Inleiding

Auteur: Ron de Heij

Nederland had de derde meest geavanceerde digitale economie van Europa in 2019 en gold in dat jaar als vierde meest concurrerende economie van de wereld. In de Nederlandse economie spelen ICT en innovatie een belangrijke rol. Zowel in Nederland als Europa is de digitale beleidsagenda er sterk op gericht om iedereen mee te laten doen. Op het terrein van onderzoek en innovatie is duurzaamheid een belangrijke thema.

1.1Beleidskader ICT en innovatie

ICT gaat hand in hand met onderzoek en ontwikkeling (R&D) en innovatie, die van fundamenteel belang zijn voor een open economie, zoals de Nederlandse, die vooral op kennis concurreert. Bedrijven en instellingen investeren in onderzoek en ontwikkeling (R&D) om nieuwe producten en processen te realiseren, en daardoor een voorsprong te verwerven op concurrenten. De randvoorwaarden hiervoor zijn in Nederland vooral positief.

Nederland derde meest geavanceerde digitale economie

In 2019 had Nederland de derde meest geavanceerde digitale economie van Europa (figuur 1.1.1). Alleen Finland en Zweden gingen Nederland voor. Ten opzichte van 2018 is Nederland een plaats gestegen, ten koste van Denemarken. De overallscore waarmee landen worden gerangschikt is gebaseerd op een samengestelde index van indicatoren voor digitale prestaties, waarbij niet elke indicator even zwaar meeweegt.noot1

Nederland behoorde op alle indicatoren tot de best presterende landen, maar heeft op geen de hoogste score. Op de terreinen ‘internetgebruik’ en ‘integratie van digitale technologieën’ scoorde Nederland een (gedeelde) tweede plaats, op de andere een (gedeeld) derde.

Toon tabel1.1.1 Digital Economy and Society Index (DESI), 2019 (score (gewogen))Verberg tabel1.1.1 Digital Economy and Society Index (DESI), 2019 (score (gewogen))

1.1.1 Digital Economy and Society Index (DESI), 2019 (score (gewogen))

land	Connectiviteit	Menselijk kapitaal	Internetgebruik	Integratie van digitale technologieën	Digitale overheidsdienstverlening
Finland	16,5	19,4	10,4	11,7	12,0
Zweden	17,6	17,9	10,9	11,5	11,7
Nederland	18,2	15,4	10,9	12,6	11,8
Denemarken	18,4	15,4	11,1	12,3	11,7
Groot-Brittannië	15,9	15,4	10,1	10,4	10,1
Luxemburg	18,3	17,5	9,4	7,7	8,9
Ierland	15,7	13,5	8,0	13,7	10,5
Estland	15,5	15,6	9,1	7,8	11,9
België	16,5	12,4	8,2	12,4	9,9
Malta	16,5	13,8	9,1	9,7	9,0
Spanje	16,3	11,1	8,0	8,9	11,8
Duitsland	15,8	13,6	8,8	8,4	7,8
Oostenrijk	14,6	13,9	7,7	7,6	10,0
EU-28	14,8	12,0	8,0	8,2	9,4
Litouwen	12,7	10,5	7,8	9,9	11,0
Frankrijk	14,2	11,8	7,4	8,1	9,6
Slovenië	14,6	11,6	7,0	8,0	9,7
Tsjechië	14,8	11,2	7,2	8,5	8,3
Letland	16,3	10,1	7,4	5,2	11,1
Portugal	14,5	8,8	6,7	8,6	10,7
Kroatië	12,5	11,8	7,4	7,7	8,0
Slowakije	13,2	11,0	7,2	6,9	8,0
Cyprus	13,9	8,7	6,9	7,6	8,7
Hongarije	15,1	10,5	7,2	5,1	7,5
Italië	14,4	8,2	6,1	6,5	8,8
Polen	13,0	9,2	6,6	5,0	7,9
Griekenland	10,3	8,2	5,9	6,6	7,0
Roemenië	13,4	7,8	4,8	4,1	6,5
Bulgarije	12,9	7,1	4,9	3,6	7,7
Bron: Europese Commissie.

Wat ‘connectiviteit’ betreft is Nederland Europees koploper als het gaat om de beschikbaarheid van mobiele netwerken (4G), en ook vaste breedbandverbindingen zijn voor nagenoeg alle huishoudens beschikbaar. Op het terrein van ‘menselijk kapitaal’ scoort Nederland relatief het minst goed. Wat betreft digitale basisvaardigheden en geavanceerde digitale vaardigheden scoorde Nederland boven het EU-gemiddelde, maar het tekort aan ICT-specialisten op de Nederlandse arbeidsmarkt op terreinen als big data, cybersecurity en kunstmatige intelligentie blijft een aandachtspunt.

Nederland meest concurrerende economie van Europa

In 2019 gold Nederland als de meest concurrerende economie van Europa. Wereldwijd hoefde Nederland alleen Singapore, de Verenigde Staten en Hongkong voor te laten (World Economic Forum, 2019). Nederland dankt zijn hoge positie vooral aan het stabiele macro-economisch klimaat, goede gezondheidszorg en hoge kwaliteit van de infrastructuur. Uitdagingen liggen op het terrein van R&D en innovatie. De investeringen in onderzoek en ontwikkeling blijven nog altijd achter ten opzichte van landen als Duitsland, de Verenigde Staten en Zwitserland. De nauwe verbondenheid tussen ICT en innovatie vergt een samenhangend beleid op deze terreinen.

Nederland proeftuin voor digitale innovatie

Met de ‘Nederlandse Digitaliseringsstrategie’ geeft het kabinet-Rutte III richting aan de Nederlandse digitaliseringsagenda (Ministerie van Economische Zaken en Klimaat, 2018, 2019a). Drie ambities staan hierin centraal. Zo streeft het kabinet ernaar om de digitale koploper van Europa te worden door te experimenteren en als proeftuin te dienen voor digitale innovatie. Dit om maximaal te profiteren van de kansen die digitalisering biedt voor economie en maatschappij. Daarnaast ligt de focus op het vroeg aanleren van digitale basisvaardigheden, en dat mensen, ook op latere leeftijd, blijven leren en zich ontwikkelen voor veranderende beroepen en taken zodat iedereen kan blijven meedoen. Dat waarden en grondrechten als privacy en digitale veiligheid gewaarborgd blijven in een economie en samenleving die getransformeerd wordt door digitalisering, is een derde ambitie van de Nederlandse regering.

Gedurende 2019/2020 liggen de prioriteiten van het kabinet onder andere op het thema artificiële intelligentie (AI), en de hiermee samenhangende groei in de vraag naar data. Van alle nieuwe digitale technologieën wordt van AI de grootste impact verwacht op de economie, welvaart en maatschappij in de komende jaren (Ministerie van Economische Zaken en Klimaat, 2019b). Digitale inclusie, connectiviteit (5G), digitale weerbaarheid en een toegankelijke, begrijpelijke en persoonlijke digitale overheid zijn andere speerpunten. Het realiseren van de doelen in de Nederlandse digitaliseringsagenda kan niet zonder internationale samenwerking.

Europa: technologie voor iedereen

Het hoofddoel van de in 2019 nieuw aanvaarde Europese Commissie (EC) op het terrein van digitale transitie is dat het moet werken voor iedereen: voor mensen, bedrijven en milieu. De Commissie zet daarbij in op drie sporen (Europese Commissie, 2020a). Zo investeert de EC onder andere in digitale vaardigheden voor alle Europeanen, snellere uitrol van supersnelle internetverbindingen in woningen, scholen en ziekenhuizen in de hele Europese Unie (EU), en het uitbreiden van de Europese supercomputercapaciteit. Daarnaast zet de EC verder in op het creëren van een interne markt waar bedrijven, van elke omvang en in elke sector, op gelijke voorwaarden kunnen groeien, innoveren en concurreren met digitale technologieën. Dat digitale technologieën worden benut om Europa tegen 2050 klimaatneutraal te maken, is een derde spoor waar Europa’s digitale strategie op gericht is.

Nederlands innovatiebeleid richt zich op maatschappelijke thema’s

De belangrijkste Nederlandse beleidslijnen op het thema innovatie liggen vast in het nieuwe Missiegedreven Innovatiebeleid dat voortbouwt op de samenwerking uit de Topsectorenaanpak (TK, 2018). Hierin zijn vier maatschappelijke thema’s en sleuteltechnologieën aangewezen die niet alleen belangrijk zijn voor vernieuwing, maar ook voor de toekomstige samenleving en economie. De thema’s die centraal staan zijn: Landbouw, water & voedsel; Gezondheid & zorg; Energietransitie & duurzaamheid en Veiligheid. Sleuteltechnologieën als fotonica, kunstmatige intelligentie en nano-, quantum- en biotechnologie kunnen helpen om te komen tot innovaties op deze terreinen. Deze missies zijn verder uitgewerkt in kennis- en innovatieagenda’s (KIA’s). Hierin is aangegeven welke kennis en innovaties ontwikkeld zullen worden om de missies helpen te realiseren. In de periode 2020–2023 zal op jaarbasis door partners € 4,9 miljard euro worden geïnvesteerd (TK, 2019).

Europa: onderzoek en innovatie cruciaal voor Green Deal

Onderzoek en innovatie spelen volgens de EC een cruciale rol bij de realisatie van de ‘European Green Deal’: een klimaatneutraal Europa tegen 2050. Het nieuwe investeringsprogramma voor onderzoek en innovatie in de EU, ‘Horizon Europe’, is hierop sterk gericht (Europese Commissie, 2020b). Vier van de vijf missies uit ‘Horizon Europe’ zijn direct gerelateerd aan de ‘Green Deal’ namelijk gezonde oceanen, klimaatneutrale en slimme steden, bodemgezondheid en aanpassing aan klimaatverandering. ‘Horizon Europe’ moet de instrumenten (gaan) leveren die nodig zijn voor het aanbrengen van systematische veranderingen om het doel – een klimaatneutraal Europa – te bereiken. Het programma loopt van 2021 tot en met 2027 en minstens 35 procent uit het budget is beschikbaar voor klimaatdoelen.

1.2Doel van de publicatie

Het doel van ICT, kennis en economie is om een samenhangend, accuraat en actueel beeld van de Nederlandse kenniseconomie te schetsen. Statistieken over het ICT-gebruik bij bedrijven, ICT-gebruik van huishoudens en personen, research en development (R&D) en innovatie vormen hiervoor de kern. Daarnaast worden gegevens uit de Nationale Rekeningen, vacature-enquête en enquête beroepsbevolking gebruikt. De nationale ontwikkelingen op deze terreinen worden daarbij veelvuldig in internationaal perspectief geplaatst. Deze publicatie biedt achtergronden, kennis en toetsingskaders voor een brede doelgroep van beleidsmakers, onderzoekers en bedrijven. Om die reden beoogt de publicatie een breed overzicht te geven van beschikbaar cijfermateriaal en de samenhang te tonen tussen de beschreven onderwerpen.

De begrippen en statistische gegevens in deze publicatie zijn grotendeels vastgesteld in overleg met andere statistische bureaus in de EU. Eurostat, het statistisch bureau van de EC, vervult hierbij een coördinerende rol. Hierdoor is een vergelijking van de prestaties van Nederland met andere Europese landen goed mogelijk. De definities en classificaties die Eurostat hanteert, sluiten vaak aan op die van de Organisatie van Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). Dit maakt het mogelijk om de cijfers over Nederland ook te vergelijken met niet-Europese landen.

1.3Leeswijzer

In ICT, kennis en economie zijn drie thema’s met elkaar verweven. Het eerste thema is gebaseerd op de economische betekenis van de ICT-sector voor de Nederlandse economie. Langlopende statistieken over onder andere productie, werkgelegenheid en aantal bedrijven in de ICT-sector zijn aangevuld met de laatste inzichten. Het tweede thema handelt over de wijze waarop huishoudens en bedrijven ICT gebruiken. Beide thema’s komen jaarlijks aan bod. Kennis, waartoe in deze context R&D, innovatie en kennispotentieel worden gerekend, vormt het derde thema. De inhoud van de hoofdstukken die handelen over deze onderwerpen wisselt jaarlijks. De belangrijkste reden hiervoor is de tweejaarlijkse cyclus van de innovatie-enquête. Eens in de twee jaar voeren alle EU-lidstaten op geharmoniseerde wijze een onderzoek uit naar innovatie: de ‘Community Innovation Survey’ (CIS). Zodra de uitkomsten van dit onderzoek beschikbaar zijn, komen ze in de publicatie aan bod. Dat betekent dat deze publicatie in de even jaren de nationale cijfers over innovatie uitvoerig bespreekt. In de oneven jaren zijn ook de internationale uitkomsten van de CIS beschikbaar. Nieuwe uitkomsten over R&D verschijnen jaarlijks. Naast de genoemde onderwerpen heeft deze publicatiereeks ook aandacht voor het kennispotentieel in Nederland. Dit onderwerp komt in de oneven jaren uitgebreid aan bod. In de even jaren maakt het onderwerp kennispotentieel geen deel uit van de publicatie. De afwisseling van onderwerpen resulteert in een publicatiereeks waarvan het accent in de oneven jaren ligt op kennisontwikkeling en in de even jaren op technologie en toepassing.

De editie 2020 is als volgt opgebouwd. Hoofdstuk 2 behandelt de bijdrage van ICT aan de Nederlandse economie. Het heeft als onderwerpen de ICT-sector en de Nederlandse economie, ICT-gerelateerde werkgelegenheid, ICT-bestedingen en de internationale handel in ICT-goederen en –diensten. Hoofdstuk 3 richt zich op het ICT- en internetgebruik door huishoudens en personen. Er wordt achtereenvolgens ingegaan op de ICT-voorzieningen bij huishoudens, communiceren, informatie zoeken en vermaak via internet en het gebruik van diensten als cloud-computing en internetbankieren. Het hoofdstuk wordt afgesloten met cijfers over online winkelen, digitale vaardigheden en bezorgdheid over internetveiligheid. Hoofdstuk 4 bespreekt hoe bedrijven ICT toepassen. Wat voor internetverbindingen hebben bedrijven en hoe gebruiken zij het web? Ook hoe het personeel van bedrijven ICT gebruikt komt aan de orde. Vervolgens wordt aandacht besteed aan elektronische facturering, e‑commerce en beveiligingsmaatregelen. Een beschrijving van het gebruik van sociale media door bedrijven completeert dit hoofdstuk. Hoofdstuk 5 over R&D beschrijft de investeringen in kennis die van belang zijn voor innovatie en (ICT-)technologie. Achtereenvolgens wordt aandacht besteed aan R&D in Nederland, bij bedrijven, in het hoger onderwijs en bij publieke researchinstellingen. Ook is er aandacht voor de financiering van R&D in Nederland. Hoofdstuk 6 over innovatie beschrijft de uitkomsten van het meest recente CBS-onderzoek naar innovatie bij Nederlandse bedrijven. Het afsluitende hoofdstuk van deze publicatie bevat een capita selecta. Dit betreft een verdiepende bijdrage die nader ingaat op de Nederlandse platformeconomie.

1.4Literatuur

Open literatuurlijst