,8 | 0,9 | 2,3 | 5,2 | 3 | 1,4 | 7,3 | 2,6 | 3,2 | 3,3 | 93,2 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 1,9 | 0,7 | 2,3 | 5 | 2,6 | 1,1 | 6,6 | 2,6 | 3,5 | 4 | 88,1 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 1,9 | 0,8 | 2,1 | 5,5 | 3,2 | 1,2 | 6,9 | 2 | 4,5 | 4,2 | 94,7 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 2 | 0,9 | 2,3 | 6,4 | 3,3 | 1,3 | 9,2 | 2,1 | 4,2 | 4,5 | 97 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 1,9 | 1 | 2 | 3,7 | 2,5 | 1,2 | 5,8 | 2,8 | 4,6 | 6,1 | 90,1 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 2,1 | 0,8 | 1,9 | 5,1 | 3,4 | 1,3 | 8,5 | 2,6 | 4,5 | 5,3 | 97,2 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 2,2 | 0,9 | 1,9 | 5,7 | 3,5 | 1,2 | 13,4 | 2,1 | 4,7 | 5,4 | 97,4 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 2,3 | 1 | 2,2 | 6,4 | 4 | 1,2 | 22,3 | 2,2 | 4,5 | 6,1 | 99,3 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 2,2 | 0,9 | 2 | 4,1 | 2,5 | 0,8 | 9,1 | 2,8 | 4,8 | 6,6 | 89,3 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 1,9 | 0,7 | 1,4 | 6,5 | 3,2 | 0,6 | 13,8 | 2,6 | 3,7 | 5,5 | 82,5 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 2,3 | 0,9 | 1,6 | 6,9 | 3,6 | 0,9 | 17,7 | 2,3 | 3,9 | 3,9 | 92,7 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 2,7 | 1 | 2 | 7,9 | 4,7 | 1,3 | 24,3 | 2,4 | 3,2 | 6,9 | 98,2 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 2,5 | 1,4 | 1,9 | 7,3 | 3,8 | 1,2 | 15 | 3,3 | 6,1 | 5,7 | 101,4 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 2,5 | 1 | 1,9 | 7,8 | 4,4 | 1,2 | 16,7 | 3,2 | 5,4 | 4,6 | 104,5 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 2,5 | 1 | 1,7 | 8,2 | 3,8 | 0,8 | 17,6 | 2,5 | 5,9 | 3,7 | 103,1 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 2,8 | 1,2 | 1,9 | 8,8 | 4,8 | 1,4 | 22,2 | 2,6 | 4,6 | 5,6 | 103,3 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 2,7 | 1,5 | 1,8 | 7,8 | 3,5 | 1,1 | 12,8 | 3,2 | 5,9 | 5,6 | 105,9 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 2,9 | 1,1 | 1,8 | 8,2 | 4,5 | 1,3 | 14,6 | 3,2 | 6,2 | 5,1 | 113,8 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 2,8 | 1,5 | 1,7 | 8,4 | 4,7 | 1 | 19,2 | 2,5 | 8,2 | 4,1 | 112,4 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 3,2 | 1,4 | 2 | 7,7 | 5,9 | 1,1 | 22,2 | 2,8 | 5,4 | 5,2 | 115,6 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 3,1 | 1,8 | 2 | 6,2 | 4,3 | 1,3 | 14,9 | 3,4 | 7,8 | 7,8 | 113,9 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 3 | 1,3 | 1,8 | 6,5 | 5 | 1,4 | 15 | 3,2 | 6,8 | 5,1 | 111 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 2,9 | 1,4 | 1,6 | 10,7 | 3,9 | 1,2 | 17,7 | 2,4 | 10,1 | 3,7 | 110,3 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 3,2 | 1,3 | 1,8 | 10,1 | 4,9 | 1,3 | 22,2 | 2,7 | 6,2 | 5,6 | 110,4 |
| 1)Geïndexeerde handelswaardes, prijspeil 2018 | ||||||||||||
Samenvattend kunnen we stellen dat het grootste deel (86 procent) van de Nederlandse exportwaarde van gesanctioneerde goederen naar Rusland, maar ook een kwart van de exportwaarde van niet-gesanctioneerde goederen is weggevallen na de Russische inval in Oekraïne. De handel van zes van de top 10 meest naar Rusland geëxporteerde productgroepen vóór 2022 is daarbij vrijwel geheel weggevallen. Geneesmiddelen, bloemen en planten, medische instrumenten en apparaten, en medicinale en farmaceutische producten vormen een groot deel van de resterende export naar Rusland. Tegelijkertijd groeide de Nederlandse export naar de rest van de wereld. De weggevallen export naar Rusland als geheel en die van negen van de top 10 productgroepen werd hiermee ruimschoots gecompenseerd of aangevuld. Het is daarbij echter de vraag of een deel van deze gesanctioneerde goederen niet alsnog in Rusland terecht is gekomen.
1.5Identificatie mogelijke omzeilingsroutes
Uit bovenstaande beschrijvende analyses blijkt dat de exportwaarde van gesanctioneerde producten naar de rest van de wereld is toegenomen. Ook werd al aangehaald dat CBS (2023) eerder heeft aangetoond dat met name de export naar Rusland-omringende landen stevig is toegenomen. Ook het NRC (Schoof, 2024), de NOS (2022), ESB (Rademakers et al., 2024) en de European Bank for Reconstruction and Development (EBRD) rapporteerden al dat er een buitengewone groei van de export van gesanctioneerde producten naar Russische buurlanden lijkt plaats te vinden. Met name het werk van de EBRD (Chupilkin et al., 2023) linkt deze toegenomen export naar omringende landen aan het thema sanctieomzeiling, waarbij de export dus via deze derde landen mogelijk wordt doorgesluisd naar Rusland. Het zou goed kunnen dat de Russische buurlanden inderdaad betrokken zijn bij sanctieomzeiling. Immers, de door Westerse landen opgelegde sancties gelden niet voor deze landen en enkele zitten samen met Rusland in de Euraziatische Economische Unie.
Eerder onderzoek signaleert meerdere mogelijke omzeilingsroutes
The Economist (2024) noemt hierbij een sprekend voorbeeld. Vóór de Russische inval in Oekraïne bestond de Kazachse technologie-industrie uit zo’n 50 bedrijven met een gezamenlijke productiecapaciteit van circa 100 miljoen dollar. Deze bedrijven importeerden verder voor in totaal 273 miljoen dollar aan elektronica uit Europa en exporteerden in totaal voor 40 miljoen dollar naar Rusland. Ná de inval steeg deze import uit Europa opeens naar 775 miljoen dollar en de export naar Rusland naar bijna 300 miljoen dollar. Dit roept de vraag op: Is de Kazachse technologie-industrie opeens uitermate succesvol, of hebben Russische bedrijven mogelijk een alternatieve route gevonden om in hun behoefte aan elektronische producten te voorzien? De beschikbare handelsdata bieden hier onvoldoende detail om een sluitend antwoord te geven, maar schetsen wel een beeld waarbij de laatste hypothese waarschijnlijker is dan de eerste.
Zoals gezegd is het met de beschikbare handelsdata onmogelijk om te bewijzen dat gesanctioneerde producten via derde landen worden omgeleid naar Rusland: de volledige transactieketen in het buitenland (dus, tussen derde landen en Rusland) wordt niet waargenomen. Economisch onderzoek naar sanctieomzeiling richt zich daarom op het vinden van buitensporige groei in bepaalde handelsstromen, en specifiek in de handel van gesanctioneerde producten met derde landen. Deze ‘buitensporige groei’ van handel kan worden aangetoond aan de hand van een econometrische methode (nader uiteengezet in paragraaf 1.8). Dit is wat Chupilkin et al. (2023) doen aan de hand van exportcijfers van de EU. Wij gebruiken hier dezelfde methodiek, maar dan specifiek voor Nederland. Chupilkin et al. (2023) lieten zien dat er vanuit de EU met name naar Armenië, Kirgizië, Georgië en Oezbekistan buitensporig veel gesanctioneerde producten worden geëxporteerd nadat de sancties tegen Rusland van kracht werden. Zij suggereren vervolgens dat dit een mogelijk signaal is dat deze landen gebruikt worden als tussenstation voor de export van gesanctioneerde producten naar Rusland.
Econometrische aanpak
Ons onderzoek richt zich op het identificeren van dergelijke landen met een verhoogd risico op sanctieomzeiling voor goederenexporteurs in Nederland. Wij richten ons daarbij op de sanctiepakketten 1 t/m 4, alsook de beperkende maatregelen van juli 2014, zoals beschreven in figuur 1.3.1. Net zoals in figuren 1.4.1 en 1.4.2 van de vorige paragraaf delen we 8 088 geëxporteerde producten in drie categorieën in: 4 830 niet-gesanctioneerde producten, 1 846 producten die alleen vallen onder het Europese sanctieregime ten aanzien van Rusland – maar die niet onder de dual-use verordening vallen – en 1 412 producten die zowel onder het Europese sanctieregime als onder de dual-use verordening vallen. Voor wat betreft de specifieke sancties ten opzichte van Rusland kijken we omwille van de onderzoeksmethode alleen naar de sancties die in het eerste kwartaal van 2022 zijn ingesteld, oftewel pakket 1 t/m 4. Dit betreft zo’n 76 procent van alle Russische sancties. Samen vormen deze laatstgenoemde sancties 83 procent van de (geïndexeerde) handelswaarde van de export naar Rusland in de periode 2018–2021.
Naast de product- en tijdsdimensie van de sancties blijft er nog één discussie over. Namelijk, welke landen of regio’s we meenemen in de analyses als mogelijke omzeilingsbestemmingen (treatmentgroep) die interessant zijn voor nader onderzoek en welke als controlegroep, waartegen we de ontwikkelingen in de treatmentgroep afzetten. Let wel, dit gaat enkel om een voorselectie die noodzakelijk is om het econometrisch model op te bouwen. Dit betekent niet dat de landen die gezamenlijk de regio’s in de treatmentgroep vormen bij voorbaat aangemerkt worden als omzeilingsbestemmingen. We hebben ons bij deze voorselectie laten leiden door eerdere bevindingen en door wat uit onze analyses van individuele landen en regio’s naar voren komt. Als controlegroep kiezen we de landen die net zoals de EU dezelfde sancties hebben opgelegd aan Rusland. Het gaat hierbij met name om EU-landen, maar ook belangrijke partners zoals de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Japan, Zuid-Korea, Australië, Nieuw-Zeeland en Taiwan. Deze groep was in 2021 verantwoordelijk voor 77 procent van de totale goederenexportwaarde van Nederland. Aangezien zij vergelijkbare regelgeving volgen – in dit geval, handelssancties op export naar Rusland – is het onwaarschijnlijk dat omzeiling via deze landen zal plaatsvinden. Vervolgens groeperen we landen waar sanctieomzeiling, om welke reden dan ook, waarschijnlijker is in zes regio’s.
De drie landen die naast Rusland en Belarus deel uitmaken van de Euraziatische Economische Unie (EEU) zijn Armenië, Kazachstan en Kirgizië. Chupilkin et al. (2023) toonden al aan dat er buitengewoon veel export van gesanctioneerde goederen vanuit de EU naar deze landen gaat. Bovendien is het aannemelijk dat deze vervolgens doorgesluisd worden naar Rusland vanwege de gemeenschappelijke interne markt die deze landen via deze unie hebben.
De tweede groep bestaat uit een aantal post-Sovjet landen waaronder Azerbeidzjan, Estland, Letland, Georgië, Litouwen, Moldavië, Oezbekistan, Tadzjikistan en Turkmenistan. Zij zijn op basis van hun gemeenschappelijke historie als mede-Sovjet landen als zodanig samen genomen in een groep.
De zes Westelijke Balkan landen – Albanië, Bosnië-Herzegovina, Kosovo, Montenegro, Servië en Noord-Macedonië – zitten historisch gezien tussen het Westen en de Russische invloedsfeer ingeklemd en zijn daarom interessant om in het oog te houden.
Vervolgens kijken we naar de groep buurlanden die (ook) een grens delen met Rusland, wat sanctieomzeiling puur vanuit geografisch perspectief interessant zou kunnen maken. Dit zijn: China, Finland, Noord-Korea, Mongolië en Noorwegen.
Verder groeperen we Bulgarije, Hongarije, Polen en Roemenië nog in een groep overig Oost-Europa. Deze landen hebben in een ver verleden ook historische banden gehad met Rusland. Zo maakten ze allemaal deel uit van het Warschaupact van 1955, een militair bondgenootschap van destijds communistische landen.
De laatste groep landen bevat vijf landen waar om uiteenlopende redenen een verhoogd risico op omzeiling voor zou kunnen gelden. Redenen hiervoor zijn dat er bepaalde entiteiten uit die landen op de sanctielijst staan of dat ze in ander onderzoek zijn aangestipt als land met verhoogd risico op sanctieomzeiling (zie bijvoorbeeld Rademakers et al., 2024).noot6 Tot deze groep rekenen we India, Thailand, Turkije, de Verenigde Arabische Emiraten en Vietnam.
Buiten Rusland en Belarus (waar we uiteraard een negatief in plaats van een positief effect van de sancties verwachten) groeperen we alle overige landen die buiten de controlegroep vallen in een categorie ‘rest van de wereld’. Tot slot is er een kleine restcategorie aan gebieden waar geen land aan te koppelen is. Dit omvat de boordprovisies derde landen, niet nader bekende derde landen, en zeegebieden buiten de territoriale wateren. Figuur 1.5.1 toont de gehanteerde geografische indeling.
Tabel 1.9.1 in de bijlage toont de effecten van de sancties op de exporthoeveelheden (in kilogram) naar de verschillende regio’s. Wat ten eerste duidelijk wordt, is het grote negatieve effect van de sancties op Rusland zelf. Dit is uiteraard in de lijn der verwachting, en bleek al eerder uit de beschrijvende resultaten van de vorige paragraaf. We zien met name een robuust effect voor de productgroep die in het eerste kwartaal van 2022 gesanctioneerd wordt en daarnaast niet ook nog op de lijst van dual-use goederen staat. Voor deze producten golden dus niet al eerder exportcontroles, waardoor de schok van de sanctie bij deze producten mogelijk groter is. We zien geen significant effect van de sancties op de export naar Belarus, ondanks dat een groot deel van de sancties ook voor dit land geldt.
Euraziatische Unie voorname bestemming van gesanctioneerde producten
Als we naar de andere regio’s kijken, dan zien we dat de EEU, net zoals bij Chupilkin et al. (2023), er uitspringt als een regio waar sinds de ingang van de sancties buitengewoon veel export van gesanctioneerde producten heen gaat. Daarnaast vallen nog twee regio’s op: de groep overige Oost-Europese landen en de groep overige buurlanden. Gezien de historische en geografische banden met Rusland, kan dit een indicatie zijn dat deze regio’s misschien gebruikt worden om gesanctioneerde producten uiteindelijk toch in Rusland te krijgen.
De indicatie voor omzeiling is verder alleen zichtbaar bij producten die in het eerste kwartaal van 2022 gesanctioneerd worden en daarnaast niet ook nog behoren tot de groep dual-use goederen. Voor producten waar ook een dual-use exportcontrole op van toepassing is, zien we geen significante effecten. Dat is niet onlogisch vanuit de gedachte dat deze dual-use exportcontroles ook op de export naar de derde landen van toepassing zijn. Dit maakt het minder aantrekkelijk om dergelijke goederen te gaan omleiden met Rusland als eindbestemming, omdat ze dus ook dan onderhevig zijn aan exportcontroles.
Dat een regio naar voren komt als mogelijke omzeilingsroute wil niet zeggen dat dit voor alle landen binnen die groep zo is. Andersom is het ook niet zo dat alle landen in de regio’s die niet naar voren komen in deze eerste analyse geen omzeilingsroute meer zouden kunnen zijn. Daarom kijken we in een additionele specificatie naar de individuele landen die deel uitmaken van de eerder besproken zes regio’s. Dan zien we in tabel 1.9.2 dat het effect voor de EEU gedreven blijkt te worden door Armenië en Kazachstan. Bij de groep overige Oost-Europese landen zien we bij alle onderliggende landen, dat wil zeggen Bulgarije, Hongarije, Polen én Roemenië een significante stijging van de export van gesanctioneerde producten. Het in de vorige stap waargenomen buurlandeneffect komt met name door Noorwegen, en in mindere mate door Mongolië en China. Verder toonde de regio analyse geen significante stijging van de export naar de zes Westelijke Balkan landen, maar zien we in Albanië, Noord-Macedonië én Servië wel degelijk ook een significante stijging. Daarnaast zien we nog vier andere individuele landen waar buitengewoon veel gesanctioneerde producten naartoe worden geëxporteerd: Azerbeidzjan, Letland, Turkije en Turkmenistan. In het geval van Albanië zien we echter dat er tegenover een relatief lichte stijging in de export van gesanctioneerde dual-use goederen een (zowel economisch als statistisch) grotere daling plaatsvindt in de export van gesanctioneerde goederen die niet op de dual-use lijst staan. Bij China is het andersom: de stijging van de export van gesanctioneerde goederen die niet tot de dual-use categorie behoren wordt meer dan gecompenseerd door de daling van de export van gesanctioneerde dual-use goederen. Deze twee landen nemen we daarom niet verder in ogenschouw.
Dit brengt het aantal landen waar sinds de invoering van de Russische sancties in het eerste kwartaal van 2022 buitengewoon veel gesanctioneerde producten naartoe gaan op veertien: Armenië, Turkmenistan, Bulgarije, Roemenië, Noord-Macedonië, Hongarije, Servië, Turkije, Azerbeidzjan, Kazachstan, Mongolië, Letland, Polen, en Noorwegen. De laatste zes hiervan grenzen allemaal direct aan Rusland waardoor het geografisch relatief eenvoudig is om van daaruit Rusland te bereiken. De laatste drie (plus Hongarije en Bulgarije) zitten echter ook in de groep landen die net zoals Nederland dezelfde sancties oplegt aan Rusland wat het juist weer aanzienlijk minder waarschijnlijk maakt dat sancties via deze landen worden omzeild.
Export van gesignaleerde landen naar Rusland biedt waardevolle aanvullende inzichten
Zoals eerder uitgelegd, kunnen wij aan de hand van onze data aantonen welke bestemmingen buitensporige groei van Nederlandse export laten zien. Maar, is het dan zo dat deze landen vervolgens ook meer (door de EU gesanctioneerde) goederen naar Rusland exporteren? Zo ja, dan zou er inderdaad sprake kunnen zijn van een verhoogd risico op sanctieomzeiling. De volgende vraag is dus bij welke van de veertien landen het aannemelijker is dat het om sanctieomzeiling gaat, waarbij de vanuit Nederland geëxporteerde producten worden doorgevoerd naar Rusland, en bij welke landen het aannemelijker is dat de geëxporteerde producten in het land van bestemming blijven, of in ieder geval niet naar Rusland gaan. Om kwantitatieve duiding hierbij te geven kijken we nog naar twee zaken: (1) de ontwikkeling van de export van goederen vanuit deze landen naar Rusland en (2) het stemgedrag van deze landen in de Verenigde Naties, en dan met name in hoeverre deze landen op dezelfde politieke lijn zitten als Rusland.
Ten eerste kijken we in de figuren 1.5.2 en 1.5.3 hieronder en 1.9.3 t/m 1.9.13 in de bijlage op basis van externe data van Comtrade naar de export van deze landen naar Rusland.noot7 Daar komen duidelijk verschillende verhaallijnen naar voren. Zo neemt de export vanuit Polen, Hongarije, Noorwegen en Roemenië naar Rusland vanaf 2022 aantoonbaar af (figuren 1.5.2, 1.9.3 t/m 1.9.5). De export vanuit Azerbeidzjan, Bulgarije, Letland en Noord-Macedonië naar Rusland blijft min of meer op hetzelfde niveau (figuren 1.9.6 t/m 1.9.9). De samenstelling van die export is echter wel veranderd sinds 2022, namelijk van gesanctioneerde naar niet-gesanctioneerde producten zoals landbouw- of medische producten. De export vanuit Turkije, de drie EEU-landen, en Servië naar Rusland neemt daarentegen duidelijk toe (figuren 1.5.3 en 1.9.10 t/m 1.9.13). Alhoewel het hierbij natuurlijk niet per se gaat om specifiek die producten die deze vijf landen eerst uit Nederland importeren en dan verder exporteren naar Rusland, is dit toch een sterke indicatie dat deze landen gebruikt zouden kunnen worden als omzeilingslanden, óók voor de export vanuit Nederland.
| jaar | kwartaal | Automobielen, tractors, rijwielen | Bereidingen van graan, (zet)meel, melk, gebak | Elektrische machines, apparaten en onderdelen | Farmaceutische producten | Gereedschap | Kunststof en werken daarvan | Machines, mechanische apparaten en onderdelen | Optische, fotografische, medische, precisie- en meetinstrumenten | Parfums, toiletartikelen, cosmetische producten | Schoeisel | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 144,6 | 29,0 | 140,1 | 71,2 | 37 | 106,5 | 347 | 23,9 | 135,3 | 40,9 | 740,8 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 143 | 35,7 | 155 | 71 | 37,8 | 120,8 | 465,7 | 30,2 | 113,0 | 11,8 | 852,7 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 160,8 | 37,5 | 171,3 | 81,6 | 28,3 | 115,5 | 496,5 | 29,8 | 112 | 43,6 | 766,3 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 183,8 | 41,4 | 197 | 86,7 | 34,1 | 118,4 | 479,8 | 39,2 | 132,9 | 19,5 | 779,7 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 185,3 | 29,4 | 109 | 69,2 | 43,4 | 92,9 | 353,2 | 27,7 | 118,8 | 35,7 | 683,9 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 200,2 | 26,8 | 143,3 | 89,5 | 37,7 | 110,1 | 425,1 | 34 | 92,3 | 13,8 | 723,2 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 176,9 | 29,6 | 145,4 | 130,2 | 38,8 | 117,3 | 423,4 | 40,2 | 109,7 | 41,7 | 788,5 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 185,5 | 30,4 | 169,2 | 175,6 | 43,3 | 113,9 | 511 | 50,9 | 138 | 15,6 | 744,5 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 162,5 | 28,1 | 120,1 | 30,1 | 40,1 | 111,3 | 403,9 | 36,8 | 115,4 | 37,5 | 735,6 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 104 | 21,2 | 96,9 | 120,4 | 25,4 | 96 | 382,6 | 38,4 | 65,9 | 5,3 | 604,3 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 156,1 | 30,7 | 161,6 | 82,2 | 29,2 | 114,4 | 491,6 | 45,1 | 102,3 | 29,1 | 748,3 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 213,3 | 34,4 | 192,3 | 110,2 | 27,3 | 124 | 598,4 | 56,5 | 94,3 | 17,1 | 767,3 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 214,7 | 37,7 | 165,1 | 76,1 | 27,7 | 126,6 | 616,9 | 29,7 | 102,2 | 26,5 | 756,4 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 216,3 | 39,7 | 178,7 | 79,7 | 29,9 | 142,1 | 604,8 | 36,5 | 96,2 | 13,4 | 880,9 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 219,6 | 40,2 | 201,8 | 88 | 33,9 | 148,2 | 556,8 | 38,3 | 82,3 | 42,6 | 946,0 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 181,4 | 39,9 | 233,3 | 109,2 | 52,1 | 133,7 | 610,7 | 36,8 | 108,3 | 22,8 | 967,3 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 118,3 | 34,3 | 135,9 | 88,9 | 39,4 | 128,6 | 380,1 | 25,3 | 81,3 | 35,6 | 684,0 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 24,1 | 12,9 | 35,6 | 78,3 | 5,3 | 88,6 | 157,2 | 24,1 | 37,2 | 9 | 391,2 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 31 | 23,6 | 73,8 | 99,4 | 33,9 | 88,2 | 167,6 | 28,7 | 60,9 | 42,9 | 381,6 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 38,6 | 34,9 | 93,9 | 102,1 | 24,9 | 88,7 | 184,6 | 35,6 | 100,8 | 26,3 | 441,5 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 35,7 | 35,6 | 55,2 | 77,1 | 31,4 | 74,7 | 201,5 | 22,1 | 89,9 | 43,2 | 373,9 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 37,7 | 26,5 | 34,4 | 76,2 | 14,6 | 76 | 144,3 | 35,9 | 97,2 | 30,6 | 343,6 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 19,6 | 26,9 | 37 | 96,9 | 38,3 | 74,7 | 116,9 | 29,5 | 108 | 52,5 | 339,1 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 12,9 | 33,1 | 28,4 | 81,9 | 32,2 | 64 | 84,8 | 29,3 | 111,8 | 24,2 | 306,2 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Polen naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
| jaar | kwartaal | Automobielen, tractors, rijwielen | Elektrische machines, apparaten en onderdelen | Fruit | Kleding en kledingtoebehoren, niet van van brei- of haakwerk | Kunststof en werken daarvan | Machines, mechanische apparaten en onderdelen | Minerale brandstoffen, aardolie | Verf en pigmenten | Vis, schaaldieren, weekdieren | Werken van gietijzer, ijzer en staal | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 85,3 | 33,6 | 150,8 | 36,2 | 35,9 | 92,7 | 40,1 | 5,7 | 12,1 | 20,3 | 363,7 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 93,7 | 42,1 | 145,8 | 29,2 | 43,5 | 109 | 30,2 | 6,6 | 17,7 | 30,5 | 337,1 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 85,7 | 55,5 | 108,6 | 35,7 | 41,4 | 106,4 | 41,6 | 7,9 | 18,4 | 25,4 | 352,4 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 103,9 | 59,2 | 316,8 | 29,9 | 50,5 | 153,2 | 57 | 9,4 | 25,7 | 35,3 | 493,6 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 96,4 | 38,8 | 97,9 | 36,9 | 41,6 | 106,3 | 31,4 | 8 | 15,8 | 25,3 | 421,1 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 105,7 | 38,8 | 129,8 | 30,6 | 46,7 | 121,1 | 33 | 8,3 | 22,9 | 29,9 | 376,7 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 100,6 | 55,2 | 117,9 | 39,9 | 48,6 | 145,3 | 19,3 | 8,3 | 29,9 | 37,9 | 461,3 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 100 | 54,8 | 310,7 | 25,8 | 50,3 | 152,9 | 31,1 | 8,3 | 19,9 | 38,2 | 432,9 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 104,2 | 44,7 | 162,2 | 32,8 | 46,8 | 136,7 | 49,5 | 7,5 | 18,6 | 31,8 | 455,8 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 62,5 | 33,2 | 178,3 | 13,6 | 37,1 | 132,1 | 19,7 | 8,4 | 21,8 | 30,4 | 320 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 84,0 | 55,1 | 156,6 | 33,7 | 51,5 | 161,5 | 19 | 10,6 | 44,3 | 43,4 | 429,3 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 99,3 | 67,3 | 383,6 | 24,3 | 51 | 188,1 | 26,9 | 11 | 47,3 | 40,4 | 530,7 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 99,3 | 52,5 | 175,7 | 34,9 | 51,1 | 162,3 | 30,1 | 9,3 | 42 | 33,1 | 491,8 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 119,7 | 58,6 | 217,2 | 32,4 | 64,3 | 212,6 | 27,7 | 11,6 | 80,1 | 55,4 | 569,1 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 132,3 | 68 | 160,9 | 33,1 | 66,7 | 219,7 | 29 | 12,3 | 54,1 | 58,6 | 537,8 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 136,6 | 74,5 | 363,7 | 25,2 | 68,9 | 241,6 | 34,6 | 12,6 | 41 | 50,3 | 722,0 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 100,5 | 63,2 | 141 | 32,6 | 62,1 | 184,7 | 38,3 | 11,7 | 21,1 | 36,5 | 467,0 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 79,2 | 74,8 | 278,5 | 31,3 | 116,6 | 251,7 | 49,7 | 35,7 | 58,7 | 47,2 | 725,1 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 126,3 | 155,4 | 232,2 | 48,4 | 220 | 471,4 | 85 | 83,9 | 126,3 | 93,8 | 1179,6 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 181,7 | 265,7 | 424,4 | 59,1 | 244,3 | 723,3 | 116,8 | 103,3 | 90,6 | 76,5 | 1327,4 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 166,5 | 221,3 | 225,7 | 103,9 | 186,5 | 707,2 | 87,8 | 90,8 | 41,4 | 74,2 | 1191,0 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 160,6 | 169,1 | 239,7 | 94 | 160,8 | 614,6 | 55,1 | 76,1 | 90,9 | 72,3 | 975,1 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 182,0 | 150,1 | 150,5 | 76 | 166,5 | 572,5 | 43,5 | 70,6 | 116,8 | 72,2 | 905,7 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 211,0 | 136,6 | 317,7 | 59,2 | 146,1 | 588,8 | 41,3 | 60,3 | 74,2 | 77,3 | 882,8 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Turkije naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
Stemgedrag in de Algemene Vergadering van de VN laat duidelijke tweespalt zien
Ten tweede kijken we naar het stemgedrag van deze landen binnen de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties tussen 1991 en 2023. Daarvoor gebruiken we data van Bailey et al. (2017), die tevens hebben berekend in hoeverre alle landen hetzelfde stemmen als Rusland. Dit vormt een indicatie in hoeverre deze landen politiek op dezelfde golflengte zitten en het in politieke kwesties dus vaak met elkaar eens zijn. We delen landen in vijf groepen in, waarbij groep 1 het minst en groep 5 het meest eens was met Rusland tijdens 32 VN-stemrondes. Ook dan zien we een duidelijke splitsing, waarbij Azerbeidzjan, de drie EEU-landen, Mongolië en Turkmenistan allemaal in de hoogste groep zitten, terwijl Bulgarije, Hongarije, Letland, Noord-Macedonië, Noorwegen, Polen en Roemenië in de (voor-)laatste groep zitten. Deze splitsing is bijna identiek aan de indeling op basis van de export vanuit deze landen naar Rusland. Alleen voor Turkije (groep 2) en Servië (groep 3) is het stembeeld minder duidelijk.
Naast deze kwantitatieve indicatie is het ook algemeen bekend dat landen zoals Polen, Noorwegen en Letland zich zorgen maken over de Russische expansiedrift. Dit maakt het aannemelijk dat zij bepaalde gesanctioneerde producten zelf nodig hebben, bijvoorbeeld om hun verdediging te versterken. Dit geldt bijvoorbeeld ook voor Zweden, dat in additionele robuustheidsanalyses eveneens significant naar voren komt, géén grens deelt met Rusland, maar zich wel grote zorgen maakt over de Russische expansiedrift met betrekking tot het eiland Gotland (NOS, 2024). Dit onderstreept dat er andere redenen kunnen zijn dan sanctieomzeiling die maken dat buurlanden in de analyses significant naar voren kunnen komen.
Dit alles in acht nemend en afwegend komen we tot een set van zeven landen die volgens onze analyses een verhoogd risico hebben om als bestemming voor sanctieomzeiling te fungeren: Armenië, Kazachstan, Turkmenistan, Mongolië, Servië en Turkije. Daarnaast voegen we ook Kirgizië aan dit lijstje toe, met name vanwege het lidmaatschap van de Euraziatische Economische Unie. In de volgende paragraaf en ook het volgende hoofdstuk gaan we de handel met deze landen in meer detail bekijken.
De Russische schaduwvloot
Een belangrijke inkomstenbron voor Rusland is de verkoop van olie. Als onderdeel van de sancties tegen Rusland hebben de Westerse partners daarom eind 2022 afgesproken om een prijsplafond in te stellen op Russische export van dit product. Dit prijsplafond wordt gehandhaafd door schepen die zich niet houden aan deze maximumprijs niet langer te verzekeren. Als reactie daarop heeft Rusland een zogenaamde schaduwvloot ontwikkeld, die buiten het officiële circuit vaart. Volgens schattingen van Carnegie (Vakulenko, 2024) is deze schaduwvloot (in 2024) inmiddels verantwoordelijk voor een kwart van de wereldwijde handel in olie.
Deze schepen moeten ergens in de wereld bevoorraad worden. Verschillende Nederlandse media (bijvoorbeeld NRC, 2024a) berichtten eerder dit jaar al dat dit deels in Nederland gebeurt. Het NRC noemde Vlissingen zelfs een populair tankstation voor de Russische schaduwvloot en gaf tevens aan dat de Nederlandse kustwacht sancties rondom de schaduwvloot niet handhaaft (NRC, 2024b).
In onze zoektocht naar landen met een verhoogd risico op sanctieomzeiling hebben we ook gekeken naar ‘onbekende’ bestemmingen. Daarbij springt de categorie ‘boordprovisies derde landen’ eruit als een bestemming waar ook significant meer gesanctioneerde goederen naartoe gaan sinds het eerste kwartaal van 2022. Onder boordprovisies derde landen valt de bevoorrading van schepen en vliegtuigen die zich op havens of luchthavens buiten de Europese Unie bevinden. Het gaat daarbij voor een groot deel om brandstof, maar ook voedsel en dranken, hygiëneproducten, medicijnen en EHBO-benodigdheden, tabak en luxeartikelen, en technische onderdelen die nodig zijn voor de reparatie en onderhoud van deze schepen of vliegtuigen. In het geval van de Nederlandse export gaat het met name om de export van olie naar deze bestemmingen.
Het zou dus zo kunnen zijn dat deze empirische bevinding het gevolg is van wat NRC en ook van Lieshout et al. (2024) al eerder beschreven, namelijk dat illegale Russische schepen in Nederland komen tanken. Indien dit zo is, is dit een interessant en belangrijk gegeven, maar het is niet vergelijkbaar met de vorm van sanctieomzeiling waar wij naar op zoek zijn. De bevoorrading van een schaduwvloot die Russische olie aan de man brengt is immers wat anders dan de situatie waarbij exporteurs in Nederland alsnog Rusland proberen te bereiken via derde landen.
1.6Export naar landen met verhoogd risico op sanctieomzeiling
In de vorige paragraaf is een aantal landen geïdentificeerd met een verhoogd risico op indirecte handel met Rusland, waarbij sancties omzeild worden. In deze paragraaf gaan we dieper in op de handel met deze landen in de kwartalen en jaren voorafgaand aan en na de Russische inval in Oekraïne in februari 2022.
Sterkere stijging export gesanctioneerde goederen naar landen met verhoogd risico op omzeiling, behalve Servië
We zien in figuur 1.6.1 dat de Nederlandse export van gesanctioneerde goederen in 2022 en 2023 sterker toenam naar landen met een verhoogd risico op sanctieomzeiling dan naar de rest van de wereld (alle landen behalve Rusland) als geheel (zie figuur 1.4.2). Dit geldt echter niet voor Servië.
De exportwaarde van gesanctioneerde goederen naar Turkije was in 2022 ruim 30 procent en in 2023 ruim 55 procent groter dan gemiddeld in de periode 2018–2021. Naar de EEU-plus (de EEU-landen Armenië, Kazachstan en Kirgizië, samen met Mongolië en Turkmenistan) was dit respectievelijk ruim 74 en 90 procent. Naar de rest van de wereld was dit voor beide jaren ongeveer 25 procent en naar Servië respectievelijk 4 en 16 procent.
| jaar | kwartaal2 | Turkije | Servië | EEU-plus | Rusland |
|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 776 | 77 | 66 | 714 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 672 | 83 | 61 | 657 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 670 | 71 | 78 | 749 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 645 | 78 | 72 | 801 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 727 | 67 | 59 | 592 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 665 | 77 | 79 | 752 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 792 | 86 | 79 | 1007 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 894 | 129 | 120 | 1225 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 756 | 77 | 75 | 760 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 740 | 73 | 72 | 854 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 868 | 107 | 67 | 1086 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 950 | 86 | 70 | 1016 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 972 | 102 | 83 | 1058 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 926 | 106 | 124 | 1133 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 897 | 108 | 89 | 1379 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 1028 | 107 | 83 | 1380 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 860 | 89 | 66 | 585 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 957 | 92 | 97 | 255 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 1169 | 100 | 183 | 267 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 1236 | 91 | 210 | 197 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 1319 | 109 | 157 | 169 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 1200 | 107 | 125 | 105 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 1169 | 94 | 165 | 158 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 1352 | 106 | 159 | 114 |
| 1)Geïndexeerde handelswaardes, prijspeil 2018 | |||||
| 2) EEU-plus: de Euraziatische Economische Unie landen Armenië, Kazachstan en Kirgizië (zonder Belarus en Rusland) met Turkmenistan en Mongolië. | |||||
Sterkere stijging niet-gesanctioneerde goederenexport naar landen met verhoogd risico op omzeiling, behalve Turkije
De niet-gesanctioneerde goederenexport naar landen met een verhoogd risico op sanctieomzeiling steeg in 2022 en 2023 eveneens harder dan naar de rest van de wereld als geheel. Dit was echter niet het geval voor Turkije, zoals blijkt uit figuur 1.6.2. De waarde van de niet-gesanctioneerde export naar Turkije lag in de periode 2022–2023 gemiddeld slechts 1 procent boven die in 2018–2021. De gezamenlijke niet-gesanctioneerde exportwaarde naar Servië lag gemiddeld in 2022–2023 ruim 37 procent hoger dan in 2018–2021. Naar de EEU-plus was dit bijna 42 procent. Naar de rest van de wereld als geheel was dit 11 procent (zie figuur 1.4.2).
| jaar | kwartaal2 | Turkije | Servië | EEU-plus | Rusland |
|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 444 | 43 | 52 | 504 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 362 | 47 | 46 | 432 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 382 | 43 | 34 | 420 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 359 | 47 | 55 | 458 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 435 | 51 | 45 | 485 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 418 | 48 | 62 | 557 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 424 | 49 | 65 | 596 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 489 | 53 | 65 | 844 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 534 | 62 | 84 | 568 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 370 | 49 | 58 | 558 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 440 | 51 | 52 | 510 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 520 | 53 | 74 | 588 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 589 | 79 | 47 | 573 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 514 | 56 | 51 | 588 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 364 | 54 | 39 | 603 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 463 | 57 | 58 | 665 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 419 | 62 | 66 | 495 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 427 | 71 | 84 | 403 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 420 | 77 | 69 | 507 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 480 | 85 | 98 | 617 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 548 | 79 | 88 | 540 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 435 | 72 | 84 | 381 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 423 | 69 | 63 | 327 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 436 | 63 | 76 | 451 |
| 1)Geïndexeerde handelswaardes, prijspeil 2018 | |||||
| 2) EEU-plus: de Euraziatische Economische Unie landen Armenië, Kazachstan en Kirgizië (zonder Belarus en Rusland) met Turkmenistan en Mongolië. | |||||
De exportgroei van gesanctioneerde goederen naar landen die we geïdentificeerd hebben als bestemmingen met een verhoogd risico op sanctieomzeiling was na de Russische inval dus over het algemeen, behalve naar Servië, groter dan die van niet-gesanctioneerde goederen naar deze landen. Dit beeld is het duidelijkst voor Turkije, waarnaar de export van gesanctioneerde goederen sterk groeide en die van niet-gesanctioneerde goederen nauwelijks.
Exportgroei naar landen met verhoogd risico op omzeiling kleiner dan weggevallen export naar Rusland
Zes productgroepen uit de top 10 meest naar Rusland geëxporteerde productgroepen vóór 2022, worden sinds het tweede kwartaal van 2022 niet meer vanuit Nederland naar Rusland geëxporteerd: onderdelen en toebehoren voor machines; kantoormachines; computers, laptops, tablets; microchips, halfgeleiderelementen, zonnepanelen, etc.; overige automobielen; en (mobiele) telefoons, modems, routers, etc. (figuur 1.4.3). Van deze productgroepen werd in 2022 en 2023 qua waarde meer dan gemiddeld in de periode 2018–2021 geëxporteerd naar de geïdentificeerde landen met een verhoogd risico op sanctieomzeiling. Echter, in geen enkel geval overtrof de exportgroei van de zes productgroepen naar deze landen de weggevallen export naar Rusland.
Daarnaast verschilt de exportgroei per landencategorie en productgroep. Zo is in figuur 1.6.3 de export van microchips na het eerste kwartaal van 2022 zowel naar Turkije als naar Servië toegenomen. Deze producten worden echter, net als voorheen, vrijwel niet vanuit Nederland naar de EEU-plus geëxporteerd.
Bij overige automobielen is dit andersom. Bussen en vrachtwagens worden vanaf het tweede kwartaal van 2022 vaker naar de EEU-plus uitgevoerd. Noch naar Turkije, noch naar Servië is een duidelijke toename te zien. De uitvoer van onderdelen en toebehoren voor machines neemt naar Turkije en de EEU-plus-landen vanaf het tweede kwartaal 2022 duidelijk toe en naar Servië juist af. De export van kantoormachines neemt toe naar Turkije, Servië en de EEU-plus.
| jaar | kwartaal2 | Turkije | Servië | EEU-plus | Rusland |
|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 16 | 1 | 0 | 55 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 10 | 0 | 0 | 32 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 12 | 0 | 0 | 60 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 13 | 1 | 0 | 47 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 11 | 0 | 0 | 23 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 16 | 0 | 0 | 43 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 13 | 0 | 0 | 71 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 17 | 1 | 1 | 99 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 10 | 1 | 0 | 46 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 12 | 1 | 0 | 67 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 17 | 2 | 0 | 97 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 27 | 2 | 0 | 94 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 16 | 1 | 0 | 66 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 17 | 1 | 0 | 75 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 19 | 1 | 0 | 55 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 24 | 2 | 0 | 118 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 16 | 1 | 0 | 34 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 24 | 2 | 0 | 1 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 24 | 2 | 0 | 1 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 32 | 2 | 0 | 1 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 24 | 2 | 0 | 0 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 34 | 6 | 0 | 1 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 31 | 6 | 0 | 1 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 41 | 8 | 0 | 1 |
| 1)Geïndexeerde handelswaardes, prijspeil 2018 | |||||
| 2) EEU-plus: de Euraziatische Economische Unie landen Armenië, Kazachstan en Kirgizië (zonder Belarus en Rusland) met Turkmenistan en Mongolië. | |||||
Een deel van de weggevallen export naar Rusland vindt sinds begin 2022 zijn weg naar de in paragraaf 1.5 geïdentificeerde landen met een verhoogd risico op sanctieomzeiling. Maar niet alle weggevallen handel wordt nu naar deze landen geëxporteerd. Een deel belandt mogelijk via andere routes in Rusland. Zo is de Russische import vanuit China sterk toegenomen (Darvas et al., 2024). En eerder dit jaar berichte Trouw dat Rusland via met name Chinese bedrijven reserveonderdelen voor ASML-machines importeert (Waterval, 2024). Echter, gelet op de beperkingen van de Nederlandse handelsdata is het niet mogelijk om deze ontwikkelingen in de transactieketen te volgen. Vast staat dat de directe handel tussen Nederland en Rusland sterk is afgenomen vanwege sancties, en dat het waarschijnlijk is dat een deel van die weggevallen handel via andere landen, al dan niet door ons geïdentificeerd als bestemming met een verhoogd risico op sanctieomzeiling, alsnog Rusland bereikt.
1.7Samenvatting en conclusie
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de handelssancties en exportcontroles die door de Europese Unie tegen Rusland zijn ingesteld in 2014 en sinds 2022 verder zijn opgeschaald. Deze sancties hebben een aanzienlijk effect gehad op de Nederlandse goederenexport naar Rusland. Vergeleken met de periode 2018–2021, is in 2023 de waarde van de export naar Rusland in gesanctioneerde goederen met 86 procent gedaald. Daarnaast is een kwart van de export in niet-gesanctioneerde goederen naar Rusland weggevallen. De exportbeperkingen raken vrijwel alle productgroepen, behalve de handel in medische producten. Exporteurs in Nederland zijn er desalniettemin in geslaagd om het verlies van de Russische exportmarkt ruimschoots te compenseren met meer export naar andere bestemmingslanden.
Echter, sommige bestemmingen zouden een verhoogd risico op sanctieomzeiling met zich mee kunnen brengen, waardoor Nederlandse producten die gesanctioneerd zijn alsnog in Rusland terechtkomen. Om deze mogelijke omzeilingroutes te identificeren, werd vervolgens onderzocht naar welke bestemmingen de Nederlandse export buitensporig sterk is gegroeid. Voor verdere onderbouwing is onderzocht of en in welke mate de export in gesanctioneerde goederen van deze landen naar Rusland is gegroeid en in hoeverre deze landen politiek op dezelfde golflengte als Rusland zitten. Aan de hand van deze stapsgewijze methode komen de volgende bestemmingen in beeld als landen met een verhoogd risico op sanctieomzeiling: Armenië, Kazachstan, Kirgizië, Mongolië, Servië, Turkije, en Turkmenistan.
In het volgende hoofdstuk van deze Internationaliseringsmonitor gaan wij verder in op de bedrijven die exporteren naar Rusland en de door ons geïdentificeerde landen met een verhoogd risico op sanctieomzeiling. Wat zijn dat voor bedrijven, hoe worden ze geraakt door de sancties en hoe gaan ze ermee om?
1.8Data en methoden
Voor de econometrische analyses in dit hoofdstuk is gebruik gemaakt van handelsdata op productniveau (gedefinieerd op het niveau van de 8ste digit van de GN-goederenclassificatie) en op kwartaalbasis van Nederland naar individuele landen in de rest van de wereld voor de periode 2018–2023. Informatie over sancties komt uit de TARIC-database van de Europese Commissie. In deze database worden alle regels bijgehouden die gelden voor de import en export van de Europese Unie. Naast importtarieven, quota en (andere) niet-tarifaire maatregelen biedt het dus ook een gedetailleerd overzicht over sancties. Specifiek toont het de productcodes (op 10 digit GN-niveau) die bij de export naar Rusland onderhevig zijn aan sancties, inclusief de bijbehorende startdatum en Europese wetgeving die eraan ten grondslag ligt. Deze informatie koppelen wij op productcode aan data van het CBS over de Internationale Handel in Goederen. Zo kennen we de export (zowel in waarde als hoeveelheden) van gesanctioneerde en niet-gesanctioneerde producten naar Rusland en andere landen op kwartaalbasis voor de periode 2018–2023.
De data stellen ons in staat om een triple difference-in-difference (DDD) model te schatten dat het effect van de sancties op de export naar Rusland en andere landen meet. Dit model wordt een triple difference-in-difference genoemd omdat we op drie niveaus kijken naar verschillen: (1) tussen gesanctioneerde en niet-gesanctioneerde producten, (2) tussen de periode vóór en ná de aanscherping van de sancties, en (3) tussen landen waar de sancties voor gelden (Rusland) en landen waar die niet gelden (de rest van de wereld). Omdat we tegelijkertijd controleren voor niet-geobserveerde verschillen tussen producten, landen en kwartalen kan de DDD als volgt worden neergezet:
waarbij de beta-coëfficiënt per regio het effect van de sanctie op de export naar die regio (Yijt) vangt. Naast een lineaire benadering van dit model gebruiken we ook een Poisson pseudo maximum likelihood (PPML) model om nulobservaties in de data te accommoderen. Daarnaast gebruiken we product-kwartaal ( ) en land-kwartaal ( ) fixed effects en clusteren we standaardfouten op het niveau van product*land en product*tijd. Naast de afhankelijke variabele Yijt exportmassa in kilo’s gebruiken we ook de waarde van de export en hoeveelheden als alternatieve maten. De resultaten worden getoond in tabellen 1.9.1 en 1.9.2.
1.9Bijlage
| Geëxporteerde kilo’s | |
|---|---|
| Rusland # Niet-dual-use goederen | –1,082** |
| (–2,94) | |
| Rusland # Dual-use goederen | –0,895+ |
| (–1,81) | |
| Belarus # Niet-dual-use goederen | –0,441 |
| (–0,96) | |
| Belarus # Dual-use goederen | 0,0323 |
| (0,05) | |
| EEU (3) # Niet-dual-use goederen | 0,638* |
| (2,05) | |
| EEU (3) # Dual-use goederen | –0,556 |
| (–0,99) | |
| Westelijke Balkan (6) # Niet-dual-use goederen | 0,266 |
| (0,72) | |
| Westelijke Balkan (6) # Dual-use goederen | –0,0725 |
| (–0,28) | |
| Overig post-Sovjet (9) # Niet-dual-use goederen | 0,454 |
| (0,77) | |
| Overig post-Sovjet (9) # Dual-use goederen | –0,240 |
| (–0,64) | |
| Overig Oost-Europa (4) # Niet-dual-use goederen | 0,703* |
| (2,17) | |
| Overig Oost-Europa (4) # Dual-use goederen | 0,0513 |
| (0,28) | |
| Overige buurlanden (5) # Niet-dual-use goederen | 0,670* |
| (2,21) | |
| Overige buurlanden (5) # Dual-use goederen | 0,288 |
| (0,70) | |
| Overige aandachtslanden (5) # Niet-dual-use goederen | 0,145 |
| (0,46) | |
| Overige aandachtslanden (5) # Dual-use goederen | –0,227 |
| (–0,65) | |
| Anders (3) # Niet-dual-use goederen | 0,970 |
| (1,41) | |
| Anders (3) # Dual-use goederen | 0,620 |
| (1,20) | |
| Rest van de wereld (176) # Niet-dual-use goederen | –0,551 |
| (–1,57) | |
| Rest van de wereld (176) # Dual-use goederen | –0,170 |
| (–0,60) | |
| Constante | 17,59*** |
| (263,36) | |
| Observaties | 12 667 902 |
t-statistiek tussen haakjes
+ p<0,1; * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001
Noot: De onderscheiden goederen betreffen producten die per definitie vallen onder het EU-sanctieregime, waarbij aanvullend wordt onderscheiden of het betreffende product ook onder de dual-use verordening valt. De gehanteerde PPML regressie is inclusief product*land en land*tijd fixed effects. Standaardfouten worden tevens geclusterd op product*land en product*tijd. Zie paragraaf 1.8 Data en methoden voor meer informatie over de specificatie.
| Geëxporteerde kilo’s | |
|---|---|
| Euraziatische Unie | |
| Armenië # Niet-dual-use goederen | 1,265** |
| (2,87) | |
| Armenië # Dual-use goederen | 0,516 |
| (0,90) | |
| Kazachstan # Niet-dual-use goederen | 0,629*** |
| (3,64) | |
| Kazachstan # Dual-use goederen | –0,626 |
| (–1,23) | |
| Overige post-sovjet landen | |
| Azerbeidzjan # Niet-dual-use goederen | 0,351* |
| (2,14) | |
| Azerbeidzjan # Dual-use goederen | –0,0631 |
| (–0,19) | |
| Turkmenistan # Niet-dual-use goederen | 0,960+ |
| (1,92) | |
| Turkmenistan # Dual-use goederen | –1,022 |
| (–1,58) | |
| Letland # Niet-dual-use goederen | 1,256** |
| (2,97) | |
| Letland # Dual-use goederen | –0,445 |
| (–1,60) | |
| Overig Oost-Europa | |
| Bulgarije # Niet-dual-use goederen | 0,275 |
| (0,74) | |
| Bulgarije # Dual-use goederen | 0,669* |
| (2,57) | |
| Hongarije # Niet-dual-use goederen | 0,375+ |
| (1,83) | |
| Hongarije # Dual-use goederen | 0,137 |
| (0,92) | |
| Polen # Niet-dual-use goederen | 0,848* |
| (2,34) | |
| Polen # Dual-use goederen | –0,0205 |
| (–0,15) | |
| Roemenië # Niet-dual-use goederen | 0,11 |
| (0,44) | |
| Roemenië # Dual-use goederen | 0,491+ |
| (1,65) | |
| Westelijke Balkan | |
| Albanië # Niet-dual-use goederen | –1,371** |
| (–2,97) | |
| Albanië # Dual-use goederen | 0,536* |
| (1,98) | |
| Noord Macedonië # Niet-dual-use goederen | 2,003** |
| (2,90) | |
| Noord Macedonië # Dual-use goederen | 0,878** |
| (2,66) | |
| Servië # Niet-dual-use goederen | 0,251* |
| (2,13) | |
| Servië # Dual-use goederen | –0,228 |
| (–1,21) | |
| Overige buurlanden | |
| China # Niet-dual-use goederen | 0,215+ |
| (1,94) | |
| China # Dual-use goederen | –1,367*** |
| (–3,68) | |
| Mongolië # Niet-dual-use goederen | 0,579*** |
| (4,44) | |
| Mongolië # Dual-use goederen | –1,542* |
| (–2,30) | |
| Noorwegen # Niet-dual-use goederen | 1,389*** |
| (3,90) | |
| Noorwegen # Dual-use goederen | 1,568*** |
| (3,31) | |
| Overige aandachtslanden | |
| Turkije # Niet-dual-use goederen | 0,475** |
| (2,83) | |
| Turkije # Dual-use goederen | 0,0935 |
| (0,68) | |
| Boord provisie # Niet-dual-use goederen | 0,0108 |
| (0,02) | |
| Boord provisie # Dual-use goederen | 1,345*** |
| (3,40) | |
| Constante | 17,90*** |
| (249,62) | |
| Observaties | 6 976 101 |
t-statistiek tussen haakjes
+ p<0,1; * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001
Noot: De tabel toont alleen de landen met een significant positief effect van sancties. De onderscheiden goederen betreffen producten die per definitie vallen onder het EU-sanctieregime, waarbij aanvullend wordt onderscheiden of het betreffende product ook onder de dual-use verordening valt. De gehanteerde PPML regressie is inclusief product*land en product*tijd fixed effects. Standaardfouten worden tevens geclusterd op product*tijd en land*tijd. Zie paragraaf 1.8 Data en methoden voor meer informatie over de specificatie.
| jaar | kwartaal | Automobielen, tractors, rijwielen | Bereidingen van groenten en vruchten | Chemische producten, n.e.g. | Diverse werken | Elektrische machines, apparaten en onderdelen | Farmaceutische producten | Granen | Machines, mechanische apparaten en onderdelen | Optische, fotografische, medische, precisie- en meetinstrumenten | Organische chemische producten | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 39,5 | 5,3 | 14,8 | 27,3 | 58,4 | 108,3 | 49,1 | 50,6 | 8 | 27,3 | 120,6 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 47,6 | 3,1 | 12,8 | 30,1 | 67,9 | 104,6 | 4,2 | 60,4 | 16,4 | 27,8 | 129,0 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 33,3 | 7,3 | 4,1 | 28 | 56,8 | 78 | 0,6 | 58,9 | 6,7 | 18,6 | 95,2 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 15,8 | 6,3 | 22,5 | 30,9 | 45,5 | 93,6 | 19,6 | 75,8 | 9,6 | 25,9 | 93,7 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 42,3 | 2,8 | 17,2 | 34,4 | 56 | 95,8 | 37,1 | 71,8 | 7,2 | 8,8 | 124,3 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 51,4 | 1,8 | 6,6 | 30,6 | 53,4 | 103,6 | 3 | 86,4 | 21,2 | 13,6 | 105,8 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 66,6 | 5,5 | 2,7 | 30,9 | 54,9 | 81,5 | 0 | 97,8 | 33,9 | 14,8 | 123,5 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 30,8 | 7,5 | 14,4 | 32,6 | 57,3 | 139,2 | 8,4 | 89,1 | 24,3 | 14,9 | 120,9 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 65,9 | 1,5 | 18,1 | 21,6 | 53 | 49,5 | 58,1 | 85,9 | 13 | 16,1 | 133,8 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 23,5 | 1,0 | 12,2 | 26,2 | 56,4 | 90,4 | 0,2 | 79,1 | 8,6 | 17,5 | 96,1 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 56,5 | 7,3 | 4,1 | 26,1 | 52,1 | 67,7 | . | 96,7 | 19,5 | 11,7 | 97 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 52,3 | 2,3 | 12,5 | 19,7 | 52,8 | 83,3 | 14,3 | 97,9 | 49,3 | 23 | 107,8 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 86,1 | 0,7 | 19,8 | 16,7 | 53,7 | 82,9 | 35,4 | 117,4 | 11,6 | 24 | 126,2 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 84 | 1,5 | 3,7 | 20,3 | 54,2 | 91,3 | 2,2 | 136,8 | 11,9 | 21 | 124,5 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 36,4 | 6,2 | 5,4 | 32 | 65 | 72,2 | 0 | 94,9 | 12,5 | 18,1 | 116,5 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 29,8 | 3,6 | 9,7 | 36 | 102,4 | 65,8 | 15,2 | 70,3 | 22,2 | 20,4 | 107 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 28,8 | 2,4 | 12,1 | 25,3 | 55,1 | 94,5 | 48,5 | 51,8 | 9,6 | 19,4 | 87,5 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 5,9 | 1,3 | 14,7 | 13,7 | 6,6 | 76,5 | 2 | 29,6 | 6,2 | 17,8 | 65,8 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 9,1 | 15,5 | 27 | 38,2 | 12,3 | 116,8 | 1,9 | 24,3 | 13 | 11,5 | 57,9 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 9,3 | 12,1 | 42 | 61,6 | 15,5 | 118,8 | 15,3 | 19,4 | 18,2 | 13,7 | 57,9 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 10,8 | 2,9 | 31,4 | 27,6 | 10,7 | 159,5 | 34,2 | 11,4 | 5 | 16,4 | 47,8 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 2 | 0,1 | 7,5 | 16,9 | 3,4 | 83,1 | 1 | 13,2 | 7,6 | 13,6 | 29,3 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 0,7 | 0,4 | 4,1 | 9,3 | 0,9 | 23,5 | 2,4 | 26,6 | 3,4 | 1,4 | 12,1 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Hongarije naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
| jaar | kwartaal | Andere producten van dierlijke oorsprong, n.e.g. | Diversen | Farmaceutische producten | Kunststof en werken daarvan | Machines, mechanische apparaten en onderdelen | Papier en karton | Resten en afval van de voedselindustrie, bereid voedsel voor dieren | Vis, schaaldieren, weekdieren | Watten, vilt, touw | Werken van gietijzer, ijzer en staal | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 2,0 | 9,0 | 0,0 | 2 | 10,8 | 1,9 | 1,8 | . | 3,7 | 4,8 | 28,7 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 1,5 | 7,6 | 0 | 1,9 | 11,5 | 3,7 | 6 | 6,5 | 1,3 | 4,2 | 56,1 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 1,3 | 6,6 | 0 | 1,2 | 13,3 | 2,6 | 16,8 | 1,9 | 1,8 | 4,3 | 27,8 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 0,6 | 4,4 | 0,6 | 1,5 | 19,9 | 1,5 | 9,4 | . | 0,9 | 5,6 | 24,8 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 1,4 | 6,4 | 0 | 1,1 | 17,1 | 2,3 | 4 | . | 3,7 | 8,7 | 19,8 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 1,4 | 6,3 | 0 | 1,6 | 24,2 | 4,1 | 8,2 | 8,8 | 1,5 | 6,4 | 62,3 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 1,7 | 6 | 0 | 1,6 | 8,2 | 3,2 | 18 | 1,4 | 6,1 | 5,1 | 35,4 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 0,8 | 5,1 | 0 | 1,7 | 18,3 | 2,5 | 11,8 | . | 2,5 | 8,2 | 23,1 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 1,6 | 7,7 | 0 | 1,5 | 19,1 | 3,1 | 8,4 | . | 5,5 | 4,1 | 23 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 2,0 | 7,4 | 0,1 | 1,8 | 22,4 | 2,8 | 7,5 | 13,9 | 3,6 | 5,8 | 17,7 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 1,4 | 6,8 | 0 | 1,4 | 14 | 3,3 | 30,2 | 4,9 | 1,9 | 3,3 | 20,9 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 1,3 | 5,4 | 1,2 | 1,2 | 17,1 | 2,1 | 31 | . | 1,9 | 4,9 | 19,1 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 2,1 | 8,3 | 0 | 2,3 | 19,8 | 2,6 | 11,7 | . | 5,6 | 3,1 | 15,5 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 1,5 | 7,4 | 0 | 2,9 | 33,7 | 4,2 | 22,7 | 17,4 | 3,4 | 3,6 | 24,1 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 1,1 | 7,6 | 0 | 2,4 | 26,8 | 2,8 | 38,9 | 4,8 | 2,1 | 4,1 | 42,6 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 0,7 | 7,5 | 0,4 | 2,3 | 11,1 | 1,8 | 42,1 | 1 | 2,4 | 4,8 | 46,3 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 1,2 | 8,1 | 0,6 | 1,6 | 7,3 | 3,2 | 12,5 | . | 2,5 | 5 | 13,4 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 0,8 | 2,6 | 0,5 | 1,1 | 3,7 | 2,3 | 29,2 | 15,3 | 2,2 | 4,4 | 5,4 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 0,2 | 0,3 | 1,4 | 0,8 | 7,4 | 3,6 | 29,2 | 8 | 1,8 | 2,7 | 3,1 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 0,2 | 1 | 0,7 | 0,3 | 5,1 | 0,4 | 40,5 | . | 2,2 | 4,8 | 4,5 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 1,1 | 0,8 | 1,4 | 0,6 | 4,5 | 0,4 | 28,5 | . | 2,5 | 3,5 | 4 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 0,7 | 0,7 | 0 | 0,5 | 3,3 | 1,3 | 24,4 | 2,5 | 2,2 | 4,7 | 4,4 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 0,3 | 1 | 0,7 | 0,3 | 6,1 | 1,2 | 13,1 | 8,2 | 1,7 | 2,9 | 2 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 0,4 | 0,3 | 1,5 | 0,2 | 1,1 | 0,3 | 27,4 | 1 | 1,9 | 4,1 | 2 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Noorwegen naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
| jaar | kwartaal | Automobielen, tractors, rijwielen | Elektrische machines, apparaten en onderdelen | Farmaceutische producten | Gietijzer, ijzer en staal | Machines, mechanische apparaten en onderdelen | Oliehoudende zaden en vruchten, stro en voeder | Parfums, toiletartikelen, cosmetische producten | Rubber en werken daarvan | Werken van gietijzer, ijzer en staal | Zeep, wasmiddelen, smeermiddelen, poets- en onderhoudsmiddelen | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 118,3 | 31,4 | 33,8 | 2,1 | 66,1 | 6,4 | 11,4 | 9,4 | 9,1 | . | 68,7 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 107,2 | 32,9 | 19,7 | 1,5 | 86,7 | 0,6 | 15,1 | 10,3 | 9,4 | 0 | 52,4 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 97,4 | 37,1 | 13,4 | 2,2 | 63,4 | 0,1 | 15,8 | 10,5 | 7,6 | . | 50,5 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 83,3 | 34,4 | 17,2 | 2,6 | 55,3 | 13,8 | 15,3 | 8 | 7,5 | 0,2 | 51,2 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 101,8 | 31,4 | 17,3 | 1,5 | 50,1 | 6,8 | 19,8 | 9,2 | 7 | 0 | 57,4 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 93 | 31,4 | 22,7 | 2,5 | 68,8 | 12,5 | 17,2 | 10 | 6,7 | 0 | 41,8 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 78,5 | 32,8 | 16,7 | 2 | 47,7 | 0,1 | 19,7 | 10,8 | 4,5 | . | 45,5 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 69 | 32,7 | 25,4 | 1,4 | 43,7 | 17,4 | 23,1 | 10,3 | 6,5 | 0 | 46,6 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 68,2 | 33,4 | 5 | 1,8 | 44 | 13 | 15,7 | 11,9 | 6,7 | 0 | 51,9 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 24,9 | 18,7 | 13,9 | 1,5 | 37,3 | 0 | 11,3 | 5,8 | 3,9 | . | 19,6 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 78,6 | 29,2 | 8,7 | 3,7 | 71,6 | 0,1 | 14 | 10 | 4,4 | . | 40,2 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 80,7 | 34,7 | 14,5 | 1,9 | 62,4 | 17,8 | 13 | 9,6 | 6,5 | . | 45 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 86,9 | 42,8 | 20,8 | 2,6 | 66 | 11,7 | 11,1 | 9,6 | 6,4 | . | 59 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 78,1 | 37,9 | 15,4 | 3 | 70,4 | 1,9 | 11,6 | 9,1 | 5,5 | 0,4 | 50 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 81,7 | 36,5 | 21,6 | 3 | 67,2 | 0,2 | 17,7 | 13,4 | 7 | 1,7 | 60,1 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 67,6 | 34,4 | 12,9 | 3,6 | 64 | 29 | 24,7 | 9,9 | 5,1 | 2,7 | 45,8 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 61,6 | 29,2 | 7,9 | 2,8 | 46,5 | 6,8 | 12,5 | 11,1 | 4,3 | 1 | 36,5 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 7,9 | 4,1 | 3,5 | 4,2 | 17,2 | 0,1 | 2,5 | 3,3 | 2,8 | . | 7,6 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 6,3 | 3,4 | 10,2 | 2,6 | 18,6 | 0 | 15 | 2,6 | 2,5 | 0,7 | 11,7 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 9,1 | 3 | 5,8 | 2,1 | 12,3 | 3,3 | 30,8 | 2 | 2 | 1,5 | 14,5 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 2,9 | 4,1 | 6,8 | 1,5 | 11,1 | 12,8 | 19,2 | 2,4 | 1,9 | 2,8 | 8,2 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 5,2 | 5,2 | 5,8 | 2,2 | 4,5 | 3,5 | 18,3 | 3,8 | 2,1 | 1,8 | 6,3 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 10 | 2,4 | 9,9 | 1,7 | 5,7 | 0,1 | 24,9 | 1,7 | 2,2 | 2,5 | 6 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 3,7 | 2,9 | 7,9 | 1,2 | 3,5 | . | 25,6 | 0,8 | 1,5 | 5,2 | 3,7 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Roemenië naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
| jaar | kwartaal | Andere geconfectioneerde artikelen, n.e.g. | Bereidingen van groenten en vruchten | Dranken, alcoholhoudende vloeistoffen en azijn | Fruit | Groenten | Kunststof en werken daarvan | Machines, mechanische apparaten en onderdelen | Melk en zuivelproducten, vogeleieren, natuurhoning | Minerale brandstoffen, aardolie | Werken van gietijzer, ijzer en staal | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 2,3 | 2,7 | 1,5 | 38,4 | 27,6 | 1,6 | 1,8 | 0,9 | 20,1 | 3,7 | 17 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 3,5 | 2,5 | 2,7 | 37,1 | 149,6 | 1,5 | 0,7 | 0,4 | 11,3 | 3,5 | 18,8 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 3,1 | 1,8 | 2,8 | 48,7 | 5,9 | 0,8 | 0,3 | 0,4 | 12,2 | 2 | 15,4 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 2,9 | 2,7 | 3,7 | 138,2 | 41,2 | 0,9 | 0,2 | 2,1 | 6,6 | 3 | 20,9 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 3 | 3 | 6,7 | 46,9 | 29,5 | 3,5 | 0,3 | 2 | 12,8 | 1 | 16,2 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 3,4 | 2,6 | 6,2 | 46,7 | 145 | 12,3 | 0,2 | 3,7 | 13,6 | 0,8 | 18 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 3,3 | 1,8 | 4 | 58,1 | 5 | 7,4 | 0,6 | 5,4 | 13,8 | 1,8 | 20,6 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 3,2 | 3,5 | 1,6 | 127,1 | 55,1 | 5,5 | 1 | 5,5 | 9,1 | 1,1 | 19,2 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 2,6 | 3,5 | 0,6 | 41,2 | 49,9 | 10,1 | 2,4 | 2,9 | 10,7 | 3,8 | 12,4 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 2,6 | 2,2 | 0,8 | 46,1 | 152,9 | 7,2 | 0,8 | 3,7 | 7,4 | 3,2 | 13,6 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 2,8 | 2,5 | 1,2 | 62,2 | 6,3 | 14,7 | 0,6 | 3,9 | 5,4 | 3,1 | 16,4 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 2,9 | 4,5 | 1,2 | 127,7 | 36,4 | 10,6 | 0,3 | 2,8 | 6,6 | 2,6 | 14 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 2,7 | 3,1 | 0,7 | 53,3 | 25,7 | 26,2 | 0,3 | 2,3 | 6,5 | 2,3 | 12,3 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 2,7 | 4,6 | 1,4 | 56,1 | 147,1 | 38,2 | 0,9 | 1,3 | 10,2 | 5,5 | 15,2 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 2,5 | 2,8 | 1 | 76,9 | 5,5 | 62 | 1,1 | 2,6 | 13,2 | 4,4 | 23,3 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 2,9 | 4,4 | 1,2 | 145,6 | 36,5 | 74,3 | 0,4 | 1,7 | 17,3 | 5,8 | 17 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 2,9 | 2,1 | 0,6 | 48,5 | 42 | 35,6 | 0,6 | 1 | 6,7 | 2,1 | 13,4 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 4,6 | 3,9 | 1,5 | 65,1 | 123,1 | 12,6 | 0,6 | 0,9 | 3,6 | 5,4 | 13,7 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 4,9 | 3,4 | 3,5 | 95,5 | 8,2 | 55,1 | 9,7 | 4,4 | 18,1 | 4,4 | 30,2 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 4,3 | 5,6 | 11,8 | 166,2 | 35,3 | 49,3 | 10,3 | 7,3 | 22,1 | 7,1 | 28,2 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 3,3 | 5 | 9,8 | 55,2 | 33,1 | 61,6 | 4,9 | 4,3 | 61,8 | 3,4 | 18,7 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 4,5 | 5 | 13,5 | 89,6 | 121,7 | 63,1 | 10,3 | 2,9 | 9,6 | 5,6 | 34,2 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 3,7 | 3,6 | 8,1 | 103 | 4,3 | 78,3 | 4,4 | 1,1 | 8,5 | 2,8 | 25,2 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 4,3 | 8,1 | 8,3 | 174,5 | 39,3 | 62,7 | 2,4 | 2,9 | 6,2 | 2,6 | 21,1 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Azerbeidzjan naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
| jaar | kwartaal | Cacao en bereidingen daarvan | Eiwitstoffen, gewijzigd zetmeel, lijm, enzymen | Elektrische machines, apparaten en onderdelen | Farmaceutische producten | Machines, mechanische apparaten en onderdelen | Optische, fotografische, medische, precisie- en meetinstrumenten | Parfums, toiletartikelen, cosmetische producten | Resten en afval van de voedselindustrie, bereid voedsel voor dieren | Tabak en tabaksproducten | Watten, vilt, touw | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 0,9 | 2,4 | 14,9 | 49,6 | 22,5 | 2 | 3 | 5 | 2,2 | 0,7 | 29,7 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 1,4 | 2,6 | 14,1 | 33,9 | 25,4 | 2 | 2,5 | 3,4 | 2,5 | 1,1 | 27 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 2,2 | 2,6 | 11,2 | 33,1 | 23,6 | 2,3 | 4,6 | 3 | 3,7 | 1,6 | 27,2 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 2,8 | 2,9 | 13,6 | 28,8 | 26,8 | 5 | 2,9 | 3,8 | 4,3 | 1,5 | 24,7 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 1,9 | 1,6 | 13,5 | 40,4 | 24,1 | 2,9 | 2,6 | 6 | 3,9 | 0,8 | 26 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 2,1 | 1,9 | 10,4 | 46,8 | 28,8 | 3,3 | 2,9 | 4,1 | 3,9 | 0,7 | 46,1 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 2,9 | 2,4 | 12,8 | 39 | 27,1 | 10,4 | 4,7 | 3,8 | 6,3 | 1,1 | 35,3 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 4,2 | 2,4 | 12,2 | 64,4 | 28,6 | 8 | 3,4 | 5 | 4,6 | 0,8 | 33,4 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 3,9 | 2,2 | 16,2 | 22,8 | 22,1 | 4,7 | 3,8 | 6,5 | 3,3 | 0,6 | 30,6 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 0,9 | 2 | 8 | 41,5 | 30 | 4,9 | 2,6 | 4,1 | 2,9 | 0,9 | 19,9 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 3,7 | 1,9 | 12,1 | 30 | 27 | 7,4 | 3,9 | 3,4 | 4 | 0,8 | 25,3 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 3,6 | 2,2 | 11,6 | 37,7 | 29,8 | 5,1 | 2,7 | 4,8 | 3,3 | 0,8 | 26,8 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 3,1 | 2,6 | 10,7 | 28 | 24,9 | 3,4 | 4,9 | 5,2 | 2,8 | 1,1 | 25,6 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 2,6 | 2,9 | 11,7 | 33,5 | 29 | 5,7 | 4,2 | 4,6 | 2,4 | 0,4 | 30,8 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 4,1 | 2,5 | 11,4 | 40,8 | 27 | 5,6 | 3,7 | 3,1 | 3,9 | 0,2 | 27,2 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 5,6 | 3,8 | 12,1 | 42,9 | 31,2 | 9,2 | 3,7 | 5,9 | 4,9 | 0,4 | 26,2 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 3,8 | 0,3 | 9,3 | 34,2 | 21 | 5,1 | 2,9 | 5,7 | 2 | 0,2 | 20,9 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 2,1 | 3,1 | 4,3 | 61,4 | 20,8 | 2,8 | 3,5 | 4,7 | 1,5 | 0,6 | 13,2 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 6,9 | 2,4 | 5,3 | 69,8 | 15,2 | 1,6 | 4,6 | 3,8 | 3,6 | 1 | 22,3 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 7,2 | 2,8 | 6,8 | 71,2 | 14 | 8 | 4,7 | 5,6 | 2,2 | 2,1 | 24,7 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 6,1 | 2,7 | 4,6 | 73,9 | 9,7 | 3 | 4,2 | 3,5 | 4 | 4,4 | 17,7 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 1,6 | 2,7 | 4,6 | 71,4 | 14,4 | 10,1 | 5 | 4,3 | 3,5 | 4,8 | 18,4 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 7,3 | 1,9 | 2,3 | 76,7 | 9,5 | 4,8 | 3,1 | 6,9 | 4,3 | 6,3 | 18 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 20,2 | 2,7 | 3,1 | 57 | 14,2 | 3,8 | 3,3 | 0,5 | 1,7 | 5,9 | 12,4 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Bulgarije naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
| jaar | kwartaal | Dranken, alcoholhoudende vloeistoffen en azijn | Elektrische machines, apparaten en onderdelen | Farmaceutische producten | Kleding en kledingtoebehoren, niet van van brei- of haakwerk | Kleding en kledingtoebehoren, van brei- of haakwerk | Kunststof en werken daarvan | Machines, mechanische apparaten en onderdelen | Parfums, toiletartikelen, cosmetische producten | Rubber en werken daarvan | Schoeisel | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 82,6 | 27,1 | 28,2 | 3 | 1,7 | 11,8 | 43,4 | 2,3 | 1,5 | 0,4 | 76,8 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 103,1 | 25,1 | 27,8 | 3,4 | 1,8 | 17,1 | 52,7 | 2,9 | 1,7 | 0,5 | 91,6 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 131,6 | 34,4 | 24,3 | 3,4 | 2,8 | 16,9 | 43,3 | 3,3 | 2,6 | 0,5 | 69,7 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 145,6 | 43,2 | 42,8 | 2,9 | 1,6 | 15,1 | 57,3 | 4 | 2,5 | 0,3 | 81,3 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 91,3 | 29,8 | 21,3 | 2,6 | 1,8 | 13,1 | 39 | 3,3 | 3,3 | 0,9 | 54,8 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 115,2 | 52,2 | 36 | 5,1 | 3,6 | 18,4 | 57,7 | 3,9 | 3,1 | 1,2 | 95,7 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 125,9 | 42,8 | 29,3 | 10,2 | 7,6 | 14,8 | 49,4 | 3,8 | 3,1 | 4,3 | 74,1 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 159 | 35,7 | 42,9 | 11,8 | 10,4 | 14,6 | 43,6 | 5 | 2,3 | 4,2 | 77,8 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 88,7 | 31,9 | 8,9 | 9,8 | 8 | 12,4 | 36,1 | 3,2 | 2,6 | 5,5 | 69,6 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 61,1 | 39,6 | 29,6 | 5,8 | 4,5 | 11,5 | 33,4 | 2,3 | 2 | 2,9 | 56,2 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 103,8 | 55,2 | 4,7 | 9,5 | 8,6 | 16,6 | 58,2 | 2,7 | 4,8 | 3,9 | 86,9 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 151,2 | 53,8 | 27,8 | 12,8 | 10,8 | 16,6 | 54,4 | 3,3 | 3 | 3,7 | 81,6 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 99,9 | 38,1 | 25,7 | 7,4 | 10,2 | 16,3 | 46,9 | 3,9 | 3 | 5,1 | 79,2 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 52,5 | 37,3 | 29,3 | 10,4 | 8,8 | 17,6 | 54,7 | 3,4 | 3,3 | 5,2 | 98,7 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 92,9 | 41,5 | 23,1 | 10 | 10,2 | 19,9 | 63,6 | 4,2 | 5,7 | 4,8 | 87,5 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 113,1 | 45,6 | 33,5 | 9,3 | 8,5 | 23,1 | 55,3 | 4,4 | 5,1 | 3,1 | 92,4 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 58,9 | 22,4 | 26,1 | 10,9 | 14,2 | 17 | 45,9 | 3,4 | 5,6 | 7,2 | 80,5 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 41,5 | 21,3 | 34,7 | 4,5 | 6 | 14,1 | 69,1 | 3,2 | 4,4 | 2,8 | 83,8 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 99 | 23,6 | 33,1 | 11,2 | 10,1 | 9,9 | 22,3 | 4,5 | 10 | 6,1 | 79,8 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 152,9 | 24,8 | 24,2 | 11,3 | 10,6 | 9,6 | 32,4 | 4,6 | 10,2 | 6,9 | 80,6 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 118,3 | 20,6 | 18,3 | 12,9 | 13,7 | 7,6 | 22,9 | 5,2 | 14,7 | 10,2 | 62,2 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 129,6 | 8,8 | 24,1 | 10,5 | 10,3 | 6,9 | 15,3 | 13 | 11,1 | 7,1 | 58,3 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 110,4 | 6,1 | 28,5 | 18,5 | 15,9 | 6,7 | 15,1 | 13,1 | 9,2 | 11,2 | 57,9 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 139,7 | 2,7 | 35,7 | 14,4 | 16,3 | 5,9 | 12,6 | 11,8 | 8,9 | 10,4 | 53,4 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Letland naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
| jaar | kwartaal | Bereidingen van groenten en vruchten | Diverse producten voor menselijke consumptie | Dranken, alcoholhoudende vloeistoffen en azijn | Elektrische machines, apparaten en onderdelen | Farmaceutische producten | Fruit | Groenten | Koffie, thee, specerijen | Koper en werken van koper | Werken van gietijzer, ijzer en staal | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 0,2 | . | 0 | 0 | 2,8 | 1,5 | 1,2 | 0 | . | . | 0,9 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 0,1 | 0 | 0,1 | 0,2 | 2,3 | 3,1 | 3,5 | . | . | 0 | 1,8 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 0 | . | 0,1 | 0,3 | 2,5 | 4,4 | 0,3 | . | . | 0 | 0,6 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 0,1 | 0 | . | 0,2 | 3,2 | 4,2 | 0,8 | . | . | 0,2 | 1,8 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 0,1 | . | 0,1 | 0 | 3,2 | 3,5 | 1 | 0 | . | . | 1,6 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 0,2 | 0 | . | 0,2 | 2,6 | 4,3 | 3,1 | . | . | 0 | 0,6 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 0,1 | 0 | . | 0,8 | 4,4 | 6,1 | 0,7 | . | . | . | 1,8 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 0,1 | 0 | 0 | 1 | 5,7 | 4,4 | 1,3 | 0 | . | . | 5,1 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 0,1 | . | 0 | 0,2 | 1,8 | 6,4 | 1 | 0,1 | . | . | 1 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 0,1 | 0 | 0 | 0,1 | 8 | 6 | 1,9 | 0,1 | . | . | 0,8 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 0,1 | 0 | 0 | 1,5 | 3,1 | 4,6 | 1 | . | . | 0 | 3,2 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 0,3 | . | 0,1 | 1,1 | 6,7 | 6,8 | 1,4 | 0 | . | . | 2,9 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 0,1 | 0 | 0,1 | 1,9 | 6,1 | 6 | 2 | 0,1 | . | . | 1,1 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 0,1 | . | 0,1 | 1,4 | 3,2 | 3,2 | 2,5 | . | . | . | 1,5 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 0,1 | 0 | 0 | 1,7 | 5,2 | 2,5 | 0,7 | 0,1 | . | . | 2,1 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 0,1 | 0,1 | 0,2 | 1,8 | 4,6 | 2,8 | 2,4 | 0,1 | . | . | 3 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 0,1 | . | 0,1 | 0,4 | 6,6 | 2,2 | 2,4 | 0,1 | 0,2 | 0,2 | 0,3 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | . | 0,1 | 0,1 | 0 | 6,9 | 4,3 | 3,9 | 0,1 | . | 0 | 0 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 0,2 | 0,1 | 0,1 | 0,1 | 6,6 | 4,1 | 1,1 | 0,1 | 0,1 | 0,1 | 0,1 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 0,1 | 0,1 | . | 0,2 | 8,2 | 2,5 | 2,3 | 0,1 | . | . | 0,1 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 0,2 | 0,2 | 0,1 | 1,3 | 15,3 | 0 | 1,6 | . | . | 0,3 | 0,1 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 0,2 | . | 0,1 | 0 | 9 | 0 | 1 | . | . | . | 0 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 0 | 0,1 | 0 | . | 6,2 | . | 0 | . | . | . | 0 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | . | 0,1 | . | . | 10,7 | . | 1,4 | . | . | . | 0 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Noord-Macedonië naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
| jaar | kwartaal | Automobielen, tractors, rijwielen | Dranken, alcoholhoudende vloeistoffen en azijn | Elektrische machines, apparaten en onderdelen | Gietijzer, ijzer en staal | Kleding en kledingtoebehoren, niet van van brei- of haakwerk | Kleding en kledingtoebehoren, van brei- of haakwerk | Machines, mechanische apparaten en onderdelen | Optische, fotografische, medische, precisie- en meetinstrumenten | Parels, edelstenen, edelmetalen | Vis, schaaldieren, weekdieren | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 0,3 | 42,4 | 4,7 | 0,2 | 19,1 | 13,4 | 3,4 | 1,3 | 10,3 | 5 | 44 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 0,4 | 43,8 | 2,4 | 1 | 11,8 | 9,3 | 3,4 | 2,1 | 9,1 | 6,8 | 47,5 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 1,1 | 44,6 | 2,4 | 0,6 | 37,6 | 19,2 | 4,2 | 3,8 | 9 | 5,7 | 53,1 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 0,7 | 55 | 2,4 | 0,5 | 13,7 | 8,3 | 4,1 | 2,2 | 15,3 | 5,7 | 71 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 0,4 | 45,9 | 1,3 | 0 | 13,1 | 10,9 | 2,6 | 1,4 | 13 | 5,1 | 41,9 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 0,6 | 46,6 | 1,6 | 0,4 | 9,4 | 7,3 | 1,6 | 24,3 | 29,8 | 9 | 48,9 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 0,3 | 63,9 | 1,1 | 0,9 | 15,2 | 11,3 | 1,7 | 12,8 | 29,3 | 6,1 | 42,8 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 0,7 | 82,9 | 2,1 | 1,9 | 10,3 | 8,5 | 1,8 | 4,3 | 40,4 | 6 | 59,1 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 1,3 | 40,1 | 1,7 | 3,5 | 7,6 | 8,9 | 2,7 | 6,6 | 17 | 5 | 47,7 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 0,6 | 36,8 | 1,2 | 2,8 | 3,2 | 5,2 | 2,1 | 4,2 | 0,4 | 12,7 | 51,7 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 1,6 | 47,2 | 3,1 | 2,2 | 13,7 | 10,3 | 5,4 | 3,9 | 9,8 | 14,2 | 78 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 2 | 57,7 | 3,8 | 3,5 | 6,9 | 9 | 3,8 | 2,5 | 32,2 | 16,5 | 68,4 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 1 | 39,1 | 3,1 | 2,4 | 8,9 | 9,3 | 3,4 | 3,9 | 19,3 | 7,8 | 50,1 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 2,2 | 48,3 | 2,6 | 3,4 | 6,8 | 11,3 | 2,9 | 3,6 | 16,7 | 17,6 | 78,8 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 2,5 | 55,1 | 2,9 | 1,4 | 15,7 | 12,7 | 4,3 | 4,3 | 15,5 | 22,2 | 75,3 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 3,8 | 67,4 | 3,7 | 4,8 | 10 | 13,9 | 4,7 | 3,2 | 25,3 | 15,4 | 87,5 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 5 | 37,4 | 2,4 | 3,6 | 9,9 | 10,3 | 5,9 | 2,1 | 22,5 | 7,6 | 76,6 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 11,7 | 59,7 | 21,9 | 18,5 | 3,8 | 9,6 | 16,8 | 11,2 | 32,3 | 29,5 | 129,9 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 82 | 103,6 | 239 | 11,4 | 17,6 | 13,4 | 69,5 | 26,5 | 45,9 | 39,8 | 198,6 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 192,2 | 87,5 | 199 | 19 | 10,2 | 12,9 | 66,2 | 52,1 | 103,3 | 40,7 | 206,8 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 168,6 | 67,3 | 178 | 19,3 | 16 | 20,4 | 52,3 | 23,9 | 64,8 | 14,3 | 171 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 154,1 | 60,9 | 240,1 | 21,2 | 24,1 | 26,8 | 56,9 | 25,9 | 85,1 | 10,9 | 183,9 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 81,1 | 83,1 | 250,6 | 9,6 | 29,8 | 25 | 66,3 | 25,3 | 101,3 | 14,1 | 190 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 27,7 | 92,5 | 255,1 | 23,4 | 28,6 | 21,5 | 80,5 | 26,8 | 96,7 | 13,6 | 155,3 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Armenië naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
| jaar | kwartaal | Anorganische chemische producten | Automobielen, tractors, rijwielen | Elektrische machines, apparaten en onderdelen | Ertsen, slakken, assen | Gietijzer, ijzer en staal | Kunststof en werken daarvan | Machines, mechanische apparaten en onderdelen | Minerale brandstoffen, aardolie | Werken van gietijzer, ijzer en staal | Zout, steen, gips, cement | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 101,3 | 2,3 | 28 | 265,1 | 300,9 | 13,8 | 39,2 | 176,4 | 56,7 | 34,9 | 218,3 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 217,8 | 3,2 | 27,6 | 302,6 | 380 | 15,9 | 34,7 | 180,3 | 58,3 | 29,8 | 236,6 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 147,7 | 4,6 | 28,8 | 293,1 | 306,6 | 16,3 | 37,2 | 148,6 | 41,3 | 36,5 | 208 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 179,4 | 8,6 | 34,4 | 255,6 | 249,8 | 15,1 | 34,1 | 155,5 | 55,8 | 34 | 265,2 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 160 | 11,7 | 21,7 | 329 | 187,4 | 15,9 | 35,3 | 155 | 54,3 | 37,9 | 230,8 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 86,1 | 12,4 | 26,4 | 336,4 | 365,6 | 16,3 | 38,8 | 151,6 | 47,1 | 34,5 | 288,5 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 124,5 | 8,8 | 30,1 | 408,7 | 255,2 | 20,5 | 41,2 | 149,8 | 40,7 | 36 | 266 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 268,6 | 16,8 | 31,3 | 374,5 | 225 | 14,7 | 38,9 | 225,9 | 35,7 | 26,9 | 320,3 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 72,4 | 8 | 15 | 401,3 | 190,4 | 13 | 34,8 | 119 | 32,2 | 22,9 | 231,8 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 120,8 | 3,5 | 18,2 | 301,1 | 198,1 | 12,5 | 17,1 | 114,4 | 34,1 | 25,7 | 216,8 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 200 | 18,4 | 30,1 | 388,3 | 233,1 | 18,4 | 29,4 | 96,6 | 35,8 | 27,6 | 272,5 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 218,9 | 20,1 | 30,4 | 421,5 | 244,7 | 15,5 | 29,4 | 134,1 | 34,1 | 26,9 | 278 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 94,1 | 15,2 | 28,5 | 376,6 | 355,4 | 23,1 | 29,3 | 144,1 | 45,3 | 29 | 275,5 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 220,8 | 14,6 | 28,5 | 546,7 | 575,6 | 28,2 | 32,4 | 144 | 38,5 | 44,7 | 281,9 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 132,9 | 29,3 | 33,4 | 519,7 | 452,2 | 39,7 | 37,5 | 118,1 | 25,2 | 46,1 | 326,1 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 256,4 | 29,8 | 32,5 | 385,8 | 487,9 | 21,9 | 28,9 | 144,9 | 34,3 | 49,9 | 414,5 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 254,4 | 13,1 | 24,6 | 351,8 | 435,7 | 31,2 | 33,3 | 154,2 | 19,9 | 59,7 | 310,5 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 368 | 34,1 | 170,6 | 215,8 | 217,9 | 41,4 | 126,5 | 145,9 | 28,5 | 91,6 | 408,9 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 357,7 | 75,5 | 274 | 166 | 449,1 | 54,7 | 362,3 | 167,9 | 62,9 | 79,7 | 540,2 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 388,4 | 76,3 | 358,2 | 201,8 | 367,1 | 54,7 | 315,2 | 141 | 66,3 | 54 | 630,3 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 413,6 | 112 | 226 | 217,2 | 328,1 | 70,2 | 327,7 | 129,2 | 65,6 | 45,4 | 532,5 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 474,8 | 195,8 | 184,9 | 330,8 | 327,8 | 66,8 | 317 | 127,7 | 54,1 | 53,9 | 628,9 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 288 | 88 | 137,7 | 237,3 | 330,5 | 65,5 | 275,8 | 107,2 | 53,7 | 54,9 | 505,2 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 785,2 | 63,3 | 118,6 | 208,9 | 314,9 | 38,9 | 198,7 | 115,5 | 40,8 | 39,5 | 490,3 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Kazachstan naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
| jaar | kwartaal | Automobielen, tractors, rijwielen | Brei- en haakwerk aan het stuk | Elektrische machines, apparaten en onderdelen | Fruit | Katoen | Kleding en kledingtoebehoren, niet van van brei- of haakwerk | Kleding en kledingtoebehoren, van brei- of haakwerk | Koper en werken van koper | Machines, mechanische apparaten en onderdelen | Schoeisel | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 4 | . | 1,1 | 5,4 | 3,7 | 0,9 | 32 | 1,2 | 0,9 | 10,9 | 13,8 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 3,1 | . | 1,3 | 5,6 | 1,2 | 1,2 | 69,8 | 20,4 | 0,8 | 3,5 | 24,2 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 3,4 | . | 2,3 | 2,4 | 0,9 | 0,4 | 2,9 | 9,4 | 0,4 | 0,2 | 17,2 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 4,8 | 0,1 | 3,3 | 3,2 | 11,9 | 2,3 | 23,9 | 32,3 | 0,6 | 0,1 | 29,4 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 0,4 | 0 | 1,1 | 5,1 | 2,6 | 1,3 | 14,9 | 5,2 | 0 | 0,3 | 14,7 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 2,7 | 0 | 0,9 | 5,3 | 0,6 | 1,6 | 6,8 | 2,6 | 0 | 0,1 | 20,4 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 2,6 | 0 | 0,6 | 3,5 | . | 1,7 | 14,3 | 1,4 | 0,3 | 0 | 19,6 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 3 | . | 1,2 | 4,8 | 2 | 0,9 | 9,5 | 4,9 | 0 | 0,1 | 15 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 2,5 | . | 3,2 | 16,7 | 1,6 | 1,1 | 24,5 | 4,5 | 0,4 | 0,2 | 23,9 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 2,4 | . | 0,5 | 0,1 | 0,3 | 1,6 | 4,2 | 5 | 0 | 0 | 15,6 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 3,7 | . | 2,1 | 10 | 0,2 | 3,7 | 7 | 8,1 | 0,1 | 0,2 | 20,8 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 3,2 | . | 1,4 | 4,8 | 1,7 | 2,8 | 6,9 | 7,3 | 0,1 | 0,1 | 25 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 2,5 | . | 1,3 | 5,7 | 0 | 4,2 | 4,7 | 15,5 | 0,3 | 1,6 | 56,1 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 8,5 | . | 1,3 | 5,5 | 0,6 | 3,1 | 11 | 20 | 0,2 | 0,6 | 37,7 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 6,7 | 0,1 | 0,9 | 8,6 | . | 3,5 | 7,2 | 17 | 0 | 0,4 | 29 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 7,7 | 0,1 | 1,6 | 39,4 | 0 | 4,2 | 26 | 13,7 | 1,4 | 2,9 | 36,4 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 5,7 | 0,2 | 2 | 6 | 0,2 | 3,4 | 9,9 | 27 | 1,1 | 3,8 | 30,7 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 7,4 | 2,7 | 7,9 | 11,4 | 0,1 | 28,1 | 43,6 | 23,1 | 18 | 30,8 | 92,9 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 11,9 | 2,1 | 3,3 | 21,7 | 0 | 6 | 9,6 | 16,8 | 2,9 | 2,4 | 44,3 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 14,4 | 45,4 | 12,1 | 8,6 | 131,4 | 22,3 | 17,2 | 18 | 27,9 | 12,4 | 167,2 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 14,8 | 0 | 12,2 | 8,8 | 0,7 | 8,1 | 8,8 | 29,5 | 7 | 0,9 | 39,3 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 17,2 | 2,8 | 15,5 | 11,7 | 0,1 | 11,8 | 11,1 | 17,9 | 92,1 | 27,6 | 60,7 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 26 | 15 | 8,2 | 7,6 | 0 | 8,5 | 8,7 | 14,2 | 25,6 | 0,8 | 42,5 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 20,5 | 9,1 | 18,8 | 22,1 | 0,1 | 4,6 | 9,2 | 19,4 | 29,8 | 7,6 | 49,6 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Kirgizië naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
| jaar | kwartaal | Dranken, alcoholhoudende vloeistoffen en azijn | Elektrische machines, apparaten en onderdelen | Farmaceutische producten | Fruit | Kleding en kledingtoebehoren, van brei- of haakwerk | Kunststof en werken daarvan | Machines, mechanische apparaten en onderdelen | Resten en afval van de voedselindustrie, bereid voedsel voor dieren | Werken van gietijzer, ijzer en staal | Zeep, wasmiddelen, smeermiddelen, poets- en onderhoudsmiddelen | Overig |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2018 | 1e kwartaal, 2018 | 3,1 | 4,3 | 24 | 49,4 | 33,6 | 9,8 | 19,6 | 2,3 | 4,6 | 2,8 | 127,7 |
| 2018 | 2e kwartaal, 2018 | 3,2 | 3,9 | 20,3 | 63,1 | 21,5 | 11,4 | 25,8 | 3,6 | 3,6 | 3,5 | 106,5 |
| 2018 | 3e kwartaal, 2018 | 1,3 | 4,9 | 16,9 | 42,3 | 38,2 | 11,3 | 22,5 | 2,3 | 3 | 1,7 | 96 |
| 2018 | 4e kwartaal, 2018 | 1,8 | 6,5 | 15,8 | 31,4 | 35,1 | 9,5 | 26,5 | 4,5 | 4,2 | 3,8 | 96,4 |
| 2019 | 1e kwartaal, 2019 | 2 | 4 | 15,5 | 37,6 | 23 | 11,3 | 22,7 | 3,3 | 1,7 | 7,5 | 110 |
| 2019 | 2e kwartaal, 2019 | 2,7 | 5,5 | 17,8 | 56,4 | 20,3 | 10,2 | 25,6 | 5,4 | 1,7 | 3,9 | 111,8 |
| 2019 | 3e kwartaal, 2019 | 2,5 | 4,2 | 19,4 | 39,3 | 27,7 | 11,2 | 29,1 | 3,8 | 2,7 | 4,4 | 84,2 |
| 2019 | 4e kwartaal, 2019 | 1,9 | 4,3 | 19,8 | 40 | 30,7 | 11,8 | 29 | 4,7 | 2,2 | 4,4 | 99,9 |
| 2020 | 1e kwartaal, 2020 | 2,3 | 5 | 4,4 | 51,1 | 28 | 8,6 | 17,7 | 4,4 | 3,3 | 3,5 | 117,9 |
| 2020 | 2e kwartaal, 2020 | 1,4 | 3 | 23,8 | 54 | 6,7 | 6,3 | 19,4 | 5,5 | 1,9 | 5,8 | 77,5 |
| 2020 | 3e kwartaal, 2020 | 2,1 | 6 | 5,6 | 40,5 | 19,8 | 9,5 | 33,1 | 3,6 | 2,4 | 6,8 | 90,3 |
| 2020 | 4e kwartaal, 2020 | 3,2 | 4,9 | 17,7 | 37,1 | 18 | 11,5 | 28,7 | 6,5 | 2,2 | 12,8 | 97,4 |
| 2021 | 1e kwartaal, 2021 | 2,1 | 6,9 | 15,6 | 47,6 | 23,6 | 9,8 | 27,4 | 6,3 | 2,6 | 8,2 | 111,1 |
| 2021 | 2e kwartaal, 2021 | 2,5 | 6,2 | 19,7 | 56,4 | 16,3 | 12,9 | 30,9 | 7,6 | 5,5 | 11,4 | 99 |
| 2021 | 3e kwartaal, 2021 | 2,3 | 4 | 14,7 | 28 | 23,2 | 13,5 | 31,3 | 9,3 | 3,9 | 8,1 | 97,3 |
| 2021 | 4e kwartaal, 2021 | 1,9 | 4,5 | 18,6 | 27,5 | 23,7 | 13,3 | 27,5 | 4,9 | 3,4 | 6,9 | 98,8 |
| 2022 | 1e kwartaal, 2022 | 1,8 | 3,2 | 16,8 | 34 | 34 | 11,8 | 24,6 | 4,9 | 2,6 | 9,2 | 99,8 |
| 2022 | 2e kwartaal, 2022 | 1,3 | 5,1 | 12 | 65,6 | 20,5 | 14,4 | 32,1 | 14,3 | 3,4 | 6,5 | 90,4 |
| 2022 | 3e kwartaal, 2022 | 3,9 | 17,3 | 20,3 | 33,1 | 36 | 9,4 | 59,3 | 8,7 | 5,8 | 12,6 | 103 |
| 2022 | 4e kwartaal, 2022 | 5,1 | 60,1 | 14,8 | 27,1 | 26,9 | 12 | 73,6 | 10,7 | 10,6 | 18,2 | 117,6 |
| 2023 | 1e kwartaal, 2023 | 9,7 | 22,7 | 17,7 | 25,3 | 41,2 | 6,9 | 71,2 | 17,5 | 9,5 | 14,7 | 113,7 |
| 2023 | 2e kwartaal, 2023 | 13,7 | 15,9 | 16 | 29,7 | 30,3 | 8,3 | 59,4 | 21,9 | 12,7 | 5,5 | 100,2 |
| 2023 | 3e kwartaal, 2023 | 12,8 | 10 | 15,5 | 17,3 | 32,5 | 7,6 | 52,4 | 16,3 | 9,3 | 0,3 | 86,8 |
| 2023 | 4e kwartaal, 2023 | 12,7 | 12,1 | 16,3 | 15,8 | 26,2 | 6,9 | 47,7 | 22,8 | 6,7 | 0,3 | 102,9 |
| Bron: VN Comtrade (2024) | ||||||||||||
| 1) De export is onderverdeeld in de 10, na februari 2022, qua waarde meest vanuit Servië naar Rusland geëxporteerde productgroepen (2-cijferige gecombineerde nomenclatuur). | ||||||||||||
1.10Literatuur
Literatuur
Algemeen Dagblad (2024, 5 september). VS sanctioneren hoofdredacteur van Russische staatsmedium RT voor poging tot beïnvloeding presidentsverkiezingen. Geraadpleegd op 24 oktober 2024.
Ahn. D., & Ludema, R. (2020). The sword and the shield: The economics of targeted sanctions. European Economic Review, 130, 103587.
Apergis, N. (2021, 5 maart). Wie gebruikte als eerste economische sancties? Historia. Geraadpleegd op 24 oktober 2024.
Bailey, M. A., Strezhnev, A., & Voeten, E. (2017). Estimating dynamic state preferences from United Nations voting data. Journal of Conflict Resolution, 61(2), 430–456.
Besedes, T., Goldbach, S., & Nitsch, V. (2024). Smart or smash? The effect of financial sanctions on trade in goods and services. Review of International Economics, 32(1), 223–251.
Booij, D. (2024, 19 april). VS en EU kondigen sancties af tegen Israëlische kolonisten. NRC Handelsblad. Geraadpleegd op 23 oktober 2024.
Bruins Slot, H., & van Leeuwen, G. (2024). Antwoord op vragen van de leden Paternotte en Veldkamp over het omzeilen van sancties op Rusland via geografische U-bochtconstructies [Kamerbrief].
Cappa, F., Cini, A., Bortolotti, L., Poidatz, J., & Cervo, R. (2021). Hornets and honey bees: a coevolutionary arms race between ancient adaptations and new invasive threats. Insects, 12(11), 1037.
CBS (2024). De Nederlandse economie in 2023 – 6. Inflatie. Centraal Bureau voor de Statistiek.
CBS (2023, 6 november). Meer Nederlandse sanctiegoederen naar Turkije. Centraal Bureau voor de Statistiek.
Chupilkin, M., Javorcik, B., & Plekhanov, A. (2023). The Eurasian roundabout: Trade flows into Russia through the Caucasus and Central Asia. EBRD Working Paper No. 276.
Coates, B. (2019, december). A Century of Sanctions. Ohio State University. Geraadpleegd op 23 oktober 2024.
Crozet, M., & Hinz, J. (2020). Friendly fire: the trade impact of the Russia sanctions and counter-sanctions. Economic Policy, 35(101), 97–146.
Crozet, M., Hinz, J., Stammann, A., & Wanner, J. (2021). Worth the pain? Firms’ exporting behavior to countries under sanctions. European Economic Review, 134, 103683.
Darvas, Z., Moffat, L. L., Martins, C. & McCaffrey, C. (2024). Russian foreign trade tracker. Bruegel. Geraadpleegd op 28 oktober 2024.
De Koning, M., & Heck, W. (2024, 6 maart). Amerikaanse sancties tegen Europese aanbieder van Predator spionagesoftware. NRC Handelsblad. Geraadpleegd op 23 oktober 2024.
De Telegraaf (2024, 11 oktober). VS kondigen nieuwe sancties aan tegen Iraanse oliesector. Geraadpleegd op 23 oktober 2024.
De Volkskrant (2024, 25 augustus). China hekelt nieuwe sancties VS en dreigt met tegenmaatregelen. Geraadpleegd op 23 oktober 2024.
Europese Commissie (2024). White Paper on Export Controls. Versie 1.5. Geraadpleegd op 24 oktober.
Europese Raad (2024a, 30 september). De EU-sancties tegen Rusland uitgelegd. Raad van de Europese Unie. Geraadpleegd op 2 oktober 2024.
Europese Raad (2024b). Tijdlijn – EU-sancties tegen Rusland. Raad van de Europese Unie. Geraadpleegd op 2 oktober 2024.
Farell, H., & Newman, A. (2019). Weaponized Interdependence: How Global Economic Networks Shape State Coercion. International Security, 44(1), 42–79.
Felbermayr, G., Kirilakha, A., Syropoulos, C., Yalcin, E., & Yotov, Y. V. (2020). The global sanctions data base. European Economic Review, 129, 103561.
Görg, H., Jacobs, A., & Meuchelböck, S. (2024). Who is to suffer? Quantifying the impact of sanctions on German firms. Journal of Economic Behaviour and Organization, 228, 106767.
Gullstrand, J. (2020). What goes around comes around: The effects of sanctions on Swedisch firms in the wake of the Ukraine crisis. The World Economy, 43(9), 2315–2342.
Guimelli, F. (2011). Coercing, constraining and signaling: Explaining UN and EU sanctions after the Cold War. ECPR Press.
Haidar, J. (2017). Sanctions and export deflection: Evidence from Iran. Economic Policy, 32(90), 319–355.
Jäkel, I., Ostervig, S., & Yalcin, E. (2024). The effects of heterogeneous sanctions on exporting firms: Evidence from Denmark. Review of International Economics, 32(1), 161–189.
Kamphorst, J. (2024). Brussel dreigt met sancties als Georgië zijn politieke koers niet bijstelt. Trouw. Geraadpleegd op 24 oktober 2024.
Kohl, T. (2022). Unilateral and Extraterritorial Sanctions Symposium: Extraterritorial Sanctions – Overcompliance and Globalization. Opinio Juris.
Kohl, T., van den Berg, M., & Franssen, L. (2024). Going Dutch? Firm exports and FDI in the wake of the 2014 EU-Russia sanctions. Review of International Economics, 32(1), 190–222.
Kwon, O., Syropolous, C., & Yotov, Y. V. (2024). Identifying and quantifying the extraterritorial effects of sanctions. European Economic Review, 104888.
Liboreiro, J. (2022, 14 december). Ukraine war: Western components found in Iranian-made drones used by Russian army, expert warns. Euronews. Geraadpleegd op 24 oktober 2024.
Mackinnon, A. (2024). Russia’s War Machine Runs on Western Parts. Foreign Policy. Geraadpleegd op 24 oktober 2024.
Ministerie van Buitenlandse Zaken (2023, 21 december). Wat zijn sancties? Buitenlandse Zaken in begrijpelijke taal. Ministerie van Buitenlandse Zaken. Geraadpleegd op 3 oktober 2024.
Ministerie van Buitenlandse Zaken (2024a). Vaststelling van de begrotingsstaat van het Ministerie van Buitenlandse Zaken (V) voor het jaar 2025. 36 600 V. Ministerie van Buitenlandse Zaken.
Ministerie van Buitenlandse Zaken (2024b). Jaarverslag en Slotwet voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking 2023. 36 560 XVII. Ministerie van Buitenlandse Zaken.
NOS (23 december 2022). Kirgizië, Armenië, Turkije: via deze landen krijgt Rusland toch sanctieproducten. NOS. Geraadpleegd 10 november 2024.
NOS (9 maart 2024). Waarom de NAVO én Rusland dit eiland willen. NOS. Geraadpleegd 10 november 2024.
NRC (15 maart, 2024a) Tijdens een wereldreis voor ruwe aardolie tankt Poetin in Zeeland. NRC Handelsblad. Geraadpleegd op 7 oktober 2024.
NRC (12 juli, 2024b) De Nederlandse kustwacht voert sancties tegen Rusland niet uit. NRC Handelsblad. Geraadpleegd op 7 oktober 2024.
Raad van de Europese Unie (2024). Het protocol inzake Ierland en Noord-Ierland uitgelegd. Geraadpleegd op 28 oktober 2024.
Rademakers, R., Houbiers, T., Konietzny, R., & Oomes, N. (2024) Abnormale toename export van sanctiegoederen naar ‘uitwijklanden’. Economisch Statistische Berichten, 109, 68–71.
Rademakers, R., & Oomes, N. (2022). Handelssancties tegen Rusland hebben ook indirecte kosten en baten. Economisch Statistische Berichten, 107(4816), 538–541.
Schoof, R. (2024, 9 augustus). Ondanks sancties zitten er westerse chips in de bommen die op Oekraïense steden vallen. Hoe kan dat? NRC Handelsblad. Geraadpleegd op 24 oktober.
The Economist (2021, 22 april). Sanctions are now a central tool of governments’ foreign policy. Geraadpleegd op 23 oktober 2024.
The Economist (2024, 19 augustus). The mysterious middlemen helping Russia’s war machine. Geraadpleegd op 5 november.
Vakulenko, S. (2024, 27 september). Is a “Shadow Fleet” of Oil Tankers Really Circumventing the Russian Price Cap? Carnegie Politika commentary. Geraadpleegd op 14 oktober 2024.
Van de Klundert, M., & Sietsma, S. (2023, 14 december). Duits bedrijf spil in handel naar Rusland, douane doet inval. NOS. Geraadpleegd op 24 oktober 2024.
Van Lieshout, J. (Regie & samenstelling), Meekes, R. (Research), & Bosma, R. (Eindredactie). (2024, 13 oktober). Zembla: De schaduwvloot [Televisie-uitzending]. BNNVARA.
Waterval, D. (2024, 4 september). Russische wapens zijn akelig effectief, met dank aan Nederlandse ASML-machines. Trouw. Geraadpleegd op 28 oktober 2024.
Yamaguchi, Y., Ugajin, A., Utagawa, S., Nishimura, M., Hattori, M., & Ono, M. (2018). Double-edged heat: honeybee participation in a hot defensive bee ball reduces life expectancy with an increased likelihood of engaging in future defense. Behavioral Ecology and Sociobiology, 72, 1–8.
Noten
Opgemerkt dient te worden dat sancties in de economische literatuur doorgaans als ‘effectief’ worden beschouwd indien een causaal verband wordt vastgesteld tussen een sanctie en economische uitkomsten zoals verminderde handel, investeringen of groei. De mate waarin beoogde politieke doelen worden bereikt, zoals het beëindigen van een conflict of verandering van beleid in het gesanctioneerde land, staat in economische analyses doorgaans niet centraal.
Vooral sancties die door de Verenigde Staten worden opgelegd, worden gekenmerkt door een extraterritoriaal karakter dat verstrekkende, beperkende effecten op bedrijven in derde landen kan hebben (Kohl, 2022; Kwon et al., 2024).
Specifieke maatregelen tegen personen of entiteiten zijn niet opgenomen in de lijst. In de periode 2014–2023 werd de lijst stapsgewijs uitgebreid met personen en entiteiten waarvoor handelsbeperkingen golden. Voor een compleet overzicht zie Europese Raad (2024b).
Handel in gesanctioneerde goederen is niet per definitie uitgesloten. Afhankelijk van het sanctiepakket, de timing en de goederen in kwestie kan er sprake zijn van exportcontroles, maar geen uitvoerverbod.
De staafdiagrammen in figuur 1.4.1 en 1.4.2 maken onderscheid tussen producten waar geen sanctiemaatregelen op van toepassing zijn, producten waarvan de export naar Rusland gesanctioneerd is, producten waarvan de export naar Rusland gesanctioneerd is en waar bovendien de dual-use verordening op van toepassing is.
Zie bijvoorbeeld ashurst.com/en/insights/eu-sanctions voor meer informatie over de verschillende sancties.
We lichten er ter illustratie twee landen uit in de lopende tekst in figuren 1.5.2 en 1.5.3 en bieden de overige figuren aan in de bijlage van dit hoofdstuk. Voor Turkmenistan en Mongolië zijn de gewenste data niet in voldoende detail beschikbaar bij Comtrade en wordt derhalve geen figuur getoond.