Handel en milieu – Een introductie

Mensen werken tegenwoordig vaker van thuis, eten minder vlees, gebruiken minder plastic tassen, isoleren hun woning beter en installeren zonnepanelen of warmtepompen om te voorzien in hun energieverbruik. Men is zich meer en meer bewust van de noodzaak om maatregelen te nemen om de druk op het milieu te verlagen, onze planeet te beschermen en het welzijn van toekomstige generaties in stand te houden. Veel initiatieven zoals ‘circulaire economie’, ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’, ‘deeleconomie’, ‘kringlooplandbouw’, ‘Green Deal’, ‘klimaatengineering’, ‘Sustainable Development Goals’ worden geïntroduceerd om bewustwording te creëren en de wereldeconomie in een duurzamere richting te duwen.

Duurzame ontwikkeling wordt door de VN-commissie Brundtland (WCED, 1987) gedefinieerd als ‘een economisch levensvatbare, milieuvriendelijke en sociaal aanvaardbare ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen’. Lange tijd werd prioriteit gegeven aan economische groei (Muscalu et al., 2016). Gezondheid, veiligheid, sociale en economische stabiliteit van de samenleving zijn echter ook essentieel bij het bepalen van de levenskwaliteit en groei van de zogenaamde brede welvaart. Daarnaast hebben de keuzes van Nederlanders ook effect op banen, inkomens, (niet-hernieuwbare) hulpbronnen en het milieu in andere landen. De goederen en diensten die in Nederland worden ingevoerd, zijn in andere landen geproduceerd. Dat levert elders banen en inkomens op, maar het legt ook een druk op de (niet-hernieuwbare) hulpbronnen en het milieu in andere landen (CBS, 2020).

Eén van de schaduwkanten van globalisering is een toenemende druk op het milieu. Hierbij kan gedacht worden aan uitputting van natuurlijke hulpbronnen, ontbossing ten behoeve van een toenemende vraag naar bepaalde producten en de uitstoot door toenemend internationaal transport. Door mondiale versnippering van productieketens komen steeds meer grondstoffen en producten voor binnenlandse consumptie of verwerking uit productiegebieden ver weg. De afstand tussen de plaats van productie en consumptie is enorm toegenomen (PBL, 2013), wat zorgt voor een groei van het grensoverschrijdende vervoer van goederen. Door ernstige milieuproblemen en groeiende -schade is het ecologische en milieu-gerelateerde aspect van globalisering meer in beeld gekomen. In deze Internationaliseringsmonitor ligt daarom de focus op het ecologische aspect van de Nederlandse handel: hoe draagt globalisering bij aan de problemen en oplossingen als het gaat om milieu-gerelateerde duurzaamheid? Internationale handel is én gerelateerd aan milieuproblemen, én kan een bijdrage leveren aan het oplossen daarvan.

Als handelsland kan Nederland een bijdrage leveren aan het verminderen van de milieudruk en sociale misstanden elders. De handelsketen vormt een logische route om de productie te verduurzamen, met inzet van alle in de keten betrokken actoren, zowel producenten, handelaren en verwerkers, als retailers en consumenten (PBL, 2013). Duurzame productie en handel kunnen gestimuleerd worden door het certificeren van handelsketens volgens internationaal breed gedragen duurzaamheidsstandaarden, zoals MSC voor duurzaam gevangen vis of FSC voor duurzaam geoogst hout (PBL, 2013). Duurzame internationale handel levert zodoende een belangrijke bijdrage aan het realiseren van een aantal Sustainable Development Goals (SDG’s) van de Verenigde Naties en vergroot zo de brede welvaart in de wereld (Ministerie van Buitenlandse Zaken, 2018). Verduurzaming van de Nederlandse economie en handel is een belangrijk beleidsthema. Dit betekent dat goed zicht hebben op ontwikkelingen en trends in de handel in duurzame goederen van groot belang is. Ook kennis van de milieudruk van handel en het gedrag van bedrijven zijn daarbij belangrijke facetten.

Nederland speelt als handelsland een grote rol in de wereldwijde handel van grondstoffen en materialen. De winning en verwerking van ruwe grondstoffen en materialen zet echter druk op het milieu. Nederland heeft de ambitie om een circulaire economie te worden en daarmee grondstoffen- en materiaalinzet sterk te reduceren. In hoofdstuk 1 kijken we naar de omvang van de Nederlandse materiaal- en grondstoffenhandel en hoe zuinig Nederland omspringt met materialen. Hoeveel grondstoffen en andere materialen importeert, consumeert en exporteert Nederland? En hoe doet Nederland het in vergelijking met andere EU-landen? Hoe ontwikkelen deze stromen zich door de tijd?

Nederland is een belangrijke exporteur van technologische oplossingen en milieugoederen.

Hoofdstuk 2 brengt de internationale handel van milieugoederen in beeld. Milieugoederen worden in het algemeen gezien als goederen die kunnen bijdragen aan het verbeteren van de kwaliteit van het milieu en het verminderen van vervuiling in zowel ontwikkelde- als ontwikkelingslanden.

Nederland blijkt een grote importeur te zijn van producten met een grote milieu-impact. Hoofdstuk 3 bespreekt vier producten met een grote milieu-impact: vlees, palmolie, kleding en laptops (inclusief tablets). Hierbij wordt gekeken vanuit een waardeketenperspectief: alle milieudruk die is verbonden met de levenscyclus van producten; van het winnen van grond­stoffen tot ontbossing en van landgebruik tot aan de uitstoot van schadelijke stoffen, etc.

Niet-tarifaire maatregelen (NTM’s) zijn er primair om de gezondheid van mens, dier, plant en de natuur te waarborgen. Op die manier kunnen ze ook bijdragen aan de SDG’s. In hoofdstuk 4 brengen we de samenhang tussen NTM’s en SDG’s in beeld en beschrijven we welk deel van de Nederlandse import en export met zulke SDG-gerelateerde NTM’s te maken heeft.

Productie en export van goederen kosten energie en leiden bijgevolg tot extra CO₂-uitstoot (Stolwijk, 2011; Groot, 2021). In hoofdstuk 5 staat de energie-intensiteit van de Nederlandse industrie centraal. Zijn exporteurs efficiënter qua energieverbruik in hun productieproces dan niet-exporteurs? Welke rol speelt inzet op innovatie bij de energiezuinigheid van verschillende groepen bedrijven?

Literatuur

Open literatuurlijst