De handels- en investeringsrelatie tussen Nederland en China
De Nederlandse export is goed voor ongeveer één derde van het Nederlandse bruto binnenlands product (bbp) en daarmee een belangrijke pijler onder het Nederlandse verdienmodel. In dit hoofdstuk wordt de bilaterale handel tussen Nederland en China nader belicht. Dit wordt vanuit het Nederlands perspectief gedaan, maar ook vanuit Chinees perspectief. Ten slotte komt ook de ontwikkeling van de directe investeringen tussen beide landen aan bod.
2.1Inleiding
Invoer uit China is eigenlijk niets nieuws. Al in de zeventiende eeuw deed de Nederlandse VOC pogingen voet aan Chinese wal te zetten en begin achttiende eeuw lukte het om er een handelspost op te zetten. Toen werden er zaken als thee, zijde, porselein en chinoiserie ingevoerd (Van Campen & Mostert, 2015). Tegenwoordig zijn de reusachtige containerschepen die uit China in de Rotterdamse haven aanleggen tot de nok toe gevuld met Chinese elektronica, machines, geneesmiddelen en kleding (CBS, 2015). China heeft daarmee in de afgelopen jaren de positie van derde invoerpartner verworven, na België en Duitsland. Deze invoer is echter niet alleen voor Nederland bestemd. Mede door de gunstige ligging van ons land, de aanwezigheid van grote mainports en de goede infrastructurele verbindingen gaat ongeveer twee derde van de Nederlandse invoer uit China in de vorm van wederuitvoer door naar met name andere EU-landen (Cremers et al., 2019).
De Nederlandse goederenexport is nog steeds vooral gericht op landen binnen de Europese Unie, inclusief het Verenigd Koninkrijk (Ramaekers, 2019). In 2018 bedroeg het aandeel van export naar de EU bijna 71 procent. Wel neemt dit aandeel al jaren af, ten faveure van landen als China en de Verenigde Staten. Het aandeel van China in de totale Nederlandse goederenuitvoer groeide tussen 2010 en 2018 van 1,5 naar 2,4 procent. China en de VS zijn de enige niet-EU-landen in de top-10 exportbestemmingen van de Nederlandse goederenhandel. De vanzelfsprekendheid van internationale handel en de voordelen die dat brengt, staat de afgelopen jaren onder druk. Het handelsconflict tussen de VS en China, dat in 2019 verder opliep, zorgde al voor de nodige onzekerheden. Nederlandse producenten vreesden de gevolgen, vooral diegenen die via een internationale productieketen met China of de VS verbonden zijn (Bouman, 2019; RTLZ, 2019). Onderzoek van Cremers et al. (2019) liet zien dat Nederlandse bedrijven volop gebruikmaken van intermediaire Chinese inputs, bijvoorbeeld voor de exportproductie. Amerikaanse importtarieven op Chinese producten hebben tot gevolg dat China minder kan exporteren en dus verdienen. Dit in combinatie met een toch al afkoelende Chinese economie, leidt ertoe dat China minder in het buitenland kan besteden en de import afneemt. Mede hierdoor – en Brexit – maakte de Duitse auto-industrie in 2019 het slechtste jaar in bijna een kwart eeuw door, wat ook voor Nederlandse toeleveranciers consequenties had (Van der Marel & Segenhout, 2020; CBS, 2019). De uitbraak van het coronavirus eind 2019 maakte nog duidelijker hoe geïntegreerd de wereldeconomie is en hoe kwetsbaar sommige productieketens kunnen zijn.
Vanuit Chinees oogpunt is Nederland een belangrijkere afnemer dan leverancier van goederen. Nederland is voor China zelfs de achtste belangrijkste exportbestemming. Dit heeft voor een belangrijk deel te maken met de distributiefunctie die Nederland vervult bij het voorzien van andere Europese landen van Chinese goederen. De goederenexport van China die in Nederland aankomt, omvat onder andere grote ladingen elektrische machines, machines en mechanische werktuigen, zoals paragraaf 2.4 zal laten zien. Omgekeerd staat Nederland pas op plaats 35 als leverancier van goederen voor de Chinese markt. Niettemin zijn er bepaalde goederen die China graag uit Nederland importeert, zoals bijvoorbeeld hightech machines en voedingsmiddelen.
Het importeren of exporteren van goederen is voor veel bedrijven de eerste of meest voor de hand liggende manier om de eerste stappen over de grens te zetten. Bedrijven kunnen hun afzetmarkt en kansen in het buitenland echter ook vergroten door bijvoorbeeld diensten te verhandelen of door complexere internationaliseringsstrategieën, zoals het investeren in een buitenlandse fabriek, verkoopfiliaal of distributiecentrum. Directe investeringen zijn zodoende een manier om duurzame economische relaties in het buitenland op te bouwen. Zowel de internationale dienstenhandel als de investeringsrelatie tussen China en Nederland is – zeker vergeleken met de goederenhandel – beperkt.
Leeswijzer
Dit hoofdstuk bespreekt verschillende aspecten van de Nederlands-Chinese handel en investeringen tot en met 2019. De meest recente ontwikkelingen in de Nederlands-Chinese handel – als gevolg van de coronacrisis – beperken zich ten tijde van het schrijven van deze publicatie grotendeels nog tot macro-economische cijfers en zijn in hoofdstuk 1 aan bod gekomen. Dit hoofdstuk is als volgt opgebouwd. In paragraaf 2.2 wordt uiteengezet hoe belangrijk China is voor de Nederlandse goederenhandel, waarna in paragraaf 2.3 wordt ingaan op de bedrijven die actief zijn in de goederenhandel met China. Vervolgens kijken we in paragraaf 2.4 naar de Nederlands-Chinese goederenhandel vanuit Chinees perspectief. Hierbij wordt ook ingegaan op de goederenhandel tussen Nederland en de verschillende Chinese provincies, autonome regio’s en stadsstaten. Hiervoor maken we gebruik van data afkomstig van de Chinese douaneadministratie (GACC). Op de bijzondere rol van Hongkong wordt in paragraaf 2.5 dieper ingegaan. In paragraaf 2.6 brengen we de bilaterale investeringen tussen beide handelspartners in kaart. We eindigen dit hoofdstuk met een samenvatting en conclusie van de resultaten, waarna we kort bespreken welke data en methoden in dit hoofdstuk gebruikt werden. Buiten de scope van dit onderzoek – maar niet minder interessant – valt de dienstenhandel tussen Nederland en China. In paragraaf 2.9 presenteren we als bijlage de meest belangrijke cijfers op het vlak van de bilaterale handel in diensten.
2.2Belang van China voor Nederlandse goederenhandel
In deze paragraaf wordt het belang van China voor de Nederlandse goederenhandel uiteengezet. We richten ons eerst op de goederen die Nederland uit China importeert. Daarna wordt onderzocht hoe groot de Nederlandse goederenexport is naar China, en waaruit deze bestaat.
Ruim 9 procent van de Nederlandse invoer komt uit China
Als handelspartner was China voor Nederland in de 20e eeuw lange tijd relatief onbelangrijk. Met toetreding van China tot de WTO in 2001 nam ook de Nederlandse invoer uit het land sterk toe, veel sterker dan die uit onze andere belangrijke handelspartners. In figuur 2.2.1 is te zien dat in 1980 ongeveer 0,3 procent van de Nederlandse goederenimport uit China kwam. In 2001 was dit aandeel al opgelopen tot 4 procent. In 2010 importeerde Nederland voor het eerst meer uit China dan uit de Verenigde Staten, en deze invoerwaarde kwam in 2019 met 43 miljard in de buurt van de invoer uit België én Luxemburg samen.noot1 Daarmee was het aandeel van China in de totale Nederlandse goedereninvoer ruim 9 procent. De vier andere belangrijkste herkomstlanden – Duitsland, België (inclusief Luxemburg), het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten – hebben iets aan belang ingeboet sinds 1980. Duitsland is nog steeds onze belangrijkste handelspartner – ook wat betreft invoer. In 1980 kwam 22 procent van de invoer uit Duitsland, in 2019 was dit 17 procent wat neerkomt op bijna 79 miljard.
| Jaar | Duitsland | België (incl. Luxemburg) | China | Verenigde Staten | Verenigd Koninkrijk |
|---|---|---|---|---|---|
| 1980 | 15,4 | 8,0 | 0,2 | 6,1 | 5,7 |
| 1981 | 16,0 | 8,5 | 0,3 | 7,1 | 6,4 |
| 1982 | 16,8 | 8,4 | 0,2 | 7,0 | 7,1 |
| 1983 | 17,6 | 8,6 | 0,2 | 7,0 | 7,0 |
| 1984 | 19,8 | 10,1 | 0,2 | 8,0 | 7,9 |
| 1985 | 21,9 | 12,1 | 0,3 | 8,1 | 9,8 |
| 1986 | 22,2 | 11,9 | 0,3 | 6,6 | 6,9 |
| 1987 | 22,3 | 12,1 | 0,3 | 6,1 | 6,4 |
| 1988 | 23,4 | 13,0 | 0,4 | 6,8 | 6,9 |
| 1989 | 25,8 | 14,2 | 0,5 | 8,5 | 7,9 |
| 1990 | 26,7 | 14,6 | 0,6 | 8,2 | 8,5 |
| 1991 | 27,5 | 15,2 | 0,9 | 8,7 | 9,3 |
| 1992 | 27,1 | 15,2 | 0,8 | 8,4 | 9,3 |
| 1993 | 24,8 | 12,4 | 1,2 | 8,5 | 9,8 |
| 1994 | 27,1 | 13,9 | 1,5 | 9,1 | 11,1 |
| 1995 | 30,2 | 15,2 | 1,6 | 10,3 | 13,0 |
| 1996 | 31,8 | 15,9 | 2,0 | 11,3 | 13,3 |
| 1997 | 32,8 | 16,8 | 2,7 | 14,3 | 16,2 |
| 1998 | 33,3 | 17,6 | 3,4 | 15,6 | 16,3 |
| 1999 | 34,4 | 17,9 | 3,7 | 17,0 | 17,4 |
| 2000 | 38,5 | 20,4 | 6,9 | 22,1 | 20,7 |
| 2001 | 40,3 | 20,7 | 8,8 | 21,5 | 19,5 |
| 2002 | 39,9 | 23,1 | 8,9 | 18,2 | 16,5 |
| 2003 | 41,1 | 24,2 | 10,6 | 16,2 | 15,0 |
| 2004 | 44,9 | 25,5 | 14,5 | 18,2 | 14,7 |
| 2005 | 47,6 | 27,7 | 19,1 | 19,7 | 15,6 |
| 2006 | 52,2 | 30,9 | 23,0 | 23,8 | 18,6 |
| 2007 | 58,5 | 33,2 | 26,3 | 24,1 | 20,0 |
| 2008 | 64,6 | 35,1 | 25,0 | 27,0 | 21,2 |
| 2009 | 52,5 | 28,2 | 22,0 | 23,0 | 17,6 |
| 2010 | 58,9 | 32,5 | 31,0 | 25,1 | 22,1 |
| 2011 | 60,9 | 37,2 | 30,9 | 23,5 | 24,5 |
| 2012 | 61,8 | 38,4 | 31,9 | 26,4 | 27,4 |
| 2013 | 63,5 | 38,3 | 31,8 | 26,6 | 27,5 |
| 2014 | 62,7 | 37,8 | 35,4 | 27,3 | 25,4 |
| 2015 | 65,7 | 38,7 | 32,4 | 30,1 | 20,6 |
| 2016 | 66,8 | 38,3 | 32,5 | 30,3 | 21,1 |
| 2017 | 74,3 | 43,1 | 36,1 | 30,9 | 23,3 |
| 2018 | 77,6 | 45,1 | 39,2 | 33,8 | 26,3 |
| 2019 | 78,7 | 46,1 | 43,0 | 37,8 | 24,7 |
Niet alleen de Chinese hervormingen en toetreding tot de WTO hebben een impact gehad op onze handelsrelatie met China. Toenemende globalisering heeft er onder andere toe geleid dat productieprocessen zijn opgeknipt en verplaatst naar waar deze het goedkoopst of meest efficiënt kunnen worden uitgevoerd. Veel productie is naar China en andere Aziatische landen verplaatst en China is steeds verder geïntegreerd in deze wereldwijde productieprocessen. De Europese eenwording, liberalisering van kapitaal, opmars van informatie en communicatietechnologie alsook innovaties in vervoer en transport gaven ook een enorme impuls aan de wereldwijde en de Nederlandse handel (Voncken et al., 2015). Investeringen in en schaalvergroting van de logistieke sector – denk bijvoorbeeld aan de tweede Maasvlakte, uitbreiding Schiphol, aanleg Betuwelijn – maar ook de groei in intermediaire en dienstverlenende sectoren zoals de groothandel, vervoer en zakelijke dienstverlening heeft de groei van de handel verder versterkt (Van Bui et al., 2017). Daarmee is Nederland voor goederen vanuit alle hoeken van de wereld een belangrijke hub, het eerste punt van aankomst in de Europese Unie, om van daar uit hun weg te vervolgen naar het Europese achterland. Dat geldt ook voor vele Chinese goederen. De volgende box biedt meer inzicht in de verschillende invoerstromen uit China die Nederland bereiken.
De verschillende soorten goederenstromen uit China
Na aankomst in Nederland kunnen er verschillende dingen gebeuren met producten van buitenlandse makelij:
- De buitenlandse producten worden verbruikt door bedrijven of consumenten in Nederland; we spreken dan van invoer voor de Nederlandse markt.
- De buitenlandse producten worden na aankomst in Nederland weer uitgevoerd naar het buitenland. De goederen zijn tijdens het verblijf in Nederland (tijdelijk) in eigendom geweest van een bedrijf gevestigd in Nederland. Dit wordt wederuitvoer genoemd.
- De buitenlandse producten verlaten Nederland in (vrijwel) onbewerkte staat zonder dat ze daarbij eigendom zijn geweest van een in Nederland gevestigd bedrijf of persoon. Deze goederenstroom wordt veelal doorvoer genoemd, hoewel het feitelijk ‘quasi-doorvoer’ is omdat er in Nederland nog enkele administratieve handelingen plaatsvinden.
Figuur 2.2.2 laat zien dat er in 2019 circa 79 miljard euro aan Chinese goederen in Nederland zijn aangekomen. Daarvan waren goederen ter waarde van 14 miljard euro bestemd voor de Nederlandse markt. Dit kunnen Nederlandse consumenten zijn, die Chinese goederen in de winkel kopen maar bijvoorbeeld ook Nederlandse producenten die Chinese tussenproducten in hun productieproces gebruiken. Deze goederenstroom komt overeen met ongeveer 18 procent van alle Chinese goederen die in 2019 in ons land arriveerden.
Een veel groter deel van de Chinese invoer is echter bestemd voor het buitenland. Bedrijven in Nederland voerden Chinese goederen ter waarde van 29 miljard euro weer uit naar het buitenland, meestal naar andere Europese landen. Het overige deel, hetgeen een waarde vertegenwoordigt van 36 miljard euro, wordt door bedrijven buiten Nederland door ons land gevoerd. Dat betekent dat bijna de helft van alle Chinese producten die Nederland bereikten als doorvoer geclassificeerd kan worden. Het gaat dan bijvoorbeeld om Chinese smartphones of laptops die in Amsterdam aankomen, daar in opdracht van een Duitse handelaar door expediteurs worden ingeklaard en vrijgemaakt voor de Europese markt en vervolgens op transport naar Duitsland gaan. Hoewel deze goederen over Nederlands grondgebied vervoerd worden, wordt deze goederenstroom niet meegenomen in de bronstatistieken van Internationale Handel in Goederen of de Nationale Rekeningen van het CBS.noot2 In de rest van dit hoofdstuk en de publicatie wordt doorvoer buiten beschouwing gelaten. Als er gesproken wordt over invoer dan gaat het doorgaans om de som van invoer voor de Nederlandse markt én invoer bestemd voor wederuitvoer, tenzij expliciet anders vermeld.
Figuur 2.2.3 illustreert voor de top-5 importpartners van Nederland welk aandeel van de import na aankomst in Nederland in de vorm van wederuitvoer doorgaat naar het buitenland. Dit aandeel blijkt in de invoer uit China het grootst. Ongeveer twee derde van de Chinese invoer in 2019 was wederuitvoer en een derde was bestemd voor de Nederlandse markt. Als specifiek gekeken wordt naar de invoer voor de Nederlandse markt, dan is Duitsland – met 47 miljard euro aan importgoederen – nog steeds het belangrijkste land van herkomst, gevolgd door België. China zakt dan naar de vierde plaats, net vóór het VK en net achter de VS. Deze wederuitvoer- en distributiefunctie van Nederland werkt overigens ook de andere kant op. Zo verlaat circa 40 procent van de goederen die Nederland uit Duitsland importeert ons land direct weer met een andere bestemming, zoals het VK of de VS.
| Voor de Nederlandse markt | Wederuitvoer | |
|---|---|---|
| Duitsland | 47,3 | 31,6 |
| België | 28,8 | 16,2 |
| China | 14 | 29 |
| Verenigde Staten | 14,9 | 22,9 |
| Verenigd Koninkrijk | 13,7 | 11,1 |
Bijna 60 procent invoer uit China is machines en vervoermaterieel
In figuur 2.2.4 is te zien dat het pakket aan goederen dat Nederland uit China importeert – inclusief wederuitvoernoot3 – sterk verschilt van het doorsnee importpakket. Ongeveer een derde van de totale Nederlandse invoer bestaat uit voedingsmiddelen en dranken, grondstoffen en minerale brandstoffen. Deze productgroepen vormen slechts een kleine 4 procent van de invoer uit China. Machines en voervoermateriaal worden naar verhouding veel uit China geïmporteerd. Hiertoe behoren goederen als consumentelektronica maar ook onderdelen voor Nederlandse productie en assemblageprocessen zoals bijvoorbeeld organische chemische goederen, accu’s of ledlampen (Cremers et al., 2019). Diverse gefabriceerde goederen zoals meubels, (elektronische) sport- en spelartikelen en kleding vormen een kwart van de 43 miljard euro die Nederland aan goederen uit China importeerde.
| Voeding en levende dieren | Dranken en tabak | Grondstoffen | Minerale brandstoffen, smeermiddelen | Dierlijke en plantaardige oliën en vetten | Chemische producten | Fabricaten | Machines en vervoermaterieel | Diverse gefabriceerde goederen (incl. sitc 9) | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Totaal | 10 | 1 | 3 | 16 | 1 | 13 | 10 | 33 | 14 |
| Uit China | 2 | 0 | 1 | 0 | 0 | 5 | 9 | 60 | 23 |
Een vijfde van de ingevoerde kleding komt uit China
Als verder ingezoomd wordt op specifieke importproducten, dan zien we dat in 2019 computers, laptops en tablets een achtste van de totale invoerwaarde uit China vormden. Ten opzichte van 2015 is de invoer van deze goederen met een vijfde toegenomen, zie figuur 2.2.5. Modems en routers vormden vorig jaar circa 10 procent van de invoer uit China, en deze invoer is ten opzichte van 2015 verdubbeld. De invoer van halfgeleiderelementen en zonnepanelen uit China is in de afgelopen vier jaar zelfs 2,5 keer in omvang gegroeid. De import van andere technologische producten zoals mobiele telefoons en kantoormachines nam in de afgelopen jaren daarentegen af. Van de niet-technologische invoer uit China vormt kleding nog steeds het belangrijkste product, zie figuur 2.2.6. Bijna een vijfde van alle kleding die Nederland invoert en 16 procent van de invoer van schoeisel komt rechtstreeks uit China. Andere niet-technologische producten die in 2019 een belangrijk aandeel vormden in de invoer uit China zijn metaalproducten, meubelen, organische chemische producten en huishoudelijke artikelen. Met uitzondering van muziekinstrumenten nam deze import ten opzichte van 2015 toe. Het aandeel hightech in de goederenimport uit China – inclusief wederuitvoer – bedroeg circa 42 procent. In de totale Nederlandse goederenimport is het aandeel hightech (met 18 procent) een stuk lager.
| Product | 2015 | 2019 |
|---|---|---|
| Computers, laptops, tablets | 4484 | 5386 |
| Modems, routers | 2263 | 4508 |
| Beeldschermen, projectietoestellen | 1331 | 1468 |
| Mobiele telefoons | 1649 | 1281 |
| Elektrische machines | 833 | 1248 |
| Kantoormachines | 2039 | 1239 |
| Apparaten voor huishoudelijk gebruik | 615 | 1002 |
| Onderdelen voor machines | 694 | 803 |
| Halfgeleiderelementen | 279 | 705 |
| Zonnepanelen | 269 | 669 |
| Product | 2015 | 2019 |
|---|---|---|
| Kleding | 2109 | 2601 |
| Werken van ijzer, staal, aluminium | 707 | 1029 |
| Meubelen | 666 | 995 |
| Organische chemische producten | 705 | 933 |
| Muziekinstrumenten | 708 | 678 |
| Schoeisel | 594 | 668 |
| Speelgoed (excl. spelcomputers) | 485 | 600 |
| Huishoudelijke art., keukengerei van metaal | 342 | 455 |
| Reisartikelen, handtassen e.d. | 391 | 452 |
| (Motor)rijwielen, invalidenwagens | 252 | 423 |
China zevende exportbestemming van Nederlandse export van Nederlandse makelij
Ook als bestemming voor Nederlandse exportgoederen is China lange tijd een kleine speler geweest. In 1980 ging slechts 0,2 procent van de Nederlandse export naar China. Sinds 2011 behoort China tot de top-10 belangrijkste exportbestemmingen van Nederland. In dat jaar exporteerde ons land voor 6,7 miljard euro goederen naar China. Acht jaar later is deze export ten opzichte van 2011 bijna verdubbeld naar 12,8 miljard euro. Dat komt neer op 2,5 procent van de totale uitvoer in 2019. Ruim driekwart van deze export bestaat uit in Nederland gefabriceerde goederen. Kijken we specifiek naar de export van Nederlandse makelij dan is China onze zevende exportpartner, vóór Spanje en Polen.
Machines en voeding belangrijkste export naar China
De samenstelling van de exportgoederen van Nederlandse makelij naar China wijkt qua samenstelling minder af van het gemiddelde exportpakket dan te zien was bij de invoer uit China. Zoals figuur 2.2.7 laat zien, gaan duidelijk meer voedingsmiddelen – denk dan bijvoorbeeld aan varkensvlees of babyvoeding – en levende dieren, en fors minder minerale brandstoffen naar China dan naar andere landen. Ook ontvangt China relatief meer (gespecialiseerde) machines en vervoermaterieel uit Nederland. Gespecialiseerde machines en elektronische onderdelen voor de (hightech) industrie, optische en medische instrumenten vormen hier een belangrijk aandeel in. Ook is het aandeel van vlees, bereide voedingsmiddelen en technologische machines in de Nederlandse uitvoer naar China flink gegroeid ten opzichte van 2012. Daarentegen is China veel minder aardolieproducten en afvallen van papier of metaal gaan invoeren.
| Voeding en levende dieren | Dranken en tabak | Grondstoffen | Minerale brandstoffen, smeermiddelen | Dierlijke en plantaardige oliën en vetten | Chemische producten | Fabricaten | Machines en vervoermaterieel | Diverse gefabriceerde goederen (incl sitc 9) | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Totaal | 17 | 2 | 6 | 15 | 0 | 18 | 9 | 24 | 9 |
| naar China | 25 | 1 | 7 | 1 | 1 | 16 | 4 | 36 | 9 |
De export van Nederlandse makelij die naar China gaat, kent een iets groter aandeel hightech dan de doorsnee export. Ongeveer 12 procent van de export van Nederlandse makelij naar China is hightech vergeleken met 7 procent in de export naar alle landen. Dat China zulke hoogwaardige technologische goederen importeert én de productie daarvan ambieert, leidt regelmatig tot zorgen over intellectueel eigendom en verlies van concurrerende voorsprong. Zo is sommige export van ASML naar China niet evident (Hijink & Alonso, 2020).
2.3Bedrijven actief in de goederenhandel met China
Nederland telde in 2019 ongeveer 306 duizend bedrijven die goederen uit het buitenland hebben ingevoerd. Hiervan gaven er circa 30 duizend aan goederen uit China te hebben geïmporteerd. Dat komt neer op 10 procent van alle importeurs in Nederland. Het aandeel bedrijven dat goederen naar China exporteert, is een stuk kleiner. Van de ongeveer 124 duizend goederenexporteurs die Nederland in 2019 telde, had ongeveer 4 procent export van goederen naar China.
Het is bekend dat de Nederlandse groothandel een belangrijke rol speelt in de internationale handel van Nederland. Notten en Wong (2019) lieten zien dat circa 16,5 procent van wat Nederland in totaal verdient aan de export tot stand komt dankzij de groothandel. In de handel met China speelt deze bedrijfstak een grote rol. Tabel 2.3.1 laat zien dat in 2019 ongeveer 40 procent van de totale Nederlandse goedereninvoer voor rekening kwam van de groothandel. Deze bedrijfstak speelt een nog grotere rol in de invoer uit China; meer dan de helft (55 procent) van de invoer uit dit land gaat via de groothandel. Een opvallend verschil is de betrekkelijk kleine rol van de industrie in de rechtstreekse invoer uit China. Deze bedrijfstak nam in 2019 bijna een derde van de totale Nederlandse invoer voor haar rekening maar ‘slechts’ 13 procent van de invoer uit China. Ondanks dat een aanzienlijk deel van de invoer uit China bestaat uit producten ter verdere verwerking of assemblage, gebeurt de daadwerkelijke import grotendeels door groothandelaren en bedrijven in vervoer, opslag of transportsector.
2.3.1Verdeling van de Nederlandse in- en uitvoerwaarde naar bedrijfstak, totaal en van/naar China, 2019
| Invoer | Uitvoer | Waarvan | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Nederlandse makelij | ||||||
| totaal | uit China | totaal | naar China | totaal | naar China | |
| % | % | % | ||||
| Landbouw en delfstoffenwinning | 1 | 0 | 2 | 1 | 3 | 1 |
| Industrie | 31 | 13 | 42 | 69 | 54 | 76 |
| Bouw en energie | 4 | 0 | 3 | 1 | 4 | 1 |
| Handel | 51 | 64 | 41 | 21 | 32 | 18 |
| waarvan | ||||||
| groothandel | 40 | 55 | 37 | 21 | 28 | 17 |
| detailhandel | 6 | 8 | 2 | 0 | 2 | 0 |
| Vervoer, horeca en informatie | 7 | 15 | 6 | 4 | 4 | 3 |
| Financiële diensten | 1 | 1 | 1 | 0 | 0 | 0 |
| Zakelijke dienstverlening | 4 | 5 | 5 | 4 | 3 | 2 |
| Niet-commerciële dienstverlening | 1 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
Ook wat betreft de uitvoer naar China zien we opvallende verschillen naar bedrijfstak. Hier speelt de industrie wel een hoofdrol. In 2019 ging 69 procent van de totale export naar China en zelfs ruim driekwart van de in Nederland geproduceerde export via/vanuit de industrie naar China. In de totale export van Nederlandse makelij is dit aandeel 54 procent. De groothandel speelt een beduidend kleinere rol in de export naar China dan bij de Nederlandse export in het algemeen; circa 28 procent van de totale export van Nederlandse makelij tegenover 17 procent van deze export naar China. Hieruit blijkt wederom duidelijk dat de groothandel meerdere functies heeft in de internationale handel; enerzijds als intermediair voor de producten van kleinere mkb-bedrijven in het bereiken van het (veelal Europese) buitenland en anderzijds in het doorverhandelen van o.a. Chinese goederen aan eveneens veelal het Europese achterland (Wong, 2019).
2.4Belang van Nederland voor Chinese goederenhandel
In tegenstelling tot de vorige twee paragrafen kijken we in deze paragraaf vanuit Chinees perspectief naar de goederenhandel met Nederland.noot4 Hoe belangrijk is de goederenhandel met ons land voor China? Door gebruik te maken van gegevens van de Chinese douaneadministratie (GACC) is het tevens mogelijk om op het niveau van de Chinese provincies, autonome regio’s en stadsstatennoot5 te achterhalen waar de Chinese goederen bestemd voor ons land vandaan komen.
Positie Nederland in Chinese goederenhandel
China voerde in 2019 in totaal voor meer dan 2 201 miljard euro aan goederen uit. Het grootste deel hiervan werd naar de Verenigde Staten uitgevoerd, goed voor bijna 17 procent. Daarnaast exporteerde China een groot deel van de goederen naar dichtbijgelegen bestemmingen, zoals Hongkong, Japan, Zuid-Korea en Vietnam. Nederland is met bijna 3 procent de achtste bestemming voor Chinese goederen. Dit komt neer op een waarde van circa 65 miljard euro. Duitsland is met 70 miljard euro het enige Europese land waarnaartoe China meer goederen exporteerde in 2019 (IMF, 2020). Wanneer we kijken naar de goederen die China in 2019 importeerde, blijkt dat Nederland daar maar een klein aandeel in heeft. China voerde voor circa 1 847 miljard euro aan goederen in, waarvan 10 miljard euro afkomstig was uit Nederland. Dat is ongeveer een half procent van de totale Chinese importwaarde. Hiermee staat Nederland op de 35e plaats van bestemmingen van waaruit China goederen importeert. China voert haar goederen vooral in uit Zuid-Korea, Taiwan, Japan en de Verenigde Staten (IMF, 2020).
De Chinese export naar Nederland heeft sinds de toetreding van China tot de WTO in 2001 een enorme vlucht genomen, terwijl de Chinese import uit Nederland veelal een gestage groei kende over de afgelopen jaren (IMF, 2020). Nu is daarbij wel op te merken dat China bij uitstek een goederenproducent is geworden en voor een groot deel van de wereld een belangrijke goederenexporteur. Daarnaast is Nederland niet enkel een afzetmarkt voor de Chinese goederen, maar heeft ons land ook een distributiefunctie.
Het belang van Nederland in de totale Chinese goederenimport is sinds 1995 redelijk stabiel gebleven en fluctueert tussen 0,4 en 0,8 procent. Het aandeel van Nederland in de totale Chinese uitvoerwaarde is ook vrij constant gebleven in de periode 1995–2019 maar met iets meer schommelingen, namelijk tussen 2,2 en 3,4 procent (IMF, 2020). De totale Chinese uitvoerwaarde volgt hetzelfde patroon als de waarde van de Chinese goederenhandel met Nederland. Dit betekent dat de Chinese export naar andere landen evenredig met die naar Nederland is toegenomen.
Samenstelling Chinese goederenhandel wereldwijd
Elektrische machines waren, met een invoerwaarde van bijna 444 miljard euro, het belangrijkste importproduct voor China in 2019. Het aandeel van Nederland hierin is bijzonder klein, zo’n 0,1 procent. Deze elektrische machines kwamen voornamelijk uit Taiwan, met een aandeel van 22,9 procent. In 2019 waren elektrische machines, met een uitvoerwaarde van bijna 599 miljard euro, ook het belangrijkste exportproduct voor China. Het aandeel dat Nederland hierin afneemt is eveneens klein, zo’n 3,5 procent. Circa 22,3 procent van deze elektrische machines werden door China naar Hongkong uitgevoerd.
Samenstelling Chinees-Nederlandse goederenhandel
Tabel 2.4.1 toont de invoer van China uit Nederland voor de top-10 belangrijkste productgroepen. In 2019 betrof de meeste Chinese goedereninvoer uit Nederland machines en mechanische werktuigen (2,6 miljard euro), gevolgd door bereidingen van graan, meel, zetmeel, melk en gebak (1,5 miljard euro) en optische instrumenten (963 miljoen euro). Van alle door China ingevoerde bereidingen van graan, meel, zetmeel, melk en gebak kwam maar liefst 23,9 procent uit Nederland. Onder deze productgroep valt een diverse groep producten, zoals allerlei voedingsbereidingen voor baby’s en jonge kinderen, koekjes, pizza’s en pastaproducten. China is sinds enkele jaren een grootgebruiker van Nederlandse babymelkpoeder en de vraag hiernaar groeit continu (CBS, 2018). Met uitzondering van vlees en eetbaar slachtafval is China wat betreft de overige acht belangrijkste productgroepen niet erg afhankelijk van Nederland als leverancier.
2.4.1Top 10 productgroepen Chinese invoer uit Nederland, 2019
| Waarde | Aandeel productgroep in totale invoer uit NL | Aandeel NL in totale invoer van productgroep | |
|---|---|---|---|
| mln euro | % | ||
| 1 Machines en mechanische werktuigen | 2 603 | 26,0 | 1,5 |
| 2 Bereidingen van graan, meel, zetmeel, melk en gebak | 1 536 | 15,3 | 23,9 |
| 3 Optische instrumenten | 963 | 9,6 | 1,1 |
| 4 Kunststof en werken daarvan | 611 | 6,1 | 1,0 |
| 5 Vlees en eetbaar slachtafval | 547 | 5,5 | 3,3 |
| 6 Elektrische machines | 483 | 4,8 | 0,1 |
| 7 Farmaceutische producten | 418 | 4,2 | 1,4 |
| 8 Minerale brandstoffen | 335 | 3,3 | 0,1 |
| 9 Automobielen, tractors, rijwielen, motorrijwielen | 325 | 3,3 | 0,5 |
| 10 Organische chemische producten | 264 | 2,6 | 0,5 |
Bron:GACC (2020a)
De top-10 belangrijkste productgroepen in de Chinese uitvoer naar Nederland zijn terug te vinden in tabel 2.4.2. Elektrische machines en machines en mechanische werktuigen waren in 2019 de meest uitgevoerde productgroepen naar Nederland. Zo stuurde China in 2019 elektrische machines ter waarde van 21 miljard euro en machines en mechanische werktuigen ter waarde van 18 miljard euro naar Nederland. Beide productgroepen samen vertegenwoordigen meer dan 59 procent van de totale Chinese uitvoer naar Nederland. Van alle door China uitgevoerd speelgoed en spellen had 5,3 procent Nederland als bestemming. Voor machines en mechanische werktuigen en organische chemische producten was dit respectievelijk 4,8 en 4,0 procent. Voor de uitvoer van de andere productgroepen is China niet erg afhankelijk van Nederland als bestemming.
2.4.2Top 10 productgroepen Chinese uitvoer naar Nederland, 2019
| Waarde | Aandeel productgroep in totale uitvoer naar NL | Aandeel NL in totale uitvoer van productgroep | |
|---|---|---|---|
| mld euro | % | ||
| 1 Elektrische machines | 21,0 | 31,7 | 3,5 |
| 2 Machines en mechanische werktuigen | 18,0 | 27,3 | 4,8 |
| 3 Speelgoed en spellen | 3,0 | 4,5 | 5,3 |
| 4 Meubelen | 2,4 | 3,7 | 2,7 |
| 5 Organische chemische producten | 2,0 | 3,0 | 4,0 |
| 6 Kleding en kledingtoebehoren niet van brei- of haakwerk | 1,5 | 2,3 | 2,6 |
| 7 Kunststof en werken daarvan | 1,5 | 2,2 | 2,0 |
| 8 Kleding en kledingtoebehoren van brei- of haakwerk | 1,4 | 2,1 | 2,2 |
| 9 Werken van gietijzer, van ijzer en van staal | 1,2 | 1,7 | 1,9 |
| 10 Automobielen, tractors, rijwielen, motorrijwielen | 1,1 | 1,7 | 1,7 |
Bron:GACC (2020a)
Verdeling Chinese goederenhandel met Nederland naar Chinese regio’s
De Chinese douaneadministratie houdt niet alleen op nationaal, maar ook op regionaal niveau de internationale handel in goederen bij. Door gebruik te maken van deze Chinese data is het mogelijk om een uitsplitsing van de handel naar regio te presenteren. Dit is relevant aangezien de Chinese goederenhandel grote regionale verschillen vertoont. China telt 31 provincies, autonome regio’s en stadsstaten. Vergeleken met de Chinese goederenuitvoer is het belang van Nederland in de Chinese goedereninvoer aanzienlijk kleiner. We zullen daarom bij een verdere onderverdeling naar Chinese regio’s enkel focussen op export naar Nederland.
Jiangsu en Guangdong belangrijkste provincies voor goederenexport naar Nederland
De Chinese handel met Nederland is geconcentreerd in een aantal provincies. Slechts 6 provincies hebben een aandeel groter dan 5 procent in de Chinese export naar Nederland, zie figuur 2.4.3. Van alle Chinese regio’s exporteerden Jiangsu (15,0 miljard euro) en Guangdong (13,8 miljard euro) de meeste goederen naar Nederland. Deze twee provincies, gelegen aan de oostkust van China, hebben ieder een aandeel van meer dan 20 procent in de goederenexport naar Nederland. Gekeken naar het bruto regionaal product, zijn dit ook qua economiegrootte de belangrijkste provincies van China. Daarnaast exporteerden Shanghai en Zhejiang voor respectievelijk 6,6 miljard euro en 6,5 miljard euro in 2019 goederen naar Nederland. Hiermee hebben beide regio’s een aandeel van circa 10 procent in de totale Chinese goederenexport naar Nederland. Daarna volgen Sichuan en Shandong, met een aandeel van respectievelijk ruim 6 en ruim 5 procent van de Chinese goederenexport naar Nederland.
| Provincie | Export naar Nederland |
|---|---|
| Jiangsu | 15012,3 |
| Guangdong | 13819,8 |
| Shanghai | 6608,1 |
| Zhejiang | 6479,6 |
| Sichuan | 4075,0 |
| Shandong | 3503,5 |
| Henan | 2790,5 |
| Fujian | 2732,4 |
| Chongqing | 2199,2 |
| Jiangxi | 978,6 |
| Liaoning | 892,2 |
| Anhui | 878,4 |
| Hunan | 838,3 |
| Tianjin | 819,4 |
| Hubei | 734,0 |
| Beijing | 710,3 |
| Hebei | 651,6 |
| Shaanxi | 639,7 |
| Shanxi | 445,1 |
| Guangxi Zhuang | 366,0 |
| Hainan | 211,2 |
| Yunnan | 138,0 |
| Xingjiang Uygur | 99,2 |
| Inner Mongolia | 83,5 |
| Heilongjiang | 80,4 |
| Gansu | 74,9 |
| Jilin | 73,9 |
| Guizhou | 73,3 |
| Ningxia Hui | 51,8 |
| Qinghai | 2,0 |
| Tibet | 0,2 |
| Bron: GACC (2020) | |
Door de relatief lange afstand die een transport van of naar Europa moet afleggen, gaat veel van deze goederenhandel met vrachtschepen. Hierdoor spelen de havens een grote rol in de internationale handel van de provincies. Er zijn niet alleen veel havens in China, ze zijn ook erg groot. Zo behoren bijvoorbeeld de haven van Shanghai en Shenzhen (in de provincie Guangdong) tot de grootste havens ter wereld. Alle gebieden met een aandeel van meer dan 5 procent in de goederenuitvoer naar Nederland hebben grote havensteden in hun regio: Nanjing in Jiangsu, Shenzhen in Guangdong, Shanghai, Ningbo-Zhoushan in Zhejiang en Qingdao in Shangdong. Enige uitzondering hierop is in het binnenland gelegen Sichuan, welke voornamelijk een grote rol speelt in de landbouw en industrie van China.
Elektrische machines, machines en mechanische werktuigen belangrijkste exportproducten in Chinees-Nederlandse handel
In veel Chinese regio’s zijn elektrische machines, machines en mechanische werktuigen het belangrijkste exportproduct naar Nederland. Onder de productgroep elektrische machines vallen bijvoorbeeld draadloze telefoons, zonnepanelen en lcd-monitors. De belangrijkste subcategorieën uit de productgroep machines en mechanische werktuigen zijn draagbare gegevensverwerkende machines, tablet computers, proceseenheden van microprocessors en elektrostatische lichtgevoelige machines.
Elektrische machines, ter waarde van circa 5,4 miljard euro, zijn de producten die Jiangsu het meeste naar Nederland heeft uitgevoerd. Ook voor Guangdong en Zhejiang zijn elektrische machines het belangrijkste exportproduct naar Nederland met een uitvoerwaarde van respectievelijk 5,8 en 1,1 miljard euro. Shanghai en Sichuan exporteerden in 2019 het meest machines en mechanische werktuigen naar Nederland. Voor Sichuan is deze productgroep verantwoordelijk voor bijna 86 procent van de totale uitvoer naar Nederland. In 2019 betrof de meeste uitvoer naar Nederland met Shangdong als herkomst speelgoed en spellen met een waarde van 640 miljoen euro.
2.5Hongkong als intermediair tussen Nederland en het Chinese vasteland
Hongkong is één van de twee ‘Speciale Administratieve Regio’s’ van de volksrepubliek China, net als Macau. Omdat met name Hongkong een doorvoerfunctie vervult tussen China en het buitenland, zoomen we in deze paragraaf in op de bijzondere positie van Hongkong in de handel tussen Nederland en China.
Gelegen ten zuiden van het Chinese vasteland, behoort Hongkong tot de meest vrije en ondernemersvriendelijke economieën ter wereld (Heritage Foundation, 2020; Wereldbank, 2020). De diepzeehaven van Hongkong is de op zes na drukste containerhaven ter wereld en er worden meer containers overgeslagen dan bijvoorbeeld in de haven van Rotterdam (World Shipping Council, 2020). Tussen China en Hongkong is er een vrijhandelsovereenkomst, bekend als het Closer Economic Partnership Arrangement (Koninklijke Vereniging MKB-Nederland & ABN AMRO Bank, 2011).
Al sinds de begintijd als Britse kolonie in de negentiende eeuw had Hongkong een belangrijke positie als doorvoerhaven. In de periode 1949–1978 stond de handel tussen Hongkong en China op een laag pitje, maar met het openen van de Chinese economie voor buitenlandse handel en investeringen vond er een spectaculaire transformatie van zowel de economie van China – zie ook het economisch profiel van China in hoofdstuk 1 van deze publicatie – als die van Hongkong plaats. Tot 1980 werden in Hongkong vooral arbeidsintensieve producten zoals textiel, kleding, schoeisel, speelgoed en consumentenelektronica vervaardigd, die vervolgens naar Europa en de Verenigde Staten werden geëxporteerd. Vanaf 1980 begon de zakelijke dienstverlening te groeien, die zich specialiseerde in handels- en investeringsactiviteiten in het Chinese vasteland. In de jaren tachtig en negentig was de Chinese maakindustrie voornamelijk geconcentreerd in de aan Hongkong grenzende provincie Guangdong. Hongkongse bedrijven verhuisden hun fabrieken naar Guangdong terwijl de hoofdvestigingen in Hongkong bleven. Bedrijven in Hongkong voorzagen Chinese fabrieken van grondstoffen en verscheepten de vervaardigde goederen via Hongkong, waar deze geïnspecteerd en verpakt werden, alvorens naar de rest van de wereld te worden geëxporteerd. Veel Hongkongse bedrijven hebben geen productiefaciliteiten in China maar fungeren als intermediair tussen Chinese en buitenlandse kopers en verkopers (Feenstra & Hanson, 2004). Hongkong biedt voordelen voor Westerse bedrijven die via Hongkong de Chinese markt willen bedienen. Zo is de wet- en regelgeving van Hongkong meer vergelijkbaar met internationale wet- en regelgeving en is het er makkelijker om grensoverschrijdend betalingsverkeer te doen (RaboResearch, 2019).
| Binnenlands geproduceerde uitvoer | Wederuitvoer afkomstig uit het Chinese vasteland | Wederuitvoer niet afkomstig uit het Chinese vasteland | |
|---|---|---|---|
| 2012 | 18,1 | 3869,9 | 269,6 |
| 2013 | 18,7 | 3753,0 | 293,9 |
| 2014 | 34,3 | 4278,1 | 270,3 |
| 2015 | 21,7 | 5725,6 | 301,0 |
| 2016 | 31,7 | 6333,8 | 312,4 |
| 2017 | 24,0 | 6839,8 | 403,2 |
| 2018 | 17,2 | 7144,1 | 543,3 |
| 2019 | 42,4 | 6770,6 | 958,7 |
| Bron: Hong Kong Census and Statistics Department | |||
Net als het CBS maakt het statistiekbureau van Hongkong een onderscheid tussen binnenlands geproduceerde uitvoer en wederuitvoer. Figuur 2.5.1 laat zien dat het overgrote deel van de Hongkongse export naar Nederland bestaat uit wederuitvoer. Het statistiekbureau van Hongkong verzamelt niet alleen cijfers over de bestemming van de wederuitvoer, maar ook over de herkomst van de invoer voor deze wederuitvoer. Zo blijkt dat in 2019 bijna 88 procent van de Hongkongse wederuitvoer naar Nederland afkomstig was uit China. In voorgaande jaren was dit percentage zelfs nog groter. Deze cijfers bevestigen de functie van Hongkong als doorvoerhaven van in het Chinese vasteland geproduceerde goederen naar de rest van de wereld (Hongkong Census and Statistics Department, 2020).
| Invoer voor binnenlands verbruik | Invoer voor wederuitvoer naar China | Invoer voor wederuitvoer naar andere landen | |
|---|---|---|---|
| 2012 | 1281,3 | 149,7 | 111,5 |
| 2013 | 1601,0 | 136,1 | 131,5 |
| 2014 | 1393,8 | 136,4 | 218,7 |
| 2015 | 1201,0 | 173,5 | 298,8 |
| 2016 | 1213,1 | 189,5 | 247,4 |
| 2017 | 967,3 | 264,4 | 268,3 |
| 2018 | 760,9 | 444,1 | 264,4 |
| 2019 | 827,0 | 473,4 | 201,2 |
| Bron: Hong Kong Census and Statistics Department | |||
Wat betreft de invoer van Hongkong uit Nederland is het beeld heel anders. Figuur 2.5.2 laat zien dat het merendeel van de Hongkongse invoer uit Nederland bestemd is voor verbruik in Hongkong, al neemt dit aandeel af over de tijd. Denk daarbij aan consumptiegoederen en kapitaalgoederen, maar ook aan brandstoffen en halffabricaten die door Hongkongse fabrieken verder worden verwerkt tot eindproducten. Deze producten worden na verwerking ofwel in Hongkong geconsumeerd of naar elders geëxporteerd. Figuur 2.5.2 laat ook zien dat het belang van Hongkong als toegangspoort naar het Chinese vasteland voor Nederlandse producten in recente jaren sterk is toegenomen. Uit cijfers van het Statistiekbureau van Hongkong blijkt dat in 2019 Hongkong circa 473 miljoen euro aan goederen uit Nederland invoerde die bestemd waren voor wederuitvoer naar het Chinese vasteland. Deze invoer voor wederuitvoer bedroeg 32 procent van de totale Hongkongse goedereninvoer uit Nederland en 70 procent van de invoer uit Nederland bestemd voor Hongkongse wederuitvoer. In 2012 bedroeg de Hongkongse invoer voor wederuitvoer naar het Chinese vasteland nog maar 10 procent van de totale Hongkongse invoer uit Nederland (Hongkong Census and Statistics Department, 2020).
2.6Bilaterale investeringen tussen Nederland en China
Zoals hoofdstuk 1 van deze publicatie al liet zien, groeiden zowel de inkomende als uitgaande directe investeringen van China sterk in de afgelopen decennia. Het Chinese ‘Belt and Road Initiative’ is hier een recent voorbeeld van, passend bij de ambitie van China om in 2035 de belangrijkste tech-markt en in 2049 supermacht te zijn (Katz, 2019). Een ambitie die in toenemende mate ook met enige bezorgdheid vanuit het westen wordt gevolgd, aangezien daarmee cruciale sectoren, kennis en infrastructuur in buitenlandse handen kan komen. Zeker nu bedrijven door de coronacrisis verzwakt zijn, lopen ze het risico overgenomen te worden, zoals onlangs bijna aan de orde was in de Nederlandse maritieme sector (Van Slooten, 2020).
De Chinese investeringspositie in Europa en in de meeste individuele EU-landen is nog altijd betrekkelijk klein; van de totale uitstaande investeringen in de EU in 2015 was 2 procent in Chinese handen (Seaman et al., 2017). Maar Chinese investeringen in Europa groeiden tot voor kort erg hard. Na de economische crisis tot aan 2017 leek er vrijwel geen rem te zitten op de groei van Chinese buitenlandse directe investeringen (Kratz et al., 2020). In 2017 stelde China strengere eisen aan de uitstroom van kapitaal, wat tot gevolg had dat o.a. de investeringen in de EU afnamen, tot het niveau van 2012–2013. China heeft echter sterke interesse in het verkrijgen van toegang tot bepaalde industrieën, technologieën en infrastructuur (Seaman et al., 2017). Dit doet zij door middel van directe investeringen in strategische bedrijfstakken in het buitenland: Chinese investeringen en overnames in Europese infrastructuur, zoals de haven van Piraeus in Griekenland, het meebouwen aan het 5G netwerk in het VK, het elektriciteitsnet in Portugal en talloze investeringen in Afrika en Oost-Europese lidstaten. Naast de economische invloed die China daarmee krijgt, groeit daarmee ook de politieke invloed die China hiermee verwerft.
Nederland behoort tot top-10 grootste investeringslanden ter wereld
Jaarsma et al. (2020) lieten zien dat Nederland in 2018 opnieuw tot de top-10 grootste investeringslanden wereldwijd behoorde. Nederland stond in dat jaar op de 2e plaats wat betreft directe uitgaande investeringen in het buitenland, alleen voorgegaan door de Verenigde Staten. China stond op de derde plaats. Figuur 2.6.1 laat zien dat Nederland in 2018 vooral in de VS veel investeringen had uitstaan. In totaal ging het om bijna 775 miljard euro. Als investeringen die via bijzondere financiële instellingen (bfi’s) lopen buiten beschouwing worden gelaten, dan is de VS nog steeds de belangrijkste bestemming voor Nederlandse investeringen, gevolgd door Zwitserland, het VK en Duitsland. In China stond in 2018 een relatief beperkte hoeveelheid Nederlandse investeringen uit: bijna 13 miljard euro (exclusief bfi’s) waarmee China de 26e investeringsbestemming voor Nederlandse bedrijven is. Ten opzichte van 2014 is er beperkte fluctuatie in de uitstaande investeringspositie in China. Het feit dat de Nederlandse investeringspositie in China relatief beperkt is, heeft er mogelijk mee te maken dat het niet gemakkelijk is om als buitenlands bedrijf in China een stevige of onafhankelijke voet aan de grond te krijgen. In veel gevallen – zeker op technologisch gebied – is een potentiële buitenlandse investeerder in China verplicht een joint venture aan te gaan met een Chinees bedrijf, zodat er kennisoverdracht en technologische spillover van het buitenlandse bedrijf naar China kan plaatsvinden. Het feit dat in veel gevallen het buitenlands bedrijf geen meerderheidsbelang heeft in de nieuwe onderneming, bedrijfsspecifieke kennis moet overdragen of veel lokale concurrentie en bureaucratie kan ondervinden, kan remmend werken in het doen van investeringen in China (Jiang et al., 2016; Gros, 2019). De condities waaronder investeringen in China kunnen plaatsvinden, is onderdeel van de onderhandelingen in de handelsoorlog tussen de VS en China (Gros, 2019).
| Exclusief bfi's | Bfi's | ||
|---|---|---|---|
| Inkomend | Verenigde Staten, Inkomend | 173,8 | 485,6 |
| Inkomend | Luxemburg, Inkomend | 209,2 | 278,3 |
| Inkomend | Verenigd Koninkrijk, Inkomend | 212,7 | 263,2 |
| Inkomend | Zwitserland, Inkomend | 122,1 | 142,1 |
| Inkomend | Ierland, Inkomend | 54,2 | 195,6 |
| Inkomend | China, Inkomend | 1,4 | 23,8 |
| Uitgaand | Verenigde Staten, Uitgaand | 309,6 | 465,3 |
| Uitgaand | Verenigd Koninkrijk, Uitgaand | 217,2 | 347,4 |
| Uitgaand | Zwitserland, Uitgaand | 231,4 | 202 |
| Uitgaand | Duitsland, Uitgaand | 112,7 | 177 |
| Uitgaand | Luxemburg, Uitgaand | 101,5 | 164,9 |
| Uitgaand | China, Uitgaand | 12,7 | 11,8 |
| Bron: DNB | |||
Investeringspositie China in Nederland beperkt
Als we kijken naar de investeringspositie van andere landen in Nederland, dan zien we veelal dezelfde landen in de top-5. De meeste uitstaande investeringen in Nederland zijn in Britse handen (exclusief bfi’s) gevolgd door Luxemburg en de Verenigde Staten. Recent onderzoek van Hagendoorn (2020) laat zien dat de VS de belangrijkste investeerder in Nederland is wanneer er in plaats van naar het land van directe eigenaar gekeken wordt naar de oorspronkelijke eigenaar. Dan blijkt dat in 2017 bijna 40 procent van de investeringen (exclusief bfi's) in Nederland oorspronkelijk uit de VS kwam. Ook laat dit onderzoek zien dat het VK soms als 'tussenschakel' optreedt bij investeringen uit de VS en zelfs voor Nederlandse investeringen die via buitenlandse groepsmaatschappijen via leningen of deelnemingen weer naar Nederland terugkomen. Bedrijven uit China (exclusief bfi’s) investeerden in 2019 circa 1 miljard euro in Nederland. Op een totaal van 1 472 miljard is dat een fractie. Ook was de investeringspositie van China in Nederland in 2018 op het laagste niveau sinds 2014.
De cijfers over de investeringspositie van DNB geven inzicht in de Chinese investeringspositie in Nederland en omgekeerd. Hieruit blijkt dat Nederland voor China nog een betrekkelijk kleine investeringsbestemming is. Ook andersom hebben Nederlandse investeringen veel vaker een bestemming in de Verenigde Staten of Europa dan China. Daarmee is echter niet gezegd dat de invloed of impact van Chinese investeringen in Nederland klein zijn. Om daar iets meer inzicht in te krijgen, moet gekeken worden naar waar deze investeringen daadwerkelijk in de economie terecht komen. Dit komt onder andere tot uiting in cijfers over multinationals en hun activiteiten.
Ruim 3 procent van de buitenlandse multinationals in Chinese handen
Het Nederlandse bedrijfsleven telde in 2017 bijna 13,5 duizend bedrijven die onder zeggenschap stonden van buitenlandse multinationals, zoals figuur 2.6.2 laat zien. De meeste buitenlandse multinationals in het Nederlandse bedrijfsleven staan onder Amerikaanse, Duitse, Britse, Franse of Belgische zeggenschap. Samen vormen deze vijf landen 63 procent van alle buitenlandse bedrijven in Nederland. ‘Slechts’ 470 bedrijven in Nederland stonden in 2017 onder Chinese zeggenschap. Dat komt neer op 3,5 procent van de bedrijven onder buitenlandse zeggenschap en 1 procent van de werkgelegenheid bij deze bedrijven. Wel is het aantal bedrijven onder Chinese zeggenschap in de afgelopen vijf jaar sterker toegenomen (+49 procent) dan het totaal aantal buitenlandse multinationals (+12 procent)
| Overige buitenlandse multinationals | Chinese multinationals | |
|---|---|---|
| 2013 | 11760 | 315 |
| 2014 | 12115 | 380 |
| 2015 | 12150 | 405 |
| 2016 | 12610 | 465 |
| 2017 | 13005 | 470 |
Bijna de helft van de Chinese multinationals (220 bedrijven) in het Nederlandse bedrijfsleven is actief in de bedrijfstak groothandel, zoals blijkt uit figuur 2.6.3. Ook nam het aantal Chinese bedrijven in de groothandel het sterkst toe in de afgelopen vijf jaar. Vooral in de groothandel in non-food artikelen (70 bedrijven), ICT-apparatuur (35) en de overige gespecialiseerde groothandel (35) waren Chinese multinationals in 2017 goed vertegenwoordigd. Op een verre tweede plek staan de bedrijfstak opslag en dienstverlening, en de holdings en managementadviesbureaus, met beide 30 Chinese multinationals.
| Aantal Chinese bedrijven | |
|---|---|
| Groothandel en handelsbemiddeling | 220 |
| Opslag, dienstverlening voor vervoer | 30 |
| Holdings en managementadviesbureaus | 30 |
| IT-dienstverlening | 20 |
| Elektrotechnische industrie | 15 |
| Detailhandel (niet in auto's) | 15 |
| Overige bedrijfstakken | 140 |
Dochters van Nederlandse bedrijven in China
Ook al is het voor buitenlandse bedrijven lastig een meerderheidsbelang in China te krijgen, toch is het niet onmogelijk. In 2017 hadden Nederlandse bedrijven circa 650 Chinese dochterondernemingen, waar ongeveer 74 duizend mensen werkzaam waren. Circa een derde van de Chinese dochterondernemingen onder Nederlandse zeggenschap zijn actief in de handel. Ruim 60 procent van de werkgelegenheid bij Chinese dochterondernemingen is in de industrie. Ten opzichte van 2013 is aantal dochterondernemingen in China met 65 afgenomen.
2.7Samenvatting en conclusie
Het grootste gedeelte van de 20e eeuw was China als handelspartner voor Nederland relatief onbelangrijk. Na toetreding tot de WTO in 2001 nam de Nederlandse invoer uit China sterk toe. In 2001 bedroeg deze 8,8 miljard euro (4 procent van de totale import) en in 2019 was de invoer uit China al opgelopen tot 43 miljard euro. Daarmee is China onze derde handelspartner wat betreft invoer. Een derde van deze goederen is bestemd voor de Nederlandse markt, twee derde gaat als wederuitvoer door naar andere, vooral EU-landen. Computers, laptops en tablets, en modems en routers vormen samen bijna een kwart van de invoer uit China in 2019. Gefabriceerde goederen zoals meubels, (elektronische) sport- en spelartikelen en kleding vormen een kwart van de 43 miljard euro invoer uit China.
Het belang van Nederland in de Chinese uitvoer is vrij constant gebleven tussen 1995 en 2019, variërend van 2,2 tot 3,4 procent. Ook groeit de totale Chinese uitvoer in vrijwel gelijke tred met de uitvoer naar Nederland. In 2019 waren elektrische machines, met een uitvoerwaarde van bijna 600 miljard euro het belangrijkste Chinese exportproduct. Ongeveer 3,5 procent daarvan ging naar Nederland. Van de Chinese export van speelgoed en spellen had 5,3 procent Nederland als bestemming. Ongeveer 4,8 procent van alle machines en mechanische werktuigen en 4 procent van de chemische producten die China uitvoerde, ging naar Nederland. Voor de meeste Chinese regio’s zijn de Verenigde Staten en Hongkong de belangrijkste bestemmingen wat betreft goederenexport. Niettemin is Nederland voor een zestal Chinese provincies ook een belangrijke bestemming voor goederen. De Chinese provincie Henan voert de lijst aan; Nederland was voor de provincie Henan in 2019 de tweede belangrijkste bestemming voor wat betreft de export van goederen – veelal elektrische machines. Voor China als geheel was Nederland in 2019 de achtste exportpartner.
Wat betreft de Nederlandse goederenexport is China eveneens lange tijd een relatief kleine handelspartner geweest. Sinds 2011 behoort China tot de top-10 belangrijkste exportbestemmingen. In 2019 exporteerde Nederland goederen ter waarde van 12,8 miljard euro naar China, wat neerkomt op 2,5 procent van de totale uitvoer in dat jaar. Ruim driekwart van deze export bestaat uit in Nederland gefabriceerde goederen. Gespecialiseerde machines, elektronische onderdelen voor de industrie, optische en medische instrumenten en bepaalde soorten voedingsmiddelen behoorden tot de belangrijkste exportproducten.
Het belang van Nederland in de totale Chinese goederenimport fluctueert tussen 0,4 en 0,8 procent. Daarmee staat Nederland op plaats 35 als leverancier voor de Chinese markt. Elektrische machines waren, met een invoerwaarde van bijna 444 miljard euro, het belangrijkste importproduct voor China in 2019. Het aandeel van Nederland hierin is bijzonder klein, zo’n 0,1 procent. Niettemin zijn er bepaalde goederen die China graag uit Nederland importeert, zoals bijvoorbeeld hightech machines en voedingsmiddelen. Van alle door China ingevoerde bereidingen van graan, meel, zetmeel, melk en gebak, waar ook voeding voor baby’s en jonge kinderen onder valt, kwam bijna een kwart uit Nederland.
Hongkong vervult een bijzondere rol in de handel tussen China en Nederland. Het overgrote deel van de Hongkongse goederenexport naar Nederland bestaat uit wederuitvoer, waarvan bijna 88 procent oorspronkelijk afkomstig is uit China. Omgekeerd is het beeld heel anders; ruim de helft van de Hongkongse invoer uit Nederland is bestemd voor verbruik in Hongkong. Wel neemt dit aandeel af in de afgelopen jaren en groeit het aandeel invoer uit Nederland dat als wederuitvoer naar het vasteland van China gaat.
Nederland stond in 2018 opnieuw in de top-10 grootste investeringslanden wereldwijd. De VS staat op plek 1, gevolgd door Nederland. China staat op de derde plaats. Van de bijna 2 080 miljard aan directe investeringen die Nederland in 2018 in het buitenland had uitstaan (exclusief bfi’s) stond 0,6 procent uit in China. Daarmee is China de 26e investeringsbestemming voor Nederlandse bedrijven. Omgekeerd hadden Chinese bedrijven ongeveer 1,5 miljard aan directe investeringen in Nederland uitstaan; 0,1 procent van de totale investeringen (exclusief bfi’s) in Nederland in 2018. Van de ruim 13 duizend buitenlandse multinationals in het Nederlandse bedrijfsleven stonden er in 2017 circa 470 bedrijven onder Chinese zeggenschap. Daarmee is 3,5 procent van de buitenlandse multinationals een Chinees bedrijf. Dit aantal is in de afgelopen vijf jaar sterker toegenomen (+49 procent) dan het totaal aantal buitenlandse multinationals (+12 procent). Ongeveer de helft van deze bedrijven zijn groothandelaren.
2.8Data en methoden
Voor de verschillende onderdelen van dit hoofdstuk worden naast cijfers van het CBS ook cijfers van De Nederlandsche Bank (DNB), het Statistiekbureau van Hongkong (Hongkong Census and Statistics Department) en de Chinese douaneadministratie (General Administration of Customs of the People’s Republic of China, ofwel GACC) gebruikt.
De bilaterale handel van goederen vanuit Nederlands perspectief (paragraaf 2.2) beschrijven we aan de hand van CBS-cijfers tot en met het jaar 2019. De internationale handel in goederen wordt in categorieën opgedeeld volgens de Standard International Trade Classification (SITC), de goederenindeling van de Verenigde Naties. Informatie over de bedrijven die de goederen in- en uitvoeren (paragraaf 2.3) wordt verkregen door een koppeling tussen de bedrijven in de statistiek Internationale Handel in Goederen en het Bedrijfsdemografisch Kader, waarin alle in Nederland actieve bedrijven met enkele kenmerken zijn opgenomen. CBS-cijfers over handel in diensten met China (paragraaf 2.9) zijn beschikbaar van 2014 tot en met 2019.
Voor het analyseren van de bilaterale handel in goederennoot6 vanuit Chinees perspectief (paragraaf 2.4) gebruiken we data van de Chinese douaneadministratie, die ten tijde van schrijven online beschikbaar was voor de periode 2017 tot en met april 2020. De vermelde bedragen zijn omgerekend naar euro’s met Amerikaanse dollar valutakoersen, verkregen van Eurostat. Voor de Chinese regio’s zijn deze data alleen beschikbaar volgens het Harmonized System (HS), de goederenindeling van de Werelddouaneorganisatie.
In paragraaf 2.5 gaan we dieper in op de bijzondere rol van Hongkong in de handel tussen China en Nederland. Hiervoor gebruiken we cijfers afkomstig van het Statistiekbureau van Hongkong. De vermelde bedragen zijn omgerekend naar euro’s met Hongkong-dollar valutakoersen, verkregen van Eurostat.
De bilaterale directe investeringen tussen Nederland en China (paragraaf 2.6) worden beschreven aan de hand van DNB-cijfers voor het jaar 2019. De cijfers van DNB over de directe investeringspositie geven inzicht in de omvang van de Chinese directe investeringen die uitstaan in Nederland en omgekeerd. CBS-cijfers over de Inward en Outward Foreign Affiliates Statistics (CBS, 2020a en 2020b) werden gebruikt om het aantal buitenlandse multinationals in Nederland per nationaliteit te onderzoeken, voor de periode 2013–2017.
Een belangrijke opmerking die gemaakt moet worden, is dat er op totaalniveau verschillen zijn tussen de Nederlandse, de Chinese en de Hongkongse handelscijfers. Deze handelsasymmetrieën komen voort uit afwijkende handelscijfers tussen landen met betrekking tot dezelfde goederenstroom. Zulke asymmetrieën ontstaan om velerlei redenen. Zo kunnen nationale statistiekmakers verschillende concepten en methodes hanteren bijvoorbeeld om, waar dat nodig is, specifieke goederenstromen bij te schatten. Ook kunnen er afwijkingen zitten in de aangifte internationale handel van Chinese, Hongkongse en Nederlandse bedrijven met betrekking tot dezelfde goederenstroom. Dat laatste kan veroorzaakt worden door een foutieve opgave door de handelende bedrijven of door een verschil in interpretatie door bedrijven ten aanzien van het land van herkomst of bestemming. De opgaves door de bedrijven uit verschillende landen voor dezelfde goederenstroom, of de schattingen van een specifieke handelsstroom, komen dan niet overeen.
2.9Bijlage: belang van China voor Nederlandse dienstenhandel
Iets meer dan 59 procent van de Nederlandse import van diensten werd in 2019 geleverd door Europese landen. Van de in totaal 220 miljard euro aan Nederlandse diensteninvoer kwam slechts 1,2 procent uit China. Hiermee staat China op de 14e plaats van landen waaruit Nederland diensten importeert. De top-5 landen die in 2019 de meeste diensten leverden aan Nederland waren de Verenigde Staten, Bermuda, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en België.
Ook de Nederlandse dienstenuitvoer is sterk gericht op de Europese markt: 71 procent van de Nederlandse exportwaarde van diensten ging in 2019 naar EU-landen. De totale Nederlandse dienstenuitvoer bedroeg bijna 236 miljard euro in 2019. Ierland, Duitsland, het VK, de VS en België waren in 2019 de top-5 belangrijkste exportbestemmingen voor Nederlandse diensten. De dienstenhandel met China bedroeg in 2019 voor de export ongeveer 1,2 procent van de totale Nederlandse export van diensten. Bij de export van diensten komt China daarmee op de 18e plaats.
2.9.1Ontwikkeling Nederlandse dienstenhandel met China, 2014–2019
| Invoer | Uitvoer | Handelsbalans | |||
|---|---|---|---|---|---|
| waarde | aandeel | waarde | aandeel | waarde | |
| mld euro | % | mld euro | % | mld euro | |
| 2014 | 2,4 | 1,7 | 1,9 | 1,2 | -0,6 |
| 2015 | 2,7 | 1,4 | 2,3 | 1,3 | -0,5 |
| 2016 | 3,6 | 2,2 | 1,9 | 1,1 | -1,7 |
| 2017 | 3,7 | 1,9 | 2,5 | 1,3 | -1,2 |
| 2018 | 3,5 | 1,7 | 2,4 | 1,1 | -1,1 |
| 2019 | 2,6 | 1,2 | 2,8 | 1,2 | 0,1 |
In de periode 2014–2019 doen er zich zowel in de import van diensten uit China als de dienstenexport naar China schommelingen voor, zie tabel 2.9.1. De absolute diensteninvoer vanuit China is in 2019 met 2,6 miljard euro iets minder dan de Nederlandse uitvoer van diensten naar China met 2,8 miljard euro. De positieve handelsbalans voor 2019 is het gevolg van een verschuiving van activiteiten door een paar grote multinationals. In 2019 kromp de waarde van ingevoerde diensten uit China met 846 miljoen euro, een daling van 24 procent ten opzichte van 2018. Deze daling wordt voor een groot deel veroorzaakt door een afname van de invoer van wetenschappelijke en andere technische diensten.noot7 De afname in deze dienstensoort wordt voornamelijk veroorzaakt door een daling in de invoer van onderzoeksdiensten naar olie. Voor de export van diensten naar China was er een toename van bijna 16 procent in 2019 in vergelijking met een jaar eerder. Deze stijging is hoofdzakelijk te wijten aan de toename van de uitvoer van computersoftware: vergoedingen voor gebruikslicenties.
Vergeleken met de Nederlandse goederenhandel is de rol van China in de dienstenhandel aanzienlijk kleiner. Het belang van China in de totale Nederlandse export van diensten is sinds 2014 stabiel gebleven en schommelt tussen 1,1 en 1,3 procent. Het aandeel van China in de totale Nederlandse invoerwaarde kent een minder stabiel patroon. Sinds 2016 daalt het relatief belang van China als leverancier van diensten en bereikte in 2019 zelfs de laagste waarde sinds 2014.
Dominant in de Nederlandse diensteninvoer uit China is het gebruik van zakelijke diensten, zie figuur 2.9.2. Deze zakelijke diensten bestaan voornamelijk uit technische en overige zakelijke diensten. De dienstensamenstelling is sinds 2014 redelijk stabiel gebleven met zakelijke diensten, vervoersdiensten, reisverkeer en telecommunicatie als belangrijkste dienstensoorten. De dienstensamenstelling van de Nederlandse uitvoer naar China varieert meer doorheen de tijd. Het aandeel van telecommunicatie en computerdiensten is in 2019 gegroeid ten koste van het aandeel zakelijke diensten. Deze toename van computerdiensten komt door een grotere afzet van computerspelletjes in China. Het aandeel van de andere dienstensoorten is slechts minimaal veranderd in vergelijking met een jaar eerder. Overige diensten bestaan voor een groot gedeelte uit royalty’s voor het gebruik van handelsmerken en licenties, audiovisueel materiaal en databases.
| Type | Jaar | Zakelijke diensten | Vervoersdiensten | Reisverkeer | Telecommunicatie, computerdiensten | Financiële diensten | Bouwdiensten | Overige diensten |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Invoer | 2014, Invoer | 69,99 | 17,41 | 4,27 | 3,78 | 1,81 | 1,11 | 1,64 |
| Invoer | 2018, Invoer | 70,62 | 11,03 | 4,23 | 7,06 | 0,86 | 2,33 | 3,86 |
| Invoer | 2019, Invoer | 65,96 | 17,15 | 3,73 | 4,07 | 1,14 | 2,62 | 5,33 |
| Uitvoer | 2014, Uitvoer | 33,64 | 23,05 | 6,26 | 14,60 | 3,53 | 0,70 | 18,24 |
| Uitvoer | 2018, Uitvoer | 36,14 | 20,30 | 7,29 | 19,51 | 2,29 | 0,50 | 13,96 |
| Uitvoer | 2019, Uitvoer | 20,21 | 18,87 | 7,07 | 37,24 | 1,48 | 0,54 | 14,58 |
2.10Literatuur
Literatuur
Bouman, M. (2019). Vroeger waren ze al desastreus, maar in de huidige economie zijn handelsoorlogen nog verwoestender. Het Financieele Dagblad. Geraadpleegd op 17 mei 2020.
CBS (2015). China domineert containervervoer naar Rotterdamse haven. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek. Geraadpleegd op 15 mei 2020.
CBS (2018). Minder industrieel afval naar China. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek. Geraadpleegd op 29 april 2020.
CBS (2020a). Buitenlandse zeggenschap bedrijven in Nederland; kerncijfers, bedrijfstak [Dataset]. Geraadpleegd op 24 mei 2020.
CBS (2020b). Nederlandse zeggenschap bedrijven buiten EU-zone; land en SBI 2008 [Dataset]. Geraadpleegd op 24 mei 2020.
Cremers, D., Loog, B., Notten, T., Prenen, L. & Wong, K. F. (2019). De Nederlandse importafhankelijkheid van China, Rusland en de VS. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Eurostat (2020). Euro/ECU exchange rates – annual data. Geraadpleegd op 10 mei 2020.
Feenstra, R. C. & Hanson, G. H. (2004). Intermediaries in Entrepôt Trade: Hongkong Re‐Exports of Chinese Goods. Journal of Economics and Management Strategy, 3(1), 3–35.
GACC (2020a). Statistics: Interactive tables [Dataset]. Geraadpleegd op 31 maart 2020.
GACC (2020b). Explanatory notes of 2020. Geraadpleegd op 7 mei 2020.
Gros, D. (2019). This is not a trade war, it is a struggle for technological and geo-strategic dominance. In CESifo Forum (Vol. 20, No. 1, pp. 21–26). München: ifo Institut–Leibniz-Institut für Wirtschaftsforschung an der Universität München.
Hagendoorn, E. (2020). VS nog belangrijker dan gedacht voor directe investeringen in Nederland. Economische Statistische Berichten, 105(4786).
Hijink, M. & Alonso, S. (2020). ‘ASML’ zet Nederland klem tussen VS en China. NRC. Geraadpleegd op 24 mei 2020.
Hongkong Census and Statistics Department (2020). Interactive Data Dissemination Service for Trade Statistics (Trade-IDDS). Geraadpleegd op 10 mei 2020.
IMF (2020). Direction of Trade Statistics [Dataset]. Geraadpleegd op 22 april 2020.
Jaarsma, M., Loog, B. & Hoekema, L. (2020). Bilaterale investeringen, multinationals, oprichtingen en overnames. In S. Creemers, M. Jaarsma & A. Lammertsma (Red.), Internationaliseringsmonitor 2020, eerste kwartaal: Duitsland. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Jiang, K., Keller, W., Qiu, L. & Ridley, W. (2019). China’s joint venture policy and the international transfer of technology. VoxChina.
Katz, J. (2019, 8 april). Rob de Wijk waarschuwt: ‘Laat je niet inpakken door China’. VNO-NCW. Geraadpleegd op 23 mei 2020.
Koninklijke Vereniging MKB-Nederland & ABN AMRO Bank (2011). China & Hongkong: onbegrensde mogelijkheden. Geraadpleegd op 7 mei 2020.
Kratz, A., Huotari, M., Hanemann, T. & Arcesati, R. (2020). Chinese FDI in Europe: 2019 update. Merics papers on China. Rhodium Group and the Mercator Institute for China Studies.
Marel, Van Der, G. & Segenhout, J. (2020). Onzeker tijdperk Duitse autowereld met laagste productie in 23 jaar. Het Financieele Dagblad. Geraadpleegd op 24 mei 2020.
Notten, T. & Wong, K. F. (2019). Het belang van de groothandel voor de Nederlandse economie. In M. Jaarsma & R. Voncken (Red.), Internationaliseringsmonitor 2019, derde kwartaal: Groothandel. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
RaboResearch (2019). Hoe gevoelig is de Nederlandse economie voor ontwikkelingen in Hongkong? Geraadpleegd op 7 mei 2020.
Ramaekers, P. (2019). Geografische dimensie van de Nederlandse goederenhandel. In M. Jaarsma & A. Lammertsma (Red.), Nederland Handelsland: Export, investeringen en werkgelegenheid 2019. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Roos, J. (2006). Internationale handelsstromen en de statistiek. Voorburg/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek.
RTLZ (2019). Nederlandse economie loopt gevaar door handelsoorlog. Geraadpleegd op 17 mei 2020.
Seaman, J., Huotari, M. & Otero-Iglesias, M. (Red.). (2017). Chinese investment in Europe: A Country-level approach. French Institute of International Relations.
The Heritage Foundation (2020). 2020 Index of Economic Freedom. Geraadpleegd op 8 mei 2020.
Van Campen, J. & Mostert, T. (2015). Zijden draad: China en Nederland 1600–2015. Amsterdam: Rijksmuseum.
Van Slooten, B. (2020, 2 mei). China laat oog op (verzwakte) Nederlandse bedrijven vallen. Nederlandse Omroep Stichting. Geraadpleegd op 17 mei 2020.
Voncken, R., Lemmers, O., Rozendaal, L. & Van Berkel, F. (2015). ‘Made in the world’: oorzaken en gevolgen. In M. Jaarsma (Red.), Internationaliseringsmonitor 2015, eerste kwartaal. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Voncken, R. & Van Loon, A. (2019). Transitohandel van de Nederlandse groothandel: een verkenning. In M. Jaarsma & R. Voncken (Red.), Internationaliseringsmonitor 2019, derde kwartaal: Groothandel. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Wereldbank (2020). Doing Business 2020. Geraadpleegd op 8 mei 2020.
Wong, K. F. (2019). Het belang van de groothandel als poort naar de wereldmarkt. In M. Jaarsma & R. Voncken (Red.), Internationaliseringsmonitor 2019, derde kwartaal: Groothandel. Den Haag/Heerlen/Bonaire: Centraal Bureau voor de Statistiek.
World Shipping Council (2020). Top 50 World Container Ports. Geraadpleegd op 8 mei 2020.
Noten
Tot en met verslagjaar 1999 werden België en Luxemburg gecombineerd in de handelscijfers.
Omdat het fenomeen doorvoer in Europa met name in Nederland een grote rol speelt, is doorvoer bij Europese cijfers van Eurostat meestal wel opgenomen (Roos, 2006; Voncken & Van Loon, 2019).
Op detailniveau ontbreekt informatie over het aandeel wederuitvoer.
In paragraaf 2.8 wordt duidelijk gemaakt waarom er cijfermatige verschillen zijn tussen de Nederlandse en Chinese handelstotalen.
Verderop in deze paragraaf zullen we de overkoepelende term Chinese regio’s gebruiken, waarmee we de Chinese provincies, autonome regio’s en stadsstaten bedoelen.
Data over de dienstenhandel vanuit Chinees perspectief zijn niet beschikbaar.
Deze dienstensoort omvat landmeetkundig onderzoek en cartografie, weersverwachtingen en meteorologische diensten, wetenschappelijk en technisch advies, diensten verbonden aan milieu audits, adviesdiensten voor het beheer van milieu en natuurlijke rijkdommen, testen en inspecteren van materialen en producten, laboratoriumdiensten, testen en certificeren van boortorens en booreilanden, inspecteren en certificeren van consumentengoederen, auto’s, vliegtuigen, fabrieken en dergelijke.